1. ปตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา

[598] พหู ปตฺเต สนฺนิจยนฺติ เอตฺถ สนฺนิจยนฺติ ภาวนปุํสกํ, พหู ปตฺเต วา คเหตฺวา สนฺนิจยํ กริสฺสนฺตีติ อตฺโถฯ ‘‘อฑฺฒเตรสปลมาสานํ คาหิกา’’ติ ลิขิตํฯ เอตฺถ –

‘‘กุฑุโว จตุปเลยฺโย, กุฑุวานํ จตุคฺคุณํ;

ปตฺถํ จตุคฺคุโณ มาสา-ติ กมาหุ จตุคฺคุณ’’นฺติฯ –

อาทิํ โลกโวหารํ ทสฺเสตฺวาว เกจิ ปปญฺเจนฺติฯ

[602] ขาทนนฺติ ขาทนียํ สูปาทิฯ ‘‘พฺยญฺชนสฺส มตฺตา นาม โอทนโต จตุตฺโถ ภาโค’’ติ (ม. นิ. อฏฺฐ. 2.387) พฺรหฺมายุสุตฺตฏฺฐกถายํ วุตฺตตฺตา อาโลปสฺส จตุตฺถภาคํ พฺยญฺชนํ อนุรูปนฺติ คเหตพฺพํฯ ‘‘ภิกฺขุนิยา ปตฺตสนฺนิจยสฺส วาริตตฺตา ตทนุโลมโต ภิกฺขูนมฺปิ ทุติโย วาริโต’’ติ วุตฺตํ, ตํ น ยุตฺตํ, ปาฬิยญฺหิ ‘‘สนฺนิจยํ กเรยฺยาติ อนธิฏฺฐิโต อวิกปฺปิโต’’ติ (ปาจิ. 735) วุตฺตํฯ โส หิ กถินกฺขนฺธเก (มหาว. 306 อาทโย) นิจยสนฺนิธิ วิย เอโกปิ ปุนทิวเส ‘‘สนฺนิจโย’’ติ วุจฺจติฯ อนนฺตรสิกฺขาปเท ปน ‘‘ทุติโย วาริโตติ อธิฏฺฐานํ นิยตํ, ตสฺมา ทฺเว ปตฺเต อธิฏฺฐาตุํ น ลภติฯ สเจ เอกโต อธิฏฺฐาติ, ทฺเวปิ น อธิฏฺฐิตา โหนฺติฯ วิสุํ วิสุํ อธิฏฺฐาติ, ทุติโย อนธิฏฺฐิโต’’ติ วทนฺติฯ วิกปฺเปตุํ ปน พหูปิ ลภติฯ อิทานิ วตฺตพฺพํ สนฺธาย ‘‘นามมตฺเต วิเสโส’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ นามนฺติ มชฺฌิโม มชฺฌิโมมโก มชฺฌิมุกฺกฏฺโฐติอาทิฯ

[608] ‘‘ปากสฺส หิ อูนตฺตา ปตฺตสงฺขฺยํ น คจฺฉตี’’ติ วจนโต อธิฏฺฐิตปตฺโตปิ ขรปาเกน เสตตฺตา อธิฏฺฐานํ วิชหตีติ เจ? น, อธิฏฺฐานวิชหเนสุ นวสุ อนาคตตฺตา, ตสฺมา ปฐมปากานํ เอว อูนตฺตา ปตฺตสงฺขฺยํ น คจฺฉติ, ตสฺมิํ สติ อญฺญํ วิญฺญาเปตุํ น วฏฺฏติฯ ‘‘อูนปญฺจพนฺธเนนา’’ติ หิ วุตฺตํฯ ฉิทฺเท, ราชิยา วา หิ สติ เตหิ อธิฏฺฐานํ วิชหตีติ วิชหิเต นายํ ปฏิเสโธ, ตสฺมา ปจฺจุทฺธริตฺวา, วิกปฺเปตฺวาปิ อญฺญํ วิญฺญาเปตุํ น ลภติฯ

เอวํ ปตฺตการโก มูลํ ลภิตฺวาติ เอตฺถ ปจิตฺวา ฐปิตทิวสโต ปฏฺฐายฯ