ตติยสงฺคีติกถาวณฺณนา

พฺรหฺมโลกา จวิตฺวาติ เอตฺถ จตฺตาโร มคฺคา ปญฺจานนฺตริยานิ นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐีติ อิเมเยว นิยตา, น มหคฺคตา, ตสฺมา ปณิธิวเสน เหฏฺฐุปปตฺติปิ โหติฯ อติจฺฉถาติ อติจฺจ อิจฺฉถ, คนฺตฺวา ภิกฺขํ ปริเยสถาติ อธิปฺปาโยฯ เกฏุภํ นาม กพฺยกรณวิธิยุตฺตํ สตฺถํฯ กิริยากปฺปํ อิตฺเยเก, กตฺตาขฺยาทิลกฺขณยุตฺตสตฺถํฯ อสนฺธิมิตฺตาติ ตสฺสา นามํฯ ตสฺสา กิร สรีเร สนฺธโย น ปญฺญายนฺติ, มธุสิตฺถเกน กตํ วิย สรีรํ โหติฯ ตสฺมา ‘‘เอวํนามิกา ชาตา’’ติปิ วทนฺติฯ มาคธเกน ปตฺเถน จตฺตาโร ปตฺถา อาฬฺหกํ, จตฺตาริ อาฬฺหกานิ โทณํ, จตุโทณา มานิกา, จตุมานิกา ขาริกา, วีสติขาริโก วาโหติฯ เกถุมาลาติ ‘‘สีสโต อุฏฺฐหิตฺวา ฐิโต โอภาสปุญฺโช’’ติ วทนฺติฯ ราชิทฺธิอธิการปฺปสงฺเคเนตํ วตฺถุ วุตฺตํ, นานุกฺกเมนฯ อนุกฺกเมน ปน พุทฺธสาสนาวหารํ วตฺถุํ ทีเปนฺโต ‘‘ราชา กิรา’’ติอาทิมาหฯ กิเลสทมเนน ทนฺตํฯ กายวาจาหิ คุตฺตํฯ ‘‘ปาจีนมุโข’’ติปิ ปาโฐ อตฺถิฯ ปุพฺเพ เชฏฺฐภาติกตฺตา เตเนว ปริจเยน ปตฺตคฺคหณตฺถาย อาการํ ทสฺเสติฯ อภาสีติ ‘‘ภาสิสฺสามี’’ติ วิตกฺเกสิฯ อปเร ‘‘อญฺญาตนฺติ วุตฺเตปิ สพฺพํ อภณี’’ติ วทนฺติฯ อมตนฺติ นิพฺพานสงฺขาตาย นิวตฺติยา สคุณาธิวจนํ, ตสฺสา อปฺปมาโท ปทํ มคฺโคฯ มจฺจูติ ปวตฺติยา สโทสาธิวจนํ, ตสฺสา ปมาโท ปทํ มคฺโคติ เอวํ จตฺตาริ สจฺจานิ สนฺทสฺสิตานิ โหนฺติฯ สงฺฆสรณคตตฺตา สงฺฆนิสฺสิตา ปพฺพชฺชา, ภณฺฑุกมฺมสฺส วา ตทายตฺตตฺตาฯ นิคฺโรธตฺเถรสฺสานุภาวกิตฺตนาธิการตฺตา ปุพฺเพ วุตฺตมฺปิ ปจฺฉา วตฺตพฺพมฺปิ สมฺปิณฺเฑตฺวา อาห ‘‘ปุน ราชา อโสการามํ นาม มหาวิหารํ กาเรตฺวา สฏฺฐิสหสฺสานิ…เป.… จตุราสีติวิหารสหสฺสานิ การาเปสี’’ติฯ ‘‘ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺส วา ปจฺจเวกฺขิตปริโภโค’’ติ วจนโต เสกฺขาว ปรมตฺถโต ทายาทา, ตถาปิ เถโร มหินฺทกุมารสฺส ปพฺพชฺชตฺถํ เอเกน ปริยาเยน โลกธมฺมสิทฺเธน เอวมาห ‘‘โย โกจิ มหาราช…เป.… โอรสํ ปุตฺต’’นฺติฯ วุตฺตญฺหิ เวเท –

‘‘องฺคา องฺคา สมฺภวสิ, หทยา อธิชายเส;

อตฺตา เว ปุตฺโต นามาสิ, ส ชีว สรโทสต’’นฺติฯ

ตสฺมา อิมินา ปริยาเยน โอรโส ปุตฺโต มาตาปิตูหิ ปพฺพชิโต เจ, อตฺถโต เต สยํ ปพฺพชิตา วิย โหนฺติฯ ธมฺมกถิกา กสฺมา นาโรเจนฺติ? ราชา ‘‘เถรํ คณฺหิตฺวา อาคจฺฉถา’’ติ อมจฺเจ เปเสสิ, ธมฺมกถิกา เถรสฺส อาคมนกาเล ปริวารตฺถาย เปสิตา, ตสฺมาฯ อปิจ เตน วุตฺตวิธินาว วทนฺติ จณฺฑตฺตา, จณฺฑภาโว จสฺส ‘‘อมฺพํ ฉินฺทิตฺวา เวฬุยา วติํ กโรหี’’ติ วุตฺตอมจฺจวตฺถุนา วิภาเวตพฺโพฯ กสฺมา ปน ธมฺมกถิกา ราชาณาปนํ กโรนฺตีติ? ‘‘สาสนํ ปคฺคเหตุํ สมตฺโถ’’ติ วุตฺตตฺตาฯ ทีปกติตฺติโรติ กูฏติตฺติโรฯ อยํ ปน กูฏติตฺติรกมฺเม นิยุตฺโตปิ สุทฺธจิตฺโต, ตสฺมา ตาปสํ ปุจฺฉิฯ สาณิปาการนฺติ สาณิปากาเรนฯ วิภชิตฺวา วทตีติ วิภชฺชวาที ‘‘อตฺถิ ขฺเวส พฺราหฺมณ ปริยาโย’’ติอาทินา (ปารา. 5)ฯ อปิจ สสฺสตวาที จ ภควา ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อชาตํ อภูตํ อสงฺขต’’นฺติอาทิ (อิติวุ. 43)-วจนโตฯ เอกจฺจสสฺสติโก จ ‘‘สปฺปจฺจยา ธมฺมา, อปฺปจฺจยา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. ทุกมาติกา 7) วจนโตฯ อนฺตานนฺติโก จ –

‘‘คมเนน น ปตฺตพฺโพ, โลกสฺสนฺโต กุทาจนํ;

น จ อปฺปตฺวา โลกนฺตํ, ทุกฺขา อตฺถิ ปโมจนํ’’ฯ (สํ. นิ. 1.107; อ. นิ. 4.45);

‘‘อนมตคฺโคยํ, ภิกฺขเว, สํสาโร ปุพฺพโกฏิ น ปญฺญายตี’’ติ (สํ. นิ. 2.124; จูฬนิ. กปฺปมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 61) วจนโตฯ อมราวิกฺเขปิกปกฺขมฺปิ อีสกํ ภชติ ภควา ‘‘สสฺสโต โลโกติ อพฺยากตเมตํ อสสฺสโต โลโกติ อพฺยากตเมต’’นฺติอาทิอพฺยากตวตฺถุทีปนโต สมฺมุติสจฺจทีปนโต จฯ ตญฺหิ อชฺฌตฺตพหิทฺธาทิวเสน น วตฺตพฺพํฯ ยถาห ‘‘อากิญฺจญฺญายตนํ น วตฺตพฺพํ อชฺฌตฺตารมฺมณนฺติปี’’ติอาทิ (ธ. ส. 1437)ฯ ตถา อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกปกฺขมฺปิ ภชติ ‘‘ลทฺธา มุธา นิพฺพุติํ ภุญฺชมานา’’ติ (ขุ. ปา. 6.7; สุ. นิ. 230) วจนโตฯ ตตฺถ หิ มุธาติ อธิจฺจสมุปฺปนฺนเววจนํฯ สญฺญีวาทาทิโก จ ภควา สญฺญีภวอสญฺญีภวเนวสญฺญีนาสญฺญีภววเสนฯ อุจฺเฉทวาที จ ‘‘อหญฺหิ, พฺราหฺมณ, อุจฺเฉทํ วทามิ ราคสฺสา’’ติ (ปารา. 6) วจนโตฯ

ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาที จ ‘‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริย’’นฺติ (มหาว. 23; ที. นิ. 2.215; สํ. นิ. 3.35) วจนโต, ‘‘นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติ (มหาว. 16) วจนโต, ทิฏฺเฐว ธมฺเม นิโรธสมาปตฺติทีปนโต จฯ เอวํ เตน เตน ปริยาเยน ตถา ตถา เวเนยฺยชฺฌาสยานุรูปํ วิภชิตฺวา วทตีติ วิภชฺชวาที ภควาติฯ

ตติยสงฺคีติกถาวณฺณนานโยฯ

ปุปฺผนาโม สุมนตฺเถโรฯ มหาปทุมตฺเถโรติ เอเกฯ มหิํสกมณฺฑลํ อนฺธรฏฺฐนฺติ วทนฺติฯ ธมฺมจกฺขุ นาม ตโย มคฺคาฯ โสตาปตฺติมคฺคนฺติ จ เอเกฯ ปญฺจปิ รฏฺฐานิ ปญฺจ จีนรฏฺฐานิ นามฯ ราชคเหติ เทวิยา กตวิหาเรฯ สิลกูฏมฺหีติ ปพฺพตกูเฏฯ วฑฺฒมานนฺติ อลงฺกรณจุณฺณํฯ อริยเทเส อตีว สมฺมตํ กิรฯ เอกรเสน นาถกรณา อิติ ทมิฬาฯ สารปามงฺคนฺติ อุตฺตมํ ปามงฺคํฯ เปตวตฺถุอาทินา สํเวเชตฺวา อภิสมยตฺถํ สจฺจสํยุตฺตญฺจฯ เมฆวนุยฺยานํ นาม มหาวิหารฏฺฐานํฯ ‘‘ทฺวาสฏฺฐิยา เลเณสู’’ติ ปาโฐฯ ทสภาติกนฺติ อภยกุมาราทโย ทส, เต อิธ น วุตฺตาฯ วุตฺถวสฺโส ปวาเรตฺวาติ จาตุมาสินิยา ปวารณายาติ อตฺโถฯ ปฐมปวารณาย วา ปวาเรตฺวา เอกมาสํ ตตฺเถว วสิตฺวา กตฺติกปุณฺณมาสิยํ อโวจ, อญฺญถา ‘‘ปุณฺณมายํ มหาวีโร’’ติ วุตฺตตฺตา น สกฺกา คเหตุํฯ มหาวีโรติ พุทฺโธปจาเรน ธาตุโย วทติฯ ชงฺฆปฺปมาณนฺติ ‘‘ถูปสฺส ชงฺฆปฺปมาณ’’นฺติ วทนฺติฯ มาตุลภาคิเนยฺยา จูโฬทรมโหทราฯ ธรมานสฺส วิย พุทฺธสฺส รสฺมิ สรสรสฺมิ, รญฺโญ เลขาสาสนํ อปฺเปสิ, เอวญฺจ มุขสาสนมโวจฯ โทณมตฺตา มคธนาฬิยา ทฺวาทสนาฬิมตฺตา กิรฯ ‘‘ปริจฺฉินฺนฏฺฐาเน ฉิชฺชิตฺวา’’ติ ปาโฐฯ สพฺพทิสาหิ ปญฺจ รสฺมิโย อาวฏฺเฏตฺวาติ ปญฺจหิ ผเลหิ นิกฺขนฺตตฺตา ปญฺจ, ตา ปน ฉพฺพณฺณาวฯ กตฺติกชุณฺหปกฺขสฺส ปาฏิปททิวเสติ ชุณฺหปกฺขสฺส ปฐมทิวเสติ อตฺโถฯ มหาโพธิฏฺฐาเน ปริวาเรตฺวา ฐิตนาคยกฺขาทิเทวตากุลานิฯ โคปกา นาม ราชปริกมฺมิโน ตถาภาวกิจฺจาฯ เตสํ กุลานํ นามนฺติปิ เกจิฯ อุทกาทิวาหา กาลิงฺคาฯ กาลิงฺเคสุ ชนปเทสุ ชาติสมฺปนฺนํ กุลํ กาลิงฺคกุลนฺติ เกจิฯ

ปฐมปาฏิปททิวเสติ ทุติยอุโปสถสฺส ปาฏิปททิวเสติ อตฺโถฯ ตตฺถ ฐิเตหิ สมุทฺทสฺส ทิฏฺฐตฺตา ตํ ฐานํ สมุทฺทสาลวตฺถุฯ โสฬส ชาติสมฺปนฺนกุลานิ อฏฺฐ พฺราหฺมณามจฺจกุลานิฯ

มหาอริฏฺฐตฺเถโร เจติยคิริมฺหิ ปพฺพชิโตฯ อมจฺจสฺส ปริเวณฏฺฐาเนติ สมฺปติกาลวเสนาหฯ มหินฺทตฺเถโร ทฺวาทสวสฺสิโก หุตฺวา ตมฺพปณฺณิทีปํ สมฺปตฺโต, ตตฺถ ทฺเว วสฺสานิ วสิตฺวา วินยํ ปติฏฺฐาเปสิ, ทฺวาสฏฺฐิวสฺสิโก หุตฺวา ปรินิพฺพุโตฯ วินโย สํวรตฺถายาติ วินยปิฏกํ, ตสฺส ปริยาปุณนํ วาฯ ยถาภูตญาณทสฺสนํ สปฺปจฺจยนามรูปปริคฺคโหฯ มคฺคาทิปจฺจเวกฺขเณ อสติ อนฺตรา ปรินิพฺพานํ นาม นตฺถิ เสกฺขสฺส มรณํ วา, สติเยว โหติฯ ตสฺมา อาห ‘‘วิมุตฺติญาณทสฺสน’’นฺติฯ อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถายาติ กญฺจิ ธมฺมํ อนุปาทาย อคฺคเหตฺวา อีสกมฺปิ อนวเสเสตฺวา ปรินิพฺพานตฺถายาติ อตฺโถฯ อุปนิสาติ ‘‘วินโย สํวรตฺถายา’’ติอาทิกา การณปรมฺปราฯ เอตฺตาวตา อตฺตหิตนิปฺผตฺติํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปรหิตนิปฺผตฺติํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอตทตฺถํ โสตาวธาน’’นฺติ อาหฯ ตสฺสตฺโถ – อตฺตโน วินยกถนํ วินยมนฺตนญฺจ อุคฺคเหตุํ ปเรสํ โสตสฺส โอทหนํ โสตาวธานํฯ ตโต อุคฺคหิตวินยกถามนฺตนานํ เตสํ อุปนิสา ยถาวุตฺตการณปรมฺปรา สิทฺธาเยวาติ น ปุน ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพาฯ อญฺญถา เอตทตฺถา อุปนิสาติ อิมินา วจเนเนว อนุปาทาปรินิพฺพานสฺส สงฺคหิตตฺตา อนุปาทาปรินิพฺพานโต อุทฺธํ โสตาวธานาสมฺภวโต เอตทตฺถํ โสตาวธานนฺติ อนฺเต น สมฺภวตีติ นิรตฺถกํ ภเวยฺย, น จ นิรตฺถกํ ปรหิตนิปฺผตฺติยา มูลการณทสฺสนตฺถตฺตาติ เวทิตพฺพํฯ

เอวํ ยถา ยถา ยํ ยํ, สมฺภเวยฺย ปทํ อิธ;

ตํ ตํ ตถา ตถา สพฺพํ, ปโยเชยฺย วิจกฺขโณติฯ

พาหิรนิทานกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปาราชิกวณฺณนา

เวรญฺชกณฺโฑ