ปุน ขีณาสวคฺคหเณน อรหนฺตเมว ทสฺเสติ, น เสกฺขํฯ โส หิ ยถา ภณฺฑาคาริโก รญฺโญ กฏกมกุฏาทิํ โคเปตฺวา อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ อุปเนติ, เอวํ สเหตุกานํ สตฺตานํ มคฺคผลตฺถาย ธมฺมํ เทเสสิฯ ตาสํเยว ตตฺถ วินยปิฏเก ปเภทโต วุตฺตตฺตา, วายมิตฺวา ตา เอว ปาปุณาตีติ อาจริยาฯ กิมตฺถํ ติสฺโสว วิชฺชา ตตฺถ วิภตฺตาติ? สีลสมฺปตฺติยา เอตปรมุปนิสฺสยภาวโตฯ ‘‘อปเรหิปิ สตฺตหงฺเคหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ วินยธโร โหติฯ อาปตฺติํ ชานาติ, อนาปตฺติํ, ลหุกํ อาปตฺติํ, ครุกํ อาปตฺติํ, อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ…เป.… ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ…เป.… อาสวานญฺจ ขยา…เป.… อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ (ปริ. 327) สุตฺตเมตฺถ สาธกํฯ วินยํ ปริยาปุณิตฺวา สีลสมฺปตฺติํ นิสฺสาย อาสวกฺขยญาเณน สเหว วิย ทิพฺพจกฺขุปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณานิ ปฏิลภติฯ วิสุํ เอเตสํ ปริกมฺมกิจฺจํ นตฺถีติ ทสฺสนตฺถํ ตาสํเยวาติ วุตฺตนฺติ จ วทนฺติ เอเกฯ อภิธมฺเม ปน ติสฺโสวิชฺชา ฉ อภิญฺญา จตสฺโส จ ปฏิสมฺภิทา อญฺเญ จ สมฺมปฺปธานาทโย คุณวิเสสา วิภตฺตาฯ กิญฺจาปิ วิภตฺตา, ตถาปิ วิเสสโต ปญฺญาชาติกตฺตา จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา ปาปุณาตีติ ทสฺสนตฺถํ ตาสํ ตตฺเถวาติ อวธารณวิปลฺลาโส กโตฯ อตฺตนา ทุคฺคหิเตน ธมฺเมนาติ ปาฐเสโสฯ กตฺตริ เจตํ กรณวจนํ, เหตุตฺเถ จ, อตฺตนา ทุคฺคหิตเหตูติ อธิปฺปาโยฯ กสฺมา ปนาติ ‘‘อนุโลมิโก’’ติ วุตฺตตฺถํ ทีเปติฯ

ปฐมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนานโยฯ

ทุติยสงฺคีติกถาวณฺณนา

ปนฺนภาราติ ปติตกฺขนฺธภาราฯ ‘‘ภารา หเว ปญฺจกฺขนฺธา’’ติ (สํ. นิ. 3.22) หิ วุตฺตํฯ ‘‘สมฺมุขา ภวิสฺสาม น ภวิสฺสามา’’ติ วตฺตาโรฯ เตสุ ทหรา กิรฯ ชมฺมินฺติ ลามกํฯ

ทุติยสงฺคีติกถาวณฺณนานโยฯ

ตติยสงฺคีติกถาวณฺณนา

พฺรหฺมโลกา จวิตฺวาติ เอตฺถ จตฺตาโร มคฺคา ปญฺจานนฺตริยานิ นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐีติ อิเมเยว นิยตา, น มหคฺคตา, ตสฺมา ปณิธิวเสน เหฏฺฐุปปตฺติปิ โหติฯ อติจฺฉถาติ อติจฺจ อิจฺฉถ, คนฺตฺวา ภิกฺขํ ปริเยสถาติ อธิปฺปาโยฯ เกฏุภํ นาม กพฺยกรณวิธิยุตฺตํ สตฺถํฯ กิริยากปฺปํ อิตฺเยเก, กตฺตาขฺยาทิลกฺขณยุตฺตสตฺถํฯ อสนฺธิมิตฺตาติ ตสฺสา นามํฯ ตสฺสา กิร สรีเร สนฺธโย น ปญฺญายนฺติ, มธุสิตฺถเกน กตํ วิย สรีรํ โหติฯ ตสฺมา ‘‘เอวํนามิกา ชาตา’’ติปิ วทนฺติฯ มาคธเกน ปตฺเถน จตฺตาโร ปตฺถา อาฬฺหกํ, จตฺตาริ อาฬฺหกานิ โทณํ, จตุโทณา มานิกา, จตุมานิกา ขาริกา, วีสติขาริโก วาโหติฯ เกถุมาลาติ ‘‘สีสโต อุฏฺฐหิตฺวา ฐิโต โอภาสปุญฺโช’’ติ วทนฺติฯ ราชิทฺธิอธิการปฺปสงฺเคเนตํ วตฺถุ วุตฺตํ, นานุกฺกเมนฯ อนุกฺกเมน ปน พุทฺธสาสนาวหารํ วตฺถุํ ทีเปนฺโต ‘‘ราชา กิรา’’ติอาทิมาหฯ กิเลสทมเนน ทนฺตํฯ กายวาจาหิ คุตฺตํฯ ‘‘ปาจีนมุโข’’ติปิ ปาโฐ อตฺถิฯ ปุพฺเพ เชฏฺฐภาติกตฺตา เตเนว ปริจเยน ปตฺตคฺคหณตฺถาย อาการํ ทสฺเสติฯ อภาสีติ ‘‘ภาสิสฺสามี’’ติ วิตกฺเกสิฯ อปเร ‘‘อญฺญาตนฺติ วุตฺเตปิ สพฺพํ อภณี’’ติ วทนฺติฯ อมตนฺติ นิพฺพานสงฺขาตาย นิวตฺติยา สคุณาธิวจนํ, ตสฺสา อปฺปมาโท ปทํ มคฺโคฯ มจฺจูติ ปวตฺติยา สโทสาธิวจนํ, ตสฺสา ปมาโท ปทํ มคฺโคติ เอวํ จตฺตาริ สจฺจานิ สนฺทสฺสิตานิ โหนฺติฯ สงฺฆสรณคตตฺตา สงฺฆนิสฺสิตา ปพฺพชฺชา, ภณฺฑุกมฺมสฺส วา ตทายตฺตตฺตาฯ นิคฺโรธตฺเถรสฺสานุภาวกิตฺตนาธิการตฺตา ปุพฺเพ วุตฺตมฺปิ ปจฺฉา วตฺตพฺพมฺปิ สมฺปิณฺเฑตฺวา อาห ‘‘ปุน ราชา อโสการามํ นาม มหาวิหารํ กาเรตฺวา สฏฺฐิสหสฺสานิ…เป.… จตุราสีติวิหารสหสฺสานิ การาเปสี’’ติฯ ‘‘ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺส วา ปจฺจเวกฺขิตปริโภโค’’ติ วจนโต เสกฺขาว ปรมตฺถโต ทายาทา, ตถาปิ เถโร มหินฺทกุมารสฺส ปพฺพชฺชตฺถํ เอเกน ปริยาเยน โลกธมฺมสิทฺเธน เอวมาห ‘‘โย โกจิ มหาราช…เป.… โอรสํ ปุตฺต’’นฺติฯ วุตฺตญฺหิ เวเท –

‘‘องฺคา องฺคา สมฺภวสิ, หทยา อธิชายเส;

อตฺตา เว ปุตฺโต นามาสิ, ส ชีว สรโทสต’’นฺติฯ