ปฐมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา

ปฐมมหาสงฺคีติ นาม จาติ เอตฺถ จ-สทฺโท อติเรกตฺโถ, เตน อญฺญาปิ อตฺถีติ ทีเปติฯ ตมฺปิ สาลวนํ อุปคนฺตฺวา มิตฺตสุหชฺเช อปโลเกตฺวา นิวตฺตนโต อุปวตฺตนนฺติ ปากฏํ ชาตํ กิรฯ ยมกสาลานนฺติ เอกา กิร สาลปนฺติ สีสภาเค, เอกา ปาทภาเคฯ ตตฺราปิ เอโก ตรุณสาโล สีสภาคสฺส อาสนฺเน โหติ, เอโก ปาทภาคสฺส, มูลขนฺธวิฏปปตฺเตหิ อญฺญมญฺญํ สํสิพฺพิตฺวา ฐิตสาลานนฺติปิ วุตฺตํฯ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยาติ อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ กรณวจนํ ‘‘กตกิจฺโจ ปีติช หาส เจโต อเวรมุเขนาภตกุณฺฑเลนา’’ติอาทีสุ วิยฯ ปรินิพฺพาเน ปรินิพฺพานเหตุ, ตสฺมิํ ฐาเน วา มา โสจิตฺถ จิตฺเตน, มา ปริเทวิตฺถ วาจาย ‘‘ปริเทวนํ วิลาป’’นฺติ วจนโตฯ มหาสมเณนาติ นิสฺสกฺกตฺเถ กรณวจนํฯ สูริยํ’สูภิ ปฏุกรา’ภา’ริณสฺส ตาณา อิตฺยตฺเรวฯ ยญฺจ ภควโต อนุคฺคหํ, ตสฺส อนุคฺคหสฺสาติ อาจริยาฯ เอกจฺเจ ปน ‘‘ยํ ยสฺมา อหํ อนุคฺคหิโต’’ติ วทนฺติฯ นิพฺพสนานีติ นิฏฺฐิตวสนกิจฺจานิ, มยา ปริภุญฺชิตฺวา อปนีตานิ ฯ ยทิ สุยุตฺตานิ ธาเรสฺสสีติ ปุจฺฉติ, กวจสทิสานิ สาณานิฯ อิสฺสริยสทิสา นว อนุปุพฺพวิหาราทโยฯ อฏฺฐ สมาปตฺติโย นิโรธสมาปตฺติ จ ปฏิลาภกฺกเมน ‘‘อนุปุพฺพวิหารา’’ติ วุตฺตาฯ

อนาคเต สนฺนิกฏฺเฐ, ตถาตีเต จิรนฺตเน;

กาลทฺวเยปิ กวีหิ, ปุราสทฺโท ปยุชฺชเตฯ

สตฺถุสาสนเมว ปริยตฺติ สตฺถุสาสนปริยตฺติ, สา สุตฺตเคยฺยาทิวเสน นวงฺคาฯ ติปิฏกเมว สพฺพปริยตฺติปฺปเภทํ ธาเรนฺตีติ ติปิฏกสพฺพปริยตฺติปฺปเภทธราฯ ‘‘วินา น สกฺกา’’ติ น วตฺตพฺพํ ‘‘ติปิฏกสพฺพปริยตฺติปฺปเภทธเร’’ติ วุตฺตตฺตา, เอวํ สนฺเตปิ อตฺถิ วิเสโส เตหิ สมฺมุขาปิ อสมฺมุขาปิ สุตํ, เถเรน ปน อสมฺมุขาปฏิคฺคหิตํ นาม นตฺถีติฯ น วายนฺติ เอตฺถ วาติ วิภาสา, อญฺญาสิปิ น อญฺญาสิปีติ อตฺโถฯ ตตฺร อุจฺจินเนฯ พหุสทฺโท วิปุลฺลตฺโถ ‘‘อนนฺตปารํ พหุ เวทิตพฺพมิตฺย’’ตฺเรวฯ ปุพฺเพ ‘‘ติปิฏกสพฺพปอยตฺติปฺปเภทธเร’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘พหุ จาเนน…เป.… ปริยตฺโต’’ติ น ยุชฺชตีติ เจ? น, ติปิฏกสฺส อนนฺตตฺตา, ตสฺมา อมฺเห อุปาทาย เตน พหุ ปริยตฺโตติ อธิปฺปาโยฯ อิตรถา อานนฺทตฺเถโร เตหิ อปฺปสฺสุโตติ อาปชฺชติ, ‘‘อสมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ นาม นตฺถี’’ติ วจนวิโรโธ จฯ อฑฺฒมาโส อติกฺกนฺโตติ เอตฺถ เอโก ทิวโส นฏฺโฐ, โส ปาฏิปททิวโส, โกลาหลทิวโส นาม โส, ตสฺมา อิธ น คหิโตฯ สํเวควตฺถุํ กิตฺเตตฺวา กีฬนโต สาธุกีฬนํ นามฯ สฺเวปีติ อปิ-สทฺโท อเปกฺขามนฺตานุญฺญายฯ สุภสุตฺตํ ‘‘อจิรปรินิพฺพุเต ภควตี’’ติ (ที. นิ. 1.444) วุตฺตตฺตา จตุราสีติธมฺมกฺขนฺธสหสฺเสสุ อนฺโตคธํ น โหตีติ เจ? น, ภควโต กาเล ลทฺธนยตฺตา กถาวตฺถุ วิยฯ ฉฑฺฑิตา ปติตา อุกฺลาปา ฉฑฺฑิตปติตอุกฺลาปาฯ อาณา เอว อปฺปฏิหตฏฺเฐน จกฺกนฺติ อาณาจกฺกํฯ เอกโต เอตฺถ นิปตนฺตีติ เอกนิปาตนํฯ อากาเสน อาคนฺตฺวา นิสีทีติ เอเกติ เอตํ ทุติยวาเร คมนํ สนฺธายาติ อายสฺมา อุปติสฺโส ฯ ปฐมํ วา อากาเสน คนฺตฺวา ปริสํ ปตฺวา ภิกฺขุปนฺติํ อปีเฬนฺโต ปถวิยํ นิมุชฺชิตฺวา อาสเน เอว อตฺตานํ ทสฺเสสิฯ อุภยถา จ อาปาถํ คโต, เตน อุภยมฺปิ ยุชฺชติ, อญฺญถา ทฺวีสุ เอกํ อภูตํ อาปชฺชติฯ

อถ โข อายสฺมา มหากสฺสโป อายสฺมนฺตํ อุปาลิํ ปุจฺฉิ…เป.… อายสฺมา อุปาลิตฺเถโร วิสฺสชฺเชสีติ อิทํ ปุพฺเพ ‘‘ปฐมํ อาวุโส อุปาลี’’ติอาทินา (จูฬว. 439) วุตฺตปุจฺฉาวิสฺสชฺชนํ สงฺขิปิตฺวา สงฺคีติการเกหิ ทสฺสิตวจนนฺติ คณฺฐิปเท ลิขิตํฯ ตถา โหตุ, กิมตฺถํ ปเนตฺถ ‘‘นิทานมฺปิ ปุจฺฉิ, ปุคฺคลมฺปิ ปุจฺฉิ, วตฺถุมฺปิ ปุจฺฉี’’ติ เอวํ ปุพฺเพ ทสฺสิตานุกฺกเมน อวตฺวา ‘‘วตฺถุมฺปิ ปุจฺฉิ, นิทานมฺปิ ปุจฺฉิ, ปุคฺคลมฺปิ ปุจฺฉี’’ติ เอวํ อนุกฺกโม กโตติ? ‘‘วตฺถุมูลกตฺตา สิกฺขาปทปญฺญตฺติยา อุปฺปฏิปาฏิยา วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ เอเกฯ เอตฺถ ปน วิจารณา เวรญฺชกณฺเฑ สมฺปตฺเต กรียติฯ ราชาคารเกติ เอวํนามเก อุยฺยาเนฯ อภิรมนารหํ กิร ราชาคารมฺปิฯ ตตฺถ, ยสฺส วเสเนตํ เอวํ นามํ ลภติฯ อถ โข ‘‘อายสฺมา มหากสฺสโป’’ติอาทินา ปุพฺเพ วุตฺตเมว สงฺขิปิตฺวา ทสฺเสติ สงฺคีติการโก วสีคโณฯ ยทิ เอวํ ยถา นิทานมฺปิ ปุจฺฉิ, ปุคฺคลมฺปิ ปุจฺฉีติ เอตฺถ ปุจฺฉากฺกโม ทสฺสิโต, ตถา อานนฺทตฺเถรสฺส วิสฺสชฺชนกฺกโมปิ กิมตฺถํ น ทสฺสิโตติ เจ? อิมินานุกฺกเมน สงฺคหํ ปญฺจปิ นิกายา อนารุฬฺหาติ ทสฺสนตฺถํฯ กถํ ปน อารุฬฺหาติ? อายสฺมา มหากสฺสโป ปญฺจปิ นิกาเย อนุกฺกเมเนว ปุจฺฉิ, อานนฺทตฺเถโร ปน อนุกฺกเมเนว ปุจฺฉิตมฺปิ อปุจฺฉิตมฺปิ ตสฺส ตสฺส สุตฺตสฺส สภาวํ อนฺตรา อุปฺปนฺนํ วตฺถุํ อุทฺเทสนิทฺเทสกฺกมํ มาติกาวิภงฺคกฺกมนฺติ เอวมาทิสพฺพํ อนุรูปวจนํ ปกฺขิปิตฺวา วิสฺสชฺเชสิ, เตเนวาห ‘‘เอเตเนว อุปาเยน ปญฺจปิ นิกาเย ปุจฺฉี’’ติฯ อถ วา ‘‘อมฺพลฏฺฐิกายํ ราชาคารเก’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ราชาคารเก อมฺพลฏฺฐิกาย’’นฺติ อุปฺปฏิปาฏิวจเนนปิ อิมมตฺถํ ทีเปติฯ ‘‘อมฺพลฏฺฐิกายํ วิหรติ ราชาคารเก’’ติ หิ วุตฺตํฯ

คหการนฺติ อิมสฺส อตฺตภาวเคหสฺส การกํ ตณฺหาวฑฺฒกิํ คเวสนฺโต เยน ญาเณน สกฺกา โส ทฏฺฐุํ, ตสฺสตฺถาย ทีปงฺกรปาทมูเล กตาภินีหาโร เอตฺตกํ กาลํ อเนกชาติสํสารํ ตํ ญาณํ อวินฺทนฺโต วิจรินฺติ อตฺโถฯ ทุกฺขา ชาติ ปุนปฺปุนนฺติ อิทํ คหการกคเวสนสฺส การณวจนํฯ สพฺพา เต ผาสุกาติ ตว สพฺพา อนวเสสกิเลสผาสุกา มยา ภคฺคาฯ คหกูฏํ นาม อวิชฺชาฯ โสมนสฺสสหคตํ ญาณํ โสมนสฺสมยํฯ น หิ โสมนสฺสมยํ ญาณํ ขนฺธสภาวเภทโตฯ

ทฬฺหีกมฺมสิถิลกรณปฺปโยชนาติ เยภุยฺยตาย วุตฺตํ, ตํ ปน ตตฺถ ตตฺถ ปกาสยิสฺสามฯ อญฺญมญฺญสงฺกรวิรหิเต ธมฺเม จ วินเย จาติ เอตฺถ ปาณาติปาโต อกุสลนฺติ เอวมาทีสุ มรณาธิปฺปายสฺส ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกปฺปโยคสมุฏฺฐาปิกา เจตนา อกุสลํ, น ปาณสงฺขาตชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปจฺเฉทกสงฺขาโต อติปาโตฯ ตถา อทินฺนสฺส ปรสนฺตกสฺส อาทานสงฺขาตา วิญฺญตฺติ อพฺยากโต ธมฺโม, ตพฺพิญฺญตฺติสมุฏฺฐาปิกา เถยฺยเจตนา อกุสโล ธมฺโมติ (ปฏฺฐา. 1.1.27) เอวมาทินา อญฺญมญฺญสงฺกรวิรหิเต ธมฺเม ปฏิพโล วิเนตุํฯ ชาตรูปรชตํ ปรสนฺตกํ เถยฺยจิตฺเตน คณฺหนฺตสฺส ยถาวตฺถุํ ปาราชิกถุลฺลจฺจยทุกฺกเฏสุ อญฺญตรํ, ภณฺฑาคาริกสีเสน ทิยฺยมานํ คณฺหนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ, อตฺตตฺถาย คณฺหนฺตสฺส นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ, เกวลํ โลลตาย คณฺหนฺตสฺส อนามาสทุกฺกฏํ, รูปิยฉฑฺฑกสมฺมตสฺส อนาปตฺตีติ เอวํ อญฺญมญฺญสงฺกรวิรหิเต วินเยปิ ปฏิพโล วิเนตุนฺติ อตฺโถฯ ภาเวตีติ วฑฺเฒติ, เอเตน ผลวเสน ชวนวเสน จ จิตฺตสฺส วุทฺธิํ ทสฺเสติฯ ‘‘อวิสิฏฺฐ’’นฺติ ปาโฐ, สาธารณนฺติ อตฺโถฯ

เทเสนฺตสฺส วเสเนตฺถ, เทสนา ปิฏกตฺตยํ;

สาสิตพฺพวเสเนตํ, สาสนนฺติปิ วุจฺจติฯ

กเถตพฺพสฺส อตฺถสฺส, วเสนาปิ กถาติ จ;

เทสนา สาสนา กถา, เภทมฺเปวํ ปกาสเยฯ

สาสนสฺส นปุํสกตฺตา ‘‘ยถา…เป.… ธมฺมสาสนานี’’ติ วุตฺตํฯ ทุจฺจริตสํกิเลสํ นาม อตฺถโต เจตนา, ตถาการปฺปวตฺตจิตฺตุปฺปาโท วาฯ อนิจฺจาทิลกฺขณํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ปวตฺตตฺตา วิปสฺสนาจิตฺตานิ วิสยโต โลกิยา’ภิสมโย อสมฺโมหโต โลกุตฺตโร, โลกุตฺตโร เอว วา อภิสมโย วิสยโต นิพฺพานสงฺขาตสฺส อตฺถสฺส, อิตรสฺส มคฺคาทิกสฺส อสมฺโมหโตติปิ เอเกฯ เอตฺถ ‘‘ปฏิเวโธ’’ติ วุตฺตํ ญาณํ, ตํ กถํ คมฺภีรนฺติ เจ? คมฺภีรสฺส อุทกสฺส ปมาณคฺคหณกาเล ทีเฆน ปมาเณน ภวิตพฺพํ, เอวํ อลพฺภเนยฺยภาวทสฺสนตฺถํ อิทานีติ วุตฺตนฺติ เอเกฯ ยสฺส จตฺถาย มคฺคผลตฺถายฯ ตญฺจ อตฺถํ นานุโภนฺติ นาธิคจฺฉนฺติ กญฺจิ อตฺตนา อธิปฺเปตํ, อิติวาทปโมกฺขญฺจฯ กสฺมา? อตฺถสฺส อนุปปริกฺขิตฺวา คหิตตฺตาฯ อธิคตผลตฺตา ปฏิวิทฺธากุปฺโปฯ

ปุน ขีณาสวคฺคหเณน อรหนฺตเมว ทสฺเสติ, น เสกฺขํฯ โส หิ ยถา ภณฺฑาคาริโก รญฺโญ กฏกมกุฏาทิํ โคเปตฺวา อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ อุปเนติ, เอวํ สเหตุกานํ สตฺตานํ มคฺคผลตฺถาย ธมฺมํ เทเสสิฯ ตาสํเยว ตตฺถ วินยปิฏเก ปเภทโต วุตฺตตฺตา, วายมิตฺวา ตา เอว ปาปุณาตีติ อาจริยาฯ กิมตฺถํ ติสฺโสว วิชฺชา ตตฺถ วิภตฺตาติ? สีลสมฺปตฺติยา เอตปรมุปนิสฺสยภาวโตฯ ‘‘อปเรหิปิ สตฺตหงฺเคหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ วินยธโร โหติฯ อาปตฺติํ ชานาติ, อนาปตฺติํ, ลหุกํ อาปตฺติํ, ครุกํ อาปตฺติํ, อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ…เป.… ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ…เป.… อาสวานญฺจ ขยา…เป.… อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ (ปริ. 327) สุตฺตเมตฺถ สาธกํฯ วินยํ ปริยาปุณิตฺวา สีลสมฺปตฺติํ นิสฺสาย อาสวกฺขยญาเณน สเหว วิย ทิพฺพจกฺขุปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณานิ ปฏิลภติฯ วิสุํ เอเตสํ ปริกมฺมกิจฺจํ นตฺถีติ ทสฺสนตฺถํ ตาสํเยวาติ วุตฺตนฺติ จ วทนฺติ เอเกฯ อภิธมฺเม ปน ติสฺโสวิชฺชา ฉ อภิญฺญา จตสฺโส จ ปฏิสมฺภิทา อญฺเญ จ สมฺมปฺปธานาทโย คุณวิเสสา วิภตฺตาฯ กิญฺจาปิ วิภตฺตา, ตถาปิ วิเสสโต ปญฺญาชาติกตฺตา จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา ปาปุณาตีติ ทสฺสนตฺถํ ตาสํ ตตฺเถวาติ อวธารณวิปลฺลาโส กโตฯ อตฺตนา ทุคฺคหิเตน ธมฺเมนาติ ปาฐเสโสฯ กตฺตริ เจตํ กรณวจนํ, เหตุตฺเถ จ, อตฺตนา ทุคฺคหิตเหตูติ อธิปฺปาโยฯ กสฺมา ปนาติ ‘‘อนุโลมิโก’’ติ วุตฺตตฺถํ ทีเปติฯ

ปฐมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนานโยฯ

ทุติยสงฺคีติกถาวณฺณนา

ปนฺนภาราติ ปติตกฺขนฺธภาราฯ ‘‘ภารา หเว ปญฺจกฺขนฺธา’’ติ (สํ. นิ. 3.22) หิ วุตฺตํฯ ‘‘สมฺมุขา ภวิสฺสาม น ภวิสฺสามา’’ติ วตฺตาโรฯ เตสุ ทหรา กิรฯ ชมฺมินฺติ ลามกํฯ

ทุติยสงฺคีติกถาวณฺณนานโยฯ