1. ปฐมกถินสิกฺขาปทวณฺณนา

[459] สมิตาวินาติ สมิตา’เนน กิเลสาติ สมิตาวี, เตน สมิตาวินาฯ ‘‘ตีณิ จีวรานี’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ติจีวร’’นฺติ วุตฺตํฯ สงฺขฺยาปุพฺโพ ทิคุเนกวจนนฺติ เอตฺถ ลกฺขณํ เวทิตพฺพํฯ ตํ ปน อธิฏฺฐิตสฺสปิ อนธิฏฺฐิตสฺสปิ นามํ ‘‘เอกรตฺตมฺปิ เจ ภิกฺขุ ติจีวเรน วิปฺปวเสยฺยา’’ติอาทีสุ ติจีวราธิฏฺฐาเนน อธิฏฺฐิตสฺส นามํฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ติจีวรํ อธิฏฺฐาตุ’’นฺติ (มหาว. 358) เอตฺถ อนธิฏฺฐิตสฺส นามํ, อิธ ตทุภยมฺปิ สมฺภวติฯ ‘‘ภควตา ภิกฺขูนํ ติจีวรํ อนุญฺญาตํ โหตี’’ติ เอตฺถ อธิฏฺฐิตเมวฯ ‘‘อญฺเญเนว ติจีวเรน คามํ ปวิสนฺตี’’ติ เอตฺถ อนธิฏฺฐิตเมวฯ เอกสฺมิํเยว หิ จีวเร ติจีวราธิฏฺฐานํ รุหติ, น อิตรสฺมิํ ปตฺตาธิฏฺฐานํ วิย, ตสฺมา อิตรํ อติเรกฏฺฐาเน ติฏฺฐติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘กถญฺหิ นาม ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู อติเรกจีวรํ ธาเรสฺสนฺตี’’ติอาทิฯ

[460-1] ปฐมปญฺญตฺติยา ปเนตฺถ เอกรตฺตมฺปิ อติเรกจีวรํ ธาเรยฺย, นิสฺสคฺคิยํ วุตฺตํ โหติ, ตโต ปรํ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ทสาหปรมํ อติเรกจีวรํ ธาเรตุํฯ เอวญฺจ ปน, ภิกฺขเว, อิมํ สิกฺขาปทํ อุทฺทิเสยฺยาถ ‘ทสาหปรมํ อติเรกจีวรํ ธาเรตพฺพํ, ตํ อติกฺกามยโต นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติย’’’นฺติ เอวํ ภควา ปริปุณฺณํ สิกฺขาปทํ ปญฺญาเปสิฯ อถ ปจฺฉิมโพธิยํ อชาตสตฺตุกาเล กถินํ อนุญฺญาตํ, ตโต ปฏฺฐาย ภิกฺขู อิทํ สิกฺขาปทํ ‘‘นิฏฺฐิตจีวรสฺมิํ ภิกฺขุนา อุพฺภตสฺมิํ กถิเน ทสาห…เป.… ปาจิตฺติย’’นฺติ อุทฺทิสนฺติ, เอส นโย ทุติยตติยกถิเนสุปิฯ ตถาปิ กงฺขาวิตรณิยํ (กงฺขา. อฏฺฐ. กถินสิกฺขาปทวณฺณนา) ‘‘ทสาหปรมนฺติ อยเมตฺถ อนุปญฺญตฺตี’’ติ เอตฺตกํเยว วุตฺตํ, ตสฺมา ‘‘นิฏฺฐิตจีวรสฺมิํ ภิกฺขุนา อุพฺภตสฺมิํ กถิเน’’ติ วจนํ น ปญฺญตฺติ, น จ อนุปญฺญตฺตีติ สิทฺธํฯ น หิ ปญฺญตฺติวตฺถุสฺมิํ, อนุปญฺญตฺติวตฺถุมฺหิ วา กถินาธิกาโร ทิสฺสตีติ ยถาวุตฺตนโยว สาโรติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํฯ อถาปิ สิยา ‘‘กถินสฺสุปฺปตฺติกาลโต ปฏฺฐาย ภควโต วจนํ อนุปญฺญตฺติภาเวน วุตฺต’’นฺติฯ

ยทิ เอวํ ทฺเว อนุปญฺญตฺติโย สิยุํ, ตโต ปริวาเร (ปริ. 24) ‘‘เอกา อนุปญฺญตฺตี’’ติวจนวิโรโธฯ อปิจ ยถาวุตฺตนยทีปนตฺถํ อิธ ตํ วจนํ ปฐมปญฺญตฺติกาเล อวตฺวา ปจฺฉา วุตฺตํฯ เอตฺถ สาธิตตฺตา ทุติยตติเยสุ ปจฺฉา วุตฺตปฐมปญฺญตฺตีสุ เอวํ วุตฺตํฯ อญฺญถา ตตฺถปิ ตํ วจนํ ปจฺฉา วตฺตพฺพํ สิยาฯ อนุคณฺฐิปเท ปน ‘‘ปจฺฉา วุตฺตภาวํ สนฺธาย นิฏฺฐิตจีวรสฺมินฺติอาทีสุ อนุปญฺญตฺตี’’ติ วุตฺตํฯ เสกฺขปุถุชฺชนานํ เปมํ, อรหนฺตานํ คารโวฯ ทสมํ วา นวมํ วาติ เอตฺถ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนํฯ

[462-3] นิฏฺฐิตจีวรสฺมินฺติ อิทํ เกวลํ จีวรปลิโพธาภาวมตฺตทีปนตฺถํ วุตฺตํ, ตสฺมา ‘‘นฏฺฐํ วา วินฏฺฐํ วา ทฑฺฒํ วา จีวราสา วา อุปจฺฉินฺนา’’ติ วุตฺตํฯ ยทิ ทสาหปรมํ ธาเรตพฺพจีวรทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ สิยา, นฏฺฐาทิกํ โส ธาเรยฺยฯ ธารณญฺเจตฺถ ฐปนํ, ปริโภโค วาฯ ตํ ทฺวยํ กเตปิ ยุชฺชติ, อกเตปิ ยุชฺชติ, ตสฺมา ‘‘กตํ วา โหตี’’ติปิ น วตฺตพฺพํฯ น หิ กตเมว อติกฺกามยโต นิสฺสคฺคิยนฺติ, ตสฺมา ยํ จีวรํ อุปาทาย ‘‘นิฏฺฐิตจีวรสฺมิ’’นฺติ วุตฺตํฯ ตมฺปิ อุพฺภตสฺมิํ กถิเน ทสาหปรมํ กาลํ ธาเรตพฺพนฺติ อตฺโถ น คเหตพฺโพฯ ตญฺหิ จีวรํ สนฺตญฺเจ, อุพฺภตสฺมิํ กถิเน เอกทิวสมฺปิ ปริหารํ น ลพฺภติฯ อปิจ ‘‘จีวรํ นาม วิกปฺปนุปคํ ปจฺฉิม’’นฺติ วุตฺตํฯ ตตฺถ จ กตํ นาม โหติ, ตสฺมาปิ น ตํ สนฺธาย ธาเรตพฺพนฺติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ อสมฺภวโตฯ

อนุคณฺฐิปเท ปเนตํ วุตฺตํ ‘‘ตตฺถ สิยา – ตสฺส ภิกฺขุโน จีวรํ นฏฺฐาทีสุ อญฺญตรํ ยทิ ภเวยฺย, กตมํ จีวรํ ทสาหปรมํ ธาเรยฺยฯ ยสฺมา ธาเรตพฺพจีวรํ นตฺถิ, ตสฺมา อตฺถุทฺธารวเสน กรณปลิโพธทสฺสนตฺถํ ‘นฏฺฐํ วา’ติอาทิปทานิ วุตฺตานิฯ อยํ ปนตฺโถ ‘นฏฺฐํ วา’ติอาทินา นเยน วุตฺตจีวรานํ อญฺญตรสฺมิํ จีวเร อสติ คเหตพฺโพ, สติ ตํ ทสาหปรมํ อติกฺกามยโต นิสฺสคฺคิยํฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ ‘กตํ วา โหตี’ติ วุตฺตจีวรเมวาธิปฺเปตํฯ กสฺมา ปน กตจีวรํ อิมสฺมิํ อตฺเถ อธิปฺเปตนฺติ น วุตฺตนฺติ เจ? ปากฏตฺตาฯ กถํ? นฏฺฐวินฏฺฐจีวราทีนํ ธารณสฺส อภาวโต กตจีวรเมว อิธาธิปฺเปตนฺติ ปากฏํฯ ยถา กิํ? ยถา ปฐมานิยเต เมถุนกายสํสคฺครโหนิสชฺชานเมวาคตตฺตา โสตสฺส รโห อตฺถุทฺธารวเสน วุตฺโตติ ปากโฏ, ตสฺมา ‘จกฺขุสฺส รโห อิตรสฺมิํ อตฺเถ อธิปฺเปโต’ติ น วุตฺโตฯ เอวํสมฺปทมิทนฺติ เวทิตพฺพํฯ

‘กตํ วา โหตี’ติ อิทํ น วตฺตพฺพํ, กสฺมา? อกตํ อติกฺกามยโตปิ นิสฺสคฺคิยตฺตา, กิญฺจาปิ นิสฺสคฺคิยํ โหติ , อิธ ปน ติจีวราธิฏฺฐานมธิปฺเปตํฯ ตสฺมิํ ติจีวราธิฏฺฐาเน อกตํ, อรชิตํ, อกปฺปิยกตญฺจ ‘อิมํ สงฺฆาฏิํ อธิฏฺฐามี’ติอาทินา นเยน อธิฏฺฐาตุํ น วฏฺฏติ, ตทตฺถทีปนตฺถํ ‘กตํ วา โหตี’ติ วุตฺตํฯ อิตรถา ‘นิฏฺฐิตจีวรสฺมิํ ปฏิลทฺเธ’ติ วเทยฺย, เอวํ สนฺเต ติจีวรํ ทสาหํ อติกฺกามยโต นิสฺสคฺคิยนฺติ กถํ ปญฺญายตีติ เจ? วจนปฺปมาณโตฯ ‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ติจีวรํ อธิฏฺฐาตุํ น วิกปฺเปตุ’นฺติ วุตฺตตฺตา อิธาปิ ‘อติเรกจีวรํ นาม อนธิฏฺฐิต’นฺติ เอตฺตกเมว วตฺตพฺพํ สิยาฯ ยสฺมา ‘กตํ วา โหตี’ติ วจเนน อิธาธิปฺเปตจีวเรน สทฺธิํ เสสมฺปิ ทสาหปรมโต อุตฺตริ ธาเรตุํ น ลพฺภตีติ อนุชานนฺโต ‘อติเรกจีวรํ นาม อนธิฏฺฐิตํ อวิกปฺปิต’นฺติ อาหฯ ตตฺถ สิยา – ยถา ‘อวิกปฺปิต’นฺติ อตฺถุทฺธารวเสน วุตฺตํ, ตถา ‘วิกปฺปนุปคํ ปจฺฉิม’นฺติปิฯ กสฺมา? ยสฺมา ติจีวรเมว ทสาหปรมํ ธาเรตพฺพํ ‘นิฏฺฐิตจีวรสฺมิ’นฺติอาทิอนุปญฺญตฺติวเสนฯ อิตรถา เอกาหาติกฺกเมปิ นิสฺสคฺคิยํ โหติ ‘โย ปน, ภิกฺขุ, อติเรกจีวรํ ธาเรยฺย, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติย’นฺติ วจนโตฯ น ติจีวรโต อญฺญมฺปิ จีวรํ ทสาหปรมํ ธาเรตพฺพํ, ตโต ปรํ นิสฺสคฺคิยํ ‘อนฺโตทสาห’นฺติ วุตฺตตฺตาฯ ยถาห ‘อนาปตฺติ อนฺโตทสาหํ อธิฏฺเฐติ, วิกปฺเปตี’ติ, อิตรถา ‘อนฺโตทสาหํ อธิฏฺเฐตี’ติ วจนมตฺตเมว ภเวยฺย, ตสฺมา อฏฺฐกถายํ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ คเหตพฺโพฯ อิทํ สพฺพํ อปเร วทนฺตี’’ติฯ เอตฺถ อนฺโตกถิเน อุปฺปนฺนจีวรํ กตเมว สนฺตญฺเจ, ทสาหปรมํ ธาเรตพฺพนฺติ อิทญฺจิมสฺส สาธนตฺถํ วุตฺตวจนญฺจ ปรโต อิเธว วุตฺตวิจารณาย ยถาวุตฺตยุตฺติยา จ วิรุชฺฌตีติ น คเหตพฺพํฯ

อิเธว วุตฺตวิจารณา นาม – ‘‘สฺเว กถินุทฺธาโร ภวิสฺสตี’’ติ อชฺช อุปฺปนฺนจีวรํ ตทเหว อนธิฏฺฐหนฺตสฺส อรุณุคฺคมเน นิสฺสคฺคิยํฯ กสฺมา? ‘‘นิฏฺฐิตจีวรสฺมิ’’นฺติอาทินา สิกฺขาปทสฺส วุตฺตตฺตาฯ อนฺโตกถิเน อติเรกทสาหมฺปิ ปริหารํ ลภติ, กถินโต อุทฺธํ เอกทิวสมฺปิ น ลภติฯ ยถา กิํ? ยถา อตฺถตกถิโน สงฺโฆ อตฺถตทิวสโต ปฏฺฐาย ยาว อุพฺภารา เอกทิวสาวเสเสปิ กถินุพฺภาเร อานิสํสํ ลภติ, ปุนทิวเส น ลภติฯ สเจ สติสมฺโมสา ภาชนียจีวรํ น ภาชิตํ, ปุนทิวเส อนตฺถตกถินานมฺปิ สาธารณํ โหติฯ ทิวสา เจ สาวเสสา, อตฺถตกถินสฺเสว สงฺฆสฺส ปาปุณาติ, เอวเมว อตฺถตทิวสโต ปฏฺฐาย ยาว อุพฺภารา อนธิฏฺฐิตํ อวิกปฺปิตํ วฏฺฏติ อนุญฺญาตทิวสพฺภนฺตรตฺตาฯ

กถินทิวโส คณนุปโค โหติ, อุพฺภตทิวสโต ปฏฺฐาย ทสาหปรมํ กาลํ อุปฺปนฺนจีวรํ ปริหารํ ลภติ, ตโต ปรํ น ลภติฯ กสฺมา? ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ทสาหปรมํ อติเรกจีวรํ ธาเรตุ’’นฺติ วจนโตฯ อนฺโตกถิเนปิ เอกาทเส อรุณุคฺคมเน นิสฺสคฺคิยปฺปสงฺคํ ‘‘นิฏฺฐิตจีวรสฺมิํ อุพฺภตสฺมิํ กถิเน’’ติ อยํ อนุปญฺญตฺติ วาเรตฺวา ฐิตา, น จ เต ทิวเส อทิวเส อกาสีติฯ ตถา ตติยกถิเน จ วิจาริตํ ‘‘นิฏฺฐิตจีวรสฺมิํ ภิกฺขุนา อุพฺภตสฺมิํ กถิเน ภิกฺขุโน ปเนว อกาลจีวรํ อุปฺปชฺเชยฺยา’ติ วทนฺเตน ภควตา ยํ มยา เหฏฺฐา ปฐมสิกฺขาปเท ‘ทสาหปรมํ อติเรกจีวรํ ธาเรตพฺพ’นฺติ อนุญฺญาตํ, ตมฺปิ กถินมาสโต พหิ อุปฺปนฺนเมว, น อนฺโตติ ทีปิตํ โหตี’’ติ จ, ‘‘‘กาเลปิ อาทิสฺส ทินฺนํ เอตํ อกาลจีวร’นฺติ (ปารา. 500) วจนโต กถินุพฺภารโต อุทฺธํ ทสาหปริหารํ น ลภตีติ ทีปิตํ โหติ, เตหิ สทฺธิํ ปุน กถินุพฺภารโต อุทฺธํ ปญฺจ ทิวสานิ ลภตีติ ปสงฺโคปิ ‘นิฏฺฐิตจีวร…เป.… ขิปฺปเมว กาเรตพฺพ’นฺติ อกาลจีวรสฺส อุปฺปตฺติกาลํ นิยเมตฺวา วุตฺตตฺตา วาริโต โหติฯ ตทุภเยน กถินพฺภนฺตเร อุปฺปนฺนจีวรํ กถินุพฺภารโต อุทฺธํ เอกทิวสมฺปิ ปริหารํ น ลภตีติ สิทฺธํ โหตี’’ติ จฯ ตสฺมา ทุวิธมฺเปตํ วิจารณํ สนฺธาย อมฺเหหิ ‘‘อิเธว วุตฺตวิจารณาย ยถาวุตฺตยุตฺติยา จ วิรุชฺฌตีติ น คเหตพฺพ’’นฺติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

เอตฺถาห – ‘‘นิฏฺฐิตจีวรสฺมิํ อุพฺภตสฺมิํ กถิเน’’ติ อิทํ ภุมฺมํ กิํ จีวรสฺส อุปฺปตฺติ นิยเมติ, อุทาหุ ธารณํ, อุทาหุ อุภยนฺติ, กิญฺเจตฺถ, ยทิ อุปฺปตฺติํ นิยเมติ, ปจฺฉิมกตฺติกมาเส เอว อุพฺภตสฺมิํ กถิเน อุปฺปนฺนจีวรํ ตโต ปฏฺฐาย ทสาหํ ธาเรตพฺพํ อนิฏฺฐิเตปิ ตสฺมิํ มาเสติ อาปชฺชติฯ อถ ธารณํ นิยเมติ, อนฺโตกถิเน อุปฺปนฺนจีวรํ อุพฺภเตปิ ทสาหปรมํ ธาเรตพฺพนฺติ อาปชฺชติฯ อถ อุภยํ นิยเมติ, ตติยกถิเน วิย วิเสเสตฺวา วตฺตพฺพนฺติ? วุจฺจเต – กามํ อุภยํ นิยเมติ, น ปน วิเสสเน ปโยชนํ อตฺถิฯ ยํ อนฺโตกถิเน อุปฺปนฺนจีวรํ สนฺธาย ‘‘นิฏฺฐิตจีวรสฺมิ’’นฺติ วุตฺตํ, น ตํ สนฺธาย ‘‘ธาเรตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ, สาธิตญฺเหตํฯ ‘‘กตํ วา โหตี’’ติอาทิวจนโต ตทตฺถสิทฺธิ, เตน ปุน วิเสสเน ปโยชนํ นตฺถิ, น หิ กตเมว นิสฺสคฺคิยํ กโรติ, น จ นฏฺฐาทิกํ ธาเรตุํ สกฺกาติฯ

เยน วา อธิปฺปาเยน ภควตา อิทํ สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺตํ, โส อธิปฺปาโย ตติยกถิเน ปกาสิโตติ เวทิตพฺโพฯ กสฺมา ตตฺถ ปกาสิโตติ เจ? วิเสสวิธานทสฺสนาธิปฺปายโตฯ วิเสสวิธานญฺหิ ‘‘โน จสฺส ปาริปูรี’’ติอาทิฯ ตตฺถาปิ ‘‘จีวรํ อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติ อวตฺวา ‘‘อกาลจีวรํ อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติ วิเสสเนน อุพฺภเตปิ กถิเน กาลจีวรํ อตฺถีติ ทีเปติฯ กิญฺเจตํ? ปจฺฉิมกตฺติกมาเส อุปฺปนฺนจีวรํ, เตเนว ตตฺถ ‘‘อนตฺถเต กถิเน เอกาทสมาเส อุปฺปนฺน’’นฺติ วุตฺตํ, ตสฺมา อุปฺปตฺตินิยเม วุตฺตโทสาภาวสิทฺธิฯ ยญฺจ ตตฺถ ‘‘กาเลปิ อาทิสฺส ทินฺนํ เอตํ อกาลจีวรํ นามา’’ติ วุตฺตํ, ตสฺส ทฺเว อตฺถวิกปฺปาฯ อาเทสวเสน ‘‘อกาลจีวร’’นฺติ ลทฺธสงฺขฺยมฺปิ กาเล อุปฺปนฺนตฺตา กาลปริหารํ ลภติ, ปเควานาเทสนฺติ อยํ ปฐโม วิกปฺโป อุปฺปตฺตินิยเม วุตฺตโทสาภาวเมว อุปตฺถมฺเภติฯ ตถา อาเทสวเสน อกาลจีวรสงฺขฺยํ คตํ จีวรกาเล อุปฺปนฺนตฺตา จีวรกาลโต ปรํ ทสาหปริหารํ น ลภติ, ปเควานาเทสนฺติ อยํ ทุติโย ธารณนิยเม วุตฺตโทสาภาวเมว อุปตฺถมฺเภติฯ ยทิ เอวํ อาเทสวเสน อกาลจีวรสฺส อกาลจีวรตา กิมตฺถิกาติ เจ? สงฺฆุทฺเทสิกสฺส ตสฺส อตฺถตกถินสฺสปิ ภิกฺขุสงฺฆสฺส สาธารณภาวตฺถิกาติ เวทิตพฺพาฯ

อปิจ ปุคฺคลสฺส กถินทิวสาปิ ทิวสาวฯ เอวํ คณนุปคตฺตา อกาลจีวรสงฺขยาปฏิลาภานุภาเวน ‘‘อุพฺภตสฺมิํ กถิเน’’ติ วจนาเปกฺขสฺส อนิสฺสคฺคิยตฺตา ตทนุโลมตฺตา ‘‘กาลจีวรสฺสปี’’ติ เอวํ สพฺพถา จตุพฺพิธํ เอตฺถ วจนนฺติ เวทิตพฺพํฯ อปิจ อตฺถิ เอกจฺเจน กถินุทฺธาเรน อุพฺภเต กถิเน อุปฺปนฺนํ เอกจฺจสฺส ภิกฺขุโน กาลจีวรํ โหติ, เอกจฺจสฺส อกาลจีวรํ, ตํ สีมาติกฺกนฺตสฺส, โน อุพฺภารคตํฯ ตํ ทฺวินฺนํ วเสน อุพฺภเต อุปฺปนฺนํ ฐเปตฺวา อิตเรสํ อญฺญตเรน อุพฺภเต อุปฺปนฺนนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตญฺหิ ยสฺส อุพฺภตํ, ตสฺส อกาลจีวรํ, อิตรสฺส กาลจีวรํฯ ตถา อตฺถิ เอกจฺเจน กถินุทฺธาเรน อุพฺภเต กถิเน อุปฺปนฺนํ สพฺพสฺสปิ อกาลจีวรเมว โหติฯ ตํ ยถาฐปิตํ เวทิตพฺพํฯ ตถา อตฺถิ อุพฺภตสฺมิํ กถิเน อุปฺปนฺนํ ฐเปตฺวา วสฺสานสฺส ปจฺฉิเม มาเส อุปฺปนฺนํฯ ตถา อตฺถิ อุพฺภตสฺมิํ กถิเน อุปฺปนฺนํ อกาลจีวรํ, ตํ เหมนฺเต, คิมฺเห วา อุปฺปนฺนนฺติ เวทิตพฺพํฯ เอวํ ปุคฺคลกาลเภทโต พหุวิธตฺตา อุปฺปนฺนสฺส ‘‘อุพฺภตสฺมิํ กถิเน อุปฺปนฺน’’นฺติ น วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

อเนกํสิกตฺตา อิมมฺปิ อตฺถวิกปฺปํ ทสฺเสตุํ ‘‘อุพฺภตสฺมิํ กถิเนติ ภิกฺขุโน กถินํ อุพฺภตํ โหตี’’ติฯ เอตฺตาวตา สิทฺเธปิ ‘‘อฏฺฐนฺนํ มาติกานํ อญฺญตรายา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘ธารยามี’’ติ ภิกฺขุนีวิภงฺเค อาคโตติ วตฺตพฺโพฯ ‘‘เอว’’นฺติ วจเนน วจนเภโท ตตฺถ นตฺถีติ วุตฺตํ โหติฯ

‘‘วิกปฺปนุปคํ ปจฺฉิม’’นฺติ อิทํ สพฺพสงฺคาหิกตฺตา วุตฺตํฯ ‘‘อธิฏฺฐานุปคํ ปจฺฉิม’’นฺติ อสพฺพสงฺคาหิกํฯ น หิ ยตฺตกํ สงฺฆาฏิ อธิฏฺฐานุปคํ ปจฺฉิมํ, ตตฺตกํ อนฺตรวาสกาทิ อธิฏฺฐานุปคํ ปจฺฉิมํ โหติ อธิฏฺฐานสฺส พหุวิธตฺตาฯ น เอวํ วิกปฺปนาย เภโท ตสฺสา เอกวิธตฺตาติ เวทิตพฺพํฯ ‘‘เอกาทเส อรุณุคฺคมเน นิสฺสคฺคิย’’นฺติ อนฺติมํ ฐเปตฺวา ตโต ปุริมตรสฺมินฺติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อนฺติมํ นาม อปรกตฺติกาย ปฐมารุณุคฺคมนํฯ ตญฺหิ กาลตฺตา นิสฺสคฺคิยํ น กโรติ, เตเนวาห อจฺเจกจีวรสิกฺขาปทฏฺฐกถายํ ‘‘ฉฏฺฐิโต ปฏฺฐาย ปน อุปฺปนฺนํ อนจฺเจกจีวรมฺปิ ปจฺจุทฺธริตฺวา ฐปิตจีวรมฺปิ เอตํ ปริหารํ ลภติเยวา’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.646-9)ฯ อิมํเยว นยํ สนฺธาย ‘‘อจฺเจกจีวรสฺส อนตฺถเต กถิเน เอกาทสทิวสาธิโก มาโส, อตฺถเต กถิเน เอกาทสทิวสาธิกา ปญฺจ มาสา, ตโต ปรํ เอกทิวสมฺปิ ปริหาโร นตฺถี’’ติ ตตฺเถวาหฯ อิมสฺมิํ นเย สิทฺเธ อนจฺเจกจีวรํ ทฺวาทสาเห น ลภตีติ สิทฺธเมว โหติฯ ตโต ‘‘อนจฺเจกจีวเร อนจฺเจกจีวรสญฺญี, อนาปตฺตี’’ติ (ปารา. 650) เอตฺถ อจฺเจกจีวรสทิเส อญฺญสฺมิํ อนธิฏฺฐิเตติ สิทฺธํ โหติฯ ตตฺถ ปน ‘‘ปญฺจ มาสา’’ติ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทวจนํฯ วสฺสิกสาฏิกญฺจ อวสฺสิกสาฏิกภาวํ ปตฺวา เอกาทสมาเส ปริหารํ ลภตีติ เวทิตพฺพํฯ

ทสาหาติกฺกนฺตํ นิสฺสคฺคิยนฺติ เอตฺถ อาปตฺติวุฏฺฐาเน ‘‘ทสาหปฺปฏิจฺฉนฺนํ ปกฺขอติเรกปกฺขมาสอติเรกมาสปฏิจฺฉนฺน’’นฺติอาทิวจนเภโท วิย, น อิธ วจนเภโท, ตสฺมา สํวจฺฉราติกฺกนฺตมฺปิ ทสาหาติกฺกนฺตเมว นาม, ตถา ทุติยกถิเนปิ สํวจฺฉรวิปฺปวุตฺถมฺปิ รตฺติวิปฺปวุตฺถเมวฯ ตติเย สํวจฺฉราติกฺกนฺตมฺปิ มาสาติกฺกนฺตเมว นามาติ เวทิตพฺพํฯ ‘‘อนธิฏฺฐิเต อธิฏฺฐิตสญฺญี นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติย’’นฺติ อิทเมกสฺส ติกปาจิตฺติยสฺส อาทิปททีปนํฯ

เอส นโย อวิกปฺปิเตติอาทีสุปิ, ตสฺมา เอตฺถ อฏฺฐสุ ติกจฺเฉเทสุ เอกํ วิตฺถาเรตฺวา อิตเรสํ เอเกกมาทิปทํ วิตฺถาเรหฺวา ทฺเว ทฺเว ภควตาว สงฺขิตฺตตฺตาติ พหูสุปิ ติกจฺเฉเทสุ สมฺภวนฺเตสุ เอโก เอว วุจฺจติ, ‘‘อยํ วินยสฺส ธมฺมตา’’ติ วทนฺติฯ ทุกฺกฏวาเรสุ ปน เอกํ ทุกฺกฏํ วิตฺถาเรตฺวา เสสานิ สตฺต ตเถว สงฺขิตฺตานิฯ ตถา อนฺติมนฺติโม เอเกโก อนาปตฺติโกฏฺฐาโสติ เวทิตพฺพํฯ

อนาปตฺติ อนฺโตทสาหนฺติ อยํ สงฺเขปตฺโถ – ตํ ทสาหปรมํ ธาเรตพฺพํฯ ตํ อติเรกจีวรํ ยถาสกํ อธิฏฺฐานํ อนฺโตทสาหํ อธิฏฺเฐติ วา วิกปฺเปติ วา วิสฺสชฺเชติ วา อตฺตโน ธมฺมตาย นสฺสติ วา วินสฺสติ วา ฑยฺหติ วา อญฺโญ วา ตํ อจฺฉินฺทิตฺวา คณฺหาติ วิสฺสาสนฺโต วา คณฺหาติ ปาจิตฺติยโต อนาปตฺติฯ ทุกฺกฏโต ปน สิยา อาปตฺติ สิยา อนาปตฺติ สญฺญาเภเทนฯ อนฺติมานํ ปเนตฺถ ทฺวินฺนํ ปทานํ วเสน อนจฺฉินฺเน อจฺฉินฺนสญฺญี นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํฯ อวิสฺสาสคฺคาเห วิสฺสาสคฺคาหสญฺญี นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยนฺติอาทิกา ทฺเว ติกปาจิตฺติยา, ทฺเว จ ทุกฺกฏา สงฺขิตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ เอตฺถ หิ ยทิ อนฺโตทสาหํ อธิฏฺเฐติ, ทสาหปรมํ อรุณํ อติกฺกมิตฺวา ตสฺส ทิวสภาเค อธิฏฺฐหตีติ เวทิตพฺพํฯ อยํ ตาว ปาฬิวินิจฺฉโยฯ

อฏฺฐกถายํ ปน อิโต ครุกตรานีติอาทิมฺหิ อยํ โจทนาปุพฺพงฺคโม วินิจฺฉโย – คณฺฐิปเท ปนสฺส อิโต นิสฺสฏฺฐจีวรทานโต ครุกมฺปิ ญตฺติทุติยกมฺมํ ยถา อปโลกเนน กโรนฺติ, เอวมิทํ ญตฺติยา กตฺตพฺพมฺปิ ปกติวจเนน วฏฺฏตีติฯ ยทิ เอวํ ปริวาเร กมฺมวคฺคสฺส อฏฺฐกถายํ ‘‘ญตฺติกมฺมมฺปิ เอกํ ญตฺติํ ฐเปตฺวาว กาตพฺพํ, อปโลกนกมฺมาทิวเสน น กาตพฺพ’’นฺติ (ปริ. อฏฺฐ. 482) ยํ วุตฺตํ, เตน วิรุชฺเฌยฺยฯ เตเนตํ วุจฺจติ ‘‘เตสํ เอตํ อนุโลม’’นฺติ, ตสฺมา อนุโลมนเยเนว ตํ วุตฺตํฯ นิยมํ ปน ยถา ทฺวินฺนํ ปาริสุทฺธิอุโปสโถ วินา ญตฺติยา โหติ, เอวํ ทฺวินฺนํ นิสฺสฏฺฐจีวรทานมฺปีติ วทาม, ตสฺมา ‘‘อายสฺมโต เทมา’’ติ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ กถํ ปเนตํ ญาตพฺพนฺติ? ตทนุโลมตฺตาติฯ เอกเทเวทํ ญตฺติกมฺมํ อปโลกเนนาปิ กาตุํ วฏฺฏตีติ สาธนนฺติ เวทิตพฺพนฺติ อาจริโยฯ อนุคณฺฐิปเท ปเนตฺถ โจทนํ กตฺวา ‘‘เอตํ สาธิตํฯ ญตฺติกมฺมํ เอกํ ญตฺติํ ฐเปตฺวาว กาตพฺพ’’นฺติ ปาฬิยา อาคตํ สนฺธาย วุตฺตํ, อิทํ ปน ปาฬิยํ นาคตํ, เลสโต อาหริตฺวา วุตฺตนฺติ กตฺวา เอตํ อปโลกเนนาปิ วฏฺฏตีติฯ

[468] เอส นโยติ อญฺเญสํ จีวเรสุ อุปจิกาทีหิ ขายิเตสุ มมปิ ขายิตานีติอาทิฯ ‘‘อญฺเญน กตํ…เป.… สาธก’’นฺติ วจนโต สมานชาติกํ, เอกตฺถชาติกญฺจ ตติยกถินํ ปฐมสมานเมวาติ สิทฺธํ โหติฯ

[469] ติจีวรํ อธิฏฺฐาตุนฺติ เอตฺถ ติจีวรํ ติจีวราธิฏฺฐาเนน อธิฏฺฐาตพฺพยุตฺตกํ, ยํ วา ติจีวราธิฏฺฐาเนน อธิฏฺฐาตุํ อวิกปฺเปตุํ อนุชานามิ, ตสฺส อธิฏฺฐานกาลปริจฺเฉทาภาวโต สพฺพกาลํ อิจฺฉนฺตสฺส อธิฏฺฐาตุํเยว อนุชานามิ, ตํ กาลปริจฺเฉทํ กตฺวา วิกปฺเปตุํ นานุชานามิฯ สติ ปน ปจฺจเย ยทา ตทา วา ปจฺจุทฺธริตฺวา วิกปฺเปตุํ วฏฺฏตีติ ‘‘อนาปตฺติ อนฺโตทสาหํ อธิฏฺเฐติ, วิกปฺเปตี’’ติ วจนโต สิทฺธํ โหตีติ วุตฺตเมตํฯ วสฺสิกสาฏิกํ ตโต ปรํ วิกปฺเปตุํเยว นาธิฏฺฐาตุํฯ วตฺถญฺหิ กตปริโยสิตํ อนฺโตจตุมาเส วสฺสานทิวสํ อาทิํ กตฺวา อนฺโตทสาเห อธิฏฺฐาตุํ อนุชานามิ, จตุมาสโต อุทฺธํ อตฺตโน สนฺตกํ กตฺวา ฐปิตุกาเมน วิกปฺเปตุํ อนุชานามีติ อตฺโถฯ สุคตจีวรโต อูนกนฺติ ติณฺณมฺปิ จีวรานํ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉโทฯ ‘‘ติจีวรํ ปน ปริกฺขารโจฬํ อธิฏฺฐาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วาเท ปน สติ ตถารูปปจฺจเย วฏฺฏติฯ ยถา สติ ปจฺจเย วิกปฺเปตุํ วฏฺฏตีติ สาธิตเมตํ, ปเคว อญฺเญน อธิฏฺฐาเนน อธิฏฺฐาตุํฯ ‘‘อนฺโตทสาหํ อธิฏฺเฐติ, วิกปฺเปตี’’ติ อนิยมโต วุตฺตนฺติ สงฺฆาฏิ, อุตฺตราสงฺโค, อนฺตรวาสกนฺติ อธิฏฺฐิตานธิฏฺฐิตานํ สมานเมว นามํฯ ‘‘อยํ สงฺฆาฏี’’ติอาทีสุ (มหาว. 126) หิ อนธิฏฺฐิตา วุตฺตาฯ ‘‘ติจีวเรน วิปฺปวเสยฺยา’’ติ เอตฺถ อธิฏฺฐิตา วุตฺตาฯ สามนฺตวิหาเร วาติ โคจรคามโต วิหาเรติ ธมฺมสิริตฺเถโรฯ ทูรตเรปิ ลพฺภเตวาติ อาจริโยฯ อนุคณฺฐิปเทปิ ‘‘สามนฺตวิหาเร วาติ เทสนาสีสมตฺตํ, ตสฺมา ฐปิตฏฺฐานํ สลฺลกฺเขตฺวา ทูเร ฐิตมฺปิ อธิฏฺฐาตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ สามนฺตวิหาโร นาม ยตฺถ ตทเหว คนฺตฺวา นิวตฺติตุํ สกฺกาฯ รตฺติวิปฺปวาสํ รกฺขนฺเตน ตโต ทูเร ฐิตํ อธิฏฺฐาตุํ น วฏฺฏติ, เอวํ กิร มหาอฏฺฐกถายํ วุตฺตนฺติฯ เกจิ ‘‘จีวรวํเส ฐปิตํ อญฺโญ ปริวตฺติตฺวา นาคทนฺเต ฐเปติ, ตํ อชานิตฺวา อธิฏฺฐหนฺตสฺสปิ รุหติ จีวรสฺส สลฺลกฺขิตตฺตา’’ติ วทนฺติฯ อธิฏฺฐหิตฺวาติ ปริกฺขารโจฬาทิวเสนฯ

มหนฺตตรเมวาติอาทิ สพฺพาธิฏฺฐานสาธารณลกฺขณํ ฯ ตตฺถ ปุน อธิฏฺฐาตพฺพเมวาติ อธิฏฺฐิตจีวรสฺส เอกเทสภูตตฺตาฯ อนธิฏฺฐิตญฺเจ, อธิฏฺฐิตสฺส อปฺปภาเวน เอกเทสภูตํ อธิฏฺฐิตสงฺขฺยเมว คจฺฉติฯ ตถา อธิฏฺฐิตญฺเจ, อนธิฏฺฐิตสฺส เอกเทสภูตํ อนธิฏฺฐิตสงฺขฺยํ คจฺฉตีติ หิ ลกฺขณํ, น เกวลญฺเจตฺถ ทุติยปฏฺฏเมว, ตติยปฏฺฏาทิกมฺปิฯ ยถาห ‘‘อนุชานามิ…เป.… อุตุทฺธฏานํ ทุสฺสานํ จตุคฺคุณํ สงฺฆาฏิํ…เป.… ปํสุกูเล ยาวทตฺถ’’นฺติ (มหาว. 348)ฯ

อวเสสา ภิกฺขูติ วกฺขมานกาเล นิสินฺนา ภิกฺขูฯ ตสฺมา วฏฺฏตีติ ยถา ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ติจีวรํ อธิฏฺฐาตุํ น วิกปฺเปตุ’’นฺติ วุตฺตํ, เอวํ ปริกฺขารโจฬมฺปิ วุตฺตํ, น ตสฺส อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉโท วุตฺโต, น จ สงฺขฺยาปริจฺเฉโท, ตสฺมา ตีณิปิ จีวรานิ ปจฺจุทฺธริตฺวา ‘‘อิมานิ จีวรานิ ปริกฺขารโจฬานิ อธิฏฺฐามี’’ติ อธิฏฺฐหิตฺวา ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏตีติ อตฺโถฯ ‘‘นิธานมุขเมต’’นฺติ กถํ ปญฺญายตีติ เจ? ‘‘เตน โข ปน สมเยน ภิกฺขูนํ ปริปุณฺณํ โหติ ติจีวรํ, อตฺโถ จ โหติ ปริสฺสาวเนหิปิ ถวิกาหิปี’’ติ เอตสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ปริกฺขารโจฬ’’นฺติ (มหาว. 358) อนุญฺญาตตฺตาฯ ภิกฺขูนญฺจ เอกเมว ปริสฺสาวนํ, ถวิกา วา วฏฺฏติ, น ทฺเว วา ตีณิ วาติ ปฏิกฺเขปาภาวโต วิกปฺปนุปคปจฺฉิมปฺปมาณานิ, อติเรกปฺปมาณานิ วา ปริสฺสาวนาทีนิ ปริกฺขารานิ กปฺปนฺตีติ สิทฺธํฯ ยทิ เอวํ ‘‘ยํนูนาหํ ภิกฺขูนํ จีวเร สีมํ พนฺเธยฺยํ มริยาทํ ฐเปยฺย’’นฺติ (มหาว. 346) วจนวิโรโธติ เจ? น, อนุสนฺธิยา อชานนโต, วิโรธโต จฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? จีวรกฺขนฺธเก (มหาว. 326 อาทโย) ปฐมํ คหปติจีวรํ อนุญฺญาตํ, ตโต ปาวารโกสิยโกชวกมฺพลาทิฯ ตโต ‘‘เตน โข ปน สมเยน สงฺฆสฺส อุจฺจาวจานิ จีวรานิ อุปฺปนฺนานิ โหนฺติฯ อถ โข ภิกฺขูนํ เอตทโหสิ ‘กิํ นุ โข ภควตา จีวรํ อนุญฺญาตํ, กิํ อนนุญฺญาต’’’นฺติ เอตสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ฉ จีวรานิ โขม’’นฺติอาทินา (มหาว. 339) กปฺปิยจีวรชาติ อนุญฺญาตา, น ปน สงฺขฺยาปมาณํฯ

ตโต ‘‘อทฺทส ภควา…เป.… สมฺพหุเล ภิกฺขู จีวเรหิ อุพฺภณฺฑิเต สีเสปิ จีวรภิสิํ กริตฺวา ขนฺเธปิ จีวรภิสิํ กริตฺวา กฏิยาปิ จีวรภิสิํ กริตฺวา อาคจฺฉนฺเต, ทิสฺวาน ภควโต เอตทโหสิ…เป.… เยปิ โข เต กุลปุตฺตา อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย สีตาลุกา สีตภีรุกา, เตปิ สกฺโกนฺติ ติจีวเรน ยาเปตุํ, ยํนูนาหํ ภิกฺขูนํ จีวเร สีมํ พนฺเธยฺยํ มริยาทํ ฐเปยฺยํ ติจีวรํ อนุชาเนยฺย’’นฺติ (มหาว. 346) จีวรํ อนุญฺญาตํ, ตญฺจ โข เอกเมวฯ ฉพฺพคฺคิยา ปน มิจฺฉา คเหตฺวา พหูนิ ปริหริํสุฯ ตานิ เนสํ อติเรกฏฺฐาเน ฐิตานิ โหนฺติฯ ตโต ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ทสาหปรมํ อติเรกจีวรํ ธาเรตุ’’นฺติ (มหาว. 347) อนุญฺญาตํ, เตเนตํ ปญฺญายติฯ อติเรกานิ พหูนิ จีวรานิ เต ปริหริํสุ, ‘‘ตานิ ทสาหปรมเมว ธาเรตุํ อนุชานามิ, น ตเมเวก’’นฺติ วทนฺเตน ยา ปุพฺเพ ติจีวราธิฏฺฐานสงฺขาตา จีวเร สีมาพทฺธา, มริยาทา จ ฐปิตา, ตาย สติปิ ติจีวรพาหุลฺลปริหรณกฺกโม ทสฺสิโต ทิวสปริจฺเฉทวเสนฯ ตโต ปรํ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อติเรกจีวรํ วิกปฺเปตุ’’นฺติ (มหาว. 347) อนุชานนฺเตน วินาปิ ทิวสปริจฺเฉเทน อติเรกจีวรปริหรณกฺกโม ทสฺสิโตติ ทฺเวปิ ตานิ นิธานมุขานีติ สิทฺธํฯ ตถา ปริกฺขารโจฬาธิฏฺฐานมฺปิ สิยา, อญฺญถา อิตรจีวราธิฏฺฐานานุชานนวิโรโธ สิยา สีมามริยาทฏฺฐปนวิโรธโตฯ ติจีวราธิฏฺฐานปญฺญตฺติเยว ติจีวรมริยาทา โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปาเฏกฺกํ นิธานมุขเมต’’นฺติฯ ‘‘ปฐมํ ติจีวรํ ติจีวราธิฏฺฐาเนน อธิฏฺฐาตพฺพํ, ปุน ปริหริตุํ อสกฺโกนฺเตน ปจฺจุทฺธริตฺวา ปริกฺขารโจฬํ อธิฏฺฐาตพฺพํ, น ตฺเวว อาทิโตว อิทํ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘ยถา ติจีวรํ ปริหริตุํ อสกฺโกนฺตสฺส คิลานสฺส วิปฺปวาสสมฺมุติ อนุญฺญาตา, อคิลานสฺสปิ สาสงฺกสิกฺขาปเท (ปารา. 652) ตสฺส อนฺตรฆเร นิกฺเขโป จ, ตโตปิ สติ ปจฺจเย ฉารตฺตวิปฺปวาโส, ตโตปิ อสกฺโกนฺตสฺส ปจฺจุทฺธาโร, ปจฺจุทฺธฏมฺปิ อนฺโตทสาเห อธิฏฺฐาตุํ, อสกฺโกนฺตสฺส วิกปฺปนา จ อนุญฺญาตาฯ ตเถว ทฺวินฺนมฺปิ สมฺมุขาปรมฺมุขาวิกปฺปนานํ ปรสนฺตกตฺตา วิกปฺปนปจฺจเย อสติ ‘ปริกฺขารโจฬ’นฺติ อธิฏฺฐหิตฺวา ปริภุญฺชิตุํ ภควตา อนุญฺญาตํ สิยา, ยโต ตทธิปฺปายญฺญู เอวํ วทนฺตี’’ติ มหาปจฺจริยมฺปิ วุตฺตํฯ ปุพฺเพติอาทิ ‘‘ปาเฏกฺกํ นิธานมุข’’นฺติ วุตฺตสฺส ปโยคทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ อพทฺธสีมายํ ทุปฺปริหารนฺติ วิกปฺปนาทิอตฺถาย อุปจารํ อติกฺกมิตฺวาปิ คมนสมฺภวโตฯ

วสฺสิกสาฏิกา อนติริตฺตปฺปมาณาติ ตสฺสา อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทสฺส วุตฺตตฺตา วุตฺตํฯ

ปจฺจตฺถรณมฺปิ อธิฏฺฐาตพฺพเมวาติ ‘‘อิทํ, ภนฺเต, อมฺหากํ เสนาสนสฺส อุปริ อตฺถริตพฺพ’’นฺติอาทินา ทินฺนํ นาธิฏฺฐาตพฺพํ, ‘‘อิทํ ตุมฺหาก’’นฺติ ทินฺนํ สยํ อธิปฺเปตํว อธิฏฺฐาตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘สกิํ อธิฏฺฐิตํ อธิฏฺฐิตเมว โหติ, น ปุน ปจฺจุทฺธรียติ กาลปริจฺเฉทาภาวโต’’ติ ลิขิตํฯ ‘‘เอกวจเนนปิ วฏฺฏตีติ อปเร’’ติ วุตฺตํฯ เภสชฺชนวกมฺมมาตาปิตุอาทีนํ อตฺถายาติ เอตฺถ ‘‘อิมินา เภสชฺชํ เจตาเปสฺสามิ, อิทํ มาตุยา ทสฺสามี’’ติ ฐเปนฺเตน อธิฏฺฐาตพฺพํฯ ‘‘‘อิทํ เภสชฺชสฺส, อิมํ มาตุยา’ติ วิภชนฺเตน อธิฏฺฐานกิจฺจํ นตฺถีติ อปเร’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘สกภาวํ โมเจตฺวา ฐปนํ สนฺธายาหา’’ติ ลิขิตํฯ

‘‘ปุน อธิฏฺฐาตพฺพนฺติ อยํ สงฺคีติโต ปฏฺฐาย อาคตอฏฺฐกถาวาโทฯ ตโต ปรํ อาจริยานํ ตตฺถ ตตฺถ ยุตฺติวิจารณา’’ติ วุตฺตํฯ ปมาณจีวรสฺสาติ ปจฺฉิมปฺปมาณสฺสฯ ทฺเว จีวรานีติ สห อุตฺตราสงฺเคนฯ เอส นโยติ ปมาณยุตฺเตสุ ยตฺถ กตฺถจีติอาทินโยวฯ ‘‘ตํ อติกฺกามยโต เฉทนก’’นฺติ (ปาจิ. 533) วจนโต อุตฺตริ ปฏิสิทฺธํ, ตโต เหฏฺฐา อปฺปฏิสิทฺธตฺตา วฏฺฏติฯ ตตฺถ สิยา – ติจีวรสฺส ปจฺฉิมปฺปมาณํ วิสุํ สุตฺเต นตฺถีติ, น วตฺตพฺพํ, สิกฺขากรณีเยหิ สิทฺธตฺตาฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? ‘‘‘ปริมณฺฑลํ นิวาเสสฺสามิ, ปารุปิสฺสามิ, สุปฺปฏิจฺฉนฺโน อนฺตรฆเร คมิสฺสามี’ติ (ปาจิ. 576-579) วจนโต ยตฺตเกน ปมาเณน ปริมณฺฑลตา, สุปฺปฏิจฺฉนฺนตา จ อฏฺฐกถายํ วุตฺตกฺกเมน สมฺปชฺชตี’’ติ วตฺตพฺพํฯ เตสํ วเสน ปจฺฉิมปฺปมาณนฺติ สิทฺธํ, ตญฺจ โข มุฏฺฐิปญฺจกาทิ ยถาวุตฺตเมว วุจฺจเตฯ เตเนวาห เลสํ ฐเปตฺวา ‘‘วิสุํ สุตฺเต นตฺถี’’ติฯ

อปิเจตฺถ อธิปฺเปตํ, ตถาปิ น สเมติเยวาติ อตฺโถ, ตสฺมา ‘‘ยที’’ติอาทิสมฺพนฺโธ อทฺธา วุตฺโตฯ ยสฺมา ปริจฺฉินฺโน สเมติ จฯ อิตเรสุ ปน เอกจฺจสฺมิํ อาจริยวาเท เนว ปริจฺเฉโท อตฺถิฯ เอกจฺจสฺมิํ น ปุพฺพาปรํ สเมตีติ สมฺพนฺโธฯ อธิฏฺฐานํ อธิฏฺฐานเมว, ปริโภคกาเล ปน อรชิตํ น วฏฺฏติฯ อิทํ สพฺพํ ติจีวเร เอวฯ อิมสฺส ปน สิกฺขาปทสฺส อยํ สงฺเขปวินิจฺฉโย – อนตฺถเต กถิเน เหมนฺตานํ ปฐมทิวสโต ปฏฺฐาย อตฺถเต กถิเน คิมฺหานํ ปฐมทิวสโต ปฏฺฐาย อุปฺปนฺนจีวรํ สนฺธาย ‘‘นิฏฺฐิตจีวรสฺมิ’’นฺติอาทิ วุตฺตนฺติฯ

เอตฺถาห – ‘‘รชเกหิ โธวาเปตฺวา เสตํ การาเปนฺตสฺสาปิ อธิฏฺฐานํ อธิฏฺฐานเมวา’’ติ วจนโต อรชิเตปิ อธิฏฺฐานํ รุหติ, เตน สูจิกมฺมํ กตฺวา รชิตฺวา กปฺปพินฺทุํ ทตฺวา อธิฏฺฐาตพฺพนฺติ นิยโม น กาตพฺโพติ? วุจฺจเต, กาตพฺโพว ปตฺโต วิย อธิฏฺฐิโตฯ ยถา ปุน เสตภาวํ, ตมฺพภาวํ วา ปตฺโต อธิฏฺฐานํ น วิชหติ, น จ ปน ตาทิโส อธิฏฺฐานํ อุปคจฺฉติ, เอวเมตํ ทฏฺฐพฺพนฺติฯ ‘‘ยโต ปฏฺฐาย ปริโภคาทโย วฏฺฏนฺติ, ตโต ปฏฺฐาย อนฺโตทสาเห อธิฏฺฐาตพฺพ’’นฺติ วทนฺติฯ

อวิเสเสน วุตฺตวจนนฺติ อธิฏฺฐาตพฺพํ อธิฏฺเฐติ, วิกปฺเปตพฺพํ วิกปฺเปตีติ เอวํ สวิเสสํ กตฺวา อวจนํ ‘‘น วิกปฺเปตุ’’นฺติ (มหาว. 358) อิมินา วิรุทฺธํ วิย ทิสฺสติฯ อิทานิ อิทํ อธิฏฺฐานวิกปฺปนนยปฏิพทฺธํ ขนฺธกํ, ปริวารญฺจ มิสฺเสตฺวา ปกิณฺณกํ วุจฺจติ – ขนฺธเก ตาว ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ติจีวรํ อธิฏฺฐาตุํ น วิกปฺเปตุํ, วสฺสิกสาฏิกํ วสฺสานํ จาตุมาสํ อธิฏฺฐาตุํ, ตโต ปรํ วิกปฺเปตุ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ปริวาเร ‘‘น นว จีวรานิ อธิฏฺฐาตพฺพานิ, น นว จีวรานิ วิกปฺเปตพฺพานี’’ติ (ปริ. 329), ‘‘ทสเก ทส, เอกาทสเก เอกาทส จีวรานิ อธิฏฺฐาตพฺพานิ, น วิกปฺเปตพฺพานี’’ติ (ปริ. 331) จ อเนกกฺขตฺตุํ วจเนน สุฏฺฐุ ทฬฺหํ กตฺวา ‘‘สพฺพานิ จีวรานิ อธิฏฺฐาตพฺพานิ, น วิกปฺเปตพฺพานี’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา อุโภปิ เต วิรุทฺธา วิย ทิสฺสนฺติ, ขนฺธเก เอว จ ‘‘วสฺสิกสาฏิกํ วสฺสานํ จาตุมาสํ อธิฏฺฐาตุํ ตโต ปรํ วิกปฺเปตุ’’นฺติ (มหาว. 358) วุตฺตํฯ ตทฏฺฐกถายํ ‘‘วสฺสิกสาฏิกา อนติริตฺตปฺปมาณา นามํ คเหตฺวา วุตฺตนเยเนว จตฺตาโร วสฺสิเก มาเส อธิฏฺฐาตพฺพา, ตโต ปรํ ปจฺจุทฺธริตฺวา วิกปฺเปตพฺพา’’ติ วุตฺตํฯ อิทญฺจ วิรุทฺธํ วิย ทิสฺสติ อญฺญมญฺญํ เหมนฺเต ปจฺจุทฺธารสมฺภวโต, วสฺสาเน วิกปฺปนาสมฺภวโต จฯ ตถา อิธ ‘‘อนาปตฺติ อนฺโตทสาหํ อธิฏฺเฐติ วิกปฺเปตี’’ติ วจนปฺปมาณโต สพฺพตฺถ วิกปฺปนาย อปฺปฏิสิทฺธภาโว เวทิตพฺโพติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.469) อฏฺฐกถาวจนํ ปริวารวจเนน วิรุทฺธํ วิย ทิสฺสติ, น หิ วิรุทฺธํ ตถาคตา ภาสนฺติ, ตสฺมา อฏฺฐกถานโยเวตฺถ ปฏิสรณํ, เยน สพฺพมฺปิ ตํ เอกรสํ โหติฯ ปริวารฏฺฐกถายญฺจ วุตฺตํ ‘‘น วิกปฺเปตพฺพานีติ อธิฏฺฐิตกาลโต ปฏฺฐาย น วิกปฺเปตพฺพานี’’ติ (ปริ. อฏฺฐ. 329)ฯ ติจีวรานิ อธิฏฺฐิตกาลโต ปฏฺฐาย, วสฺสิกสาฏิกาทีนิ จ อตฺตโน อตฺตโน อธิฏฺฐานเขตฺเต น อกามา วิกปฺเปตพฺพานีติ อตฺโถ, อวเสสปาฬิ, อตฺโถ จ อิธ อฏฺฐกถายํ วุตฺโต, ตสฺมา สพฺพมฺเปตํ เอกรสนฺติฯ

เอตฺถาห – ยทิ เอวํ ‘‘นว จีวรานิ นาธิฏฺฐาตพฺพานี’’ติ จ วตฺตพฺพํฯ วิกปฺปิตกาลโต ปฏฺฐาย หิ นาธิฏฺฐาตพฺพานีติ? เอตฺถ วุจฺจเต – ‘‘ติจีวรํ อธิฏฺฐาตุํ น วิกปฺเปตุํ…เป.… ปริกฺขารโจฬํ อธิฏฺฐาตุํ น วิกปฺเปตุ’’นฺติ เอตฺถ สพฺพตฺถ อธิฏฺฐาเน ปฏิเสธาทสฺสนโต, วิกปฺปนาย อทสฺสนโต จ ‘‘ตโต ปร’’นฺติ ทฺวีสฺเวว ปริจฺเฉททสฺสนโต จ ‘‘นว จีวรานิ อธิฏฺฐาตพฺพานิ, น วิกปฺเปตพฺพานิ เจว วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อปโร นโย – อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ติจีวรํ อธิฏฺฐาตุํ อกามาฯ กสฺมา? กาเล อุปฺปนฺนํ อนธิฏฺฐหนฺตสฺส กาลาติกฺกเม อาปตฺติสมฺภวโต, อกาเล อุปฺปนฺนํ อนธิฏฺฐหนฺตสฺส ทสาหาติกฺกเม อาปตฺติสมฺภวโต จฯ ตตฺถ ยํ กาเล อุปฺปนฺนํ อปฺปโหนฺเตปิ ทสาเห กาลาติกฺกเม อาปตฺติกรํ, ตํ นิสฺสชฺชนกาเล ‘‘อิทํ เม, ภนฺเต, อติเรกจีวรํ ธาริตํ นิสฺสคฺคิยํ, อิมาหํ สงฺฆสฺสา’’ติอาทินา นิสฺสชฺชิตพฺพํ, อิตรํ ยถาปาฬิเมวฯ ตตฺถ ปฐมนโย ‘‘โย ปน, ภิกฺขุ, อติเรกจีวรํ ธาเรยฺย นิสฺสคฺคิย’’นฺติ อิมาย ปฐมปญฺญตฺติยา วเสน วุตฺโต, ทุติโย อนุปญฺญตฺติยา วเสน วุตฺโตฯ

ยถา จ นิสฺสชฺชิตพฺพวตฺถุมฺหิ อสติ ยถาปาฬิํ อวตฺวา เกวลํ อาปตฺติ เอว เทเสตพฺพา, ยถา จ วสฺสิกสาฏิกนิสฺสชฺชเน เกวลํ ปริยิฏฺฐมตฺเต ยถาปาฬิํ อวตฺวา ยถาสมฺภวํ นิสฺสชฺชิตพฺพํ, ตถา อิทมฺปีติ เวทิตพฺพํฯ ยถา สํวจฺฉราติกฺกนฺตํ อติเรกจีวรํ ‘‘ทสาหาติกฺกนฺต’’มิจฺเจว วุจฺจติฯ สํวจฺฉรวิปฺปวุตฺถติจีวรํ, มาสาติกฺกนฺตญฺจ ‘‘รตฺติวิปฺปวุตฺถ’’นฺติ จ ‘‘ฉารตฺตวิปฺปวุตฺถ’’นฺติ จ วุจฺจติ, ตถา อิทมฺปิ ‘‘ทสาหาติกฺกนฺต’’มิจฺเจว วุจฺจตีติ เอเก, ตสฺมา สิทฺธมิทํ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ติจีวรํ อธิฏฺฐาตุํ อกามา’’ติ, ตถา อกามา น วิกปฺเปตุนฺติ อตฺโถฯ อิจฺฉาย หิ สติ ‘‘ปจฺจุทฺธริตฺวา วิปฺปวาสสุขตฺถํ วิกปฺปนาย โอกาโส ทินฺโน โหติ, ทสาหาติกฺกเม จ อนาปตฺตี’’ติ วจนโต วิกปฺเปตุํ อนุชานามีติ วุตฺตํ โหติฯ ตถา วสฺสิกสาฏิกา อกามา อธิฏฺฐาตุํ ทสาหาติกฺกเม อาปตฺติสมฺภวโตฯ กิตฺตกํ กาลนฺติ เจ? วสฺสานํ จาตุมาสํ, อิจฺฉาย ปน สติ อุทฺธํเยว วิกปฺเปตพฺพํฯ ‘‘สพฺพตฺถ วิกปฺปนาย อปฺปฏิสิทฺธภาโว เวทิตพฺโพ’’ติ หิ วุตฺตํฯ ‘‘อตฺถาปตฺติ เหมนฺเต อาปชฺชติ, โน คิมฺเห, โน วสฺเส’’ติ (ปริ. 323) จ วุตฺตํ, เตน วุตฺตํ อฏฺฐกถายํ ‘‘ตโต ปรํ ปจฺจุทฺธริตฺวา วิกปฺเปตพฺพา’’ติฯ

ตตฺรายํ วิจารณา – กทา ปจฺจุทฺธริตพฺพา, กทา วิกปฺเปตพฺพา, กิญฺเจตฺถ ยสฺมา ‘‘ตโต ปร’’นฺติ วุตฺตํฯ เหมนฺตญฺจ ปตฺตมตฺเต สา อธิฏฺฐานํ วิชหติ, ตสฺมา ‘‘ปจฺจุทฺธริตฺวา’’ติ น วตฺตพฺพํ อธิฏฺฐานสฺส นตฺถิตาย, อถ ‘‘อนฺโตจาตุมาเส วิกปฺเปตพฺพา’’ติ น วตฺตพฺพํฯ ‘‘ตโต ปรํ วิกปฺเปตุ’’นฺติ หิ วุตฺตนฺติ? เอตฺถ เอกจฺเจ วทนฺติ ‘‘วตฺตพฺพเมต’’นฺติฯ ยถา ปริวุตฺถปริวาโส, จิณฺณมานตฺโต จ สนฺโต นิฏฺฐิเตสุปิ ปริวาสมานตฺตทิวเสสุ, ตถา นิฏฺฐิเตสุปิ อธิฏฺฐานทิวเสสุ สาธิฏฺฐานเมตนฺติ เอเกฯ อฏฺฐกถาจริยานํ อิทํ สนฺนิฏฺฐานํ ‘‘กตฺติกปุณฺณมทิวเส ปจฺจุทฺธริตฺวา ปาฏิปททิวเส วิกปฺเปตพฺพา’’ติฯ วุตฺตญฺเหตํ ปริวารฏฺฐกถายํ ‘‘กตฺติกปุณฺณมาสิยา ปจฺฉิเม ปาฏิปททิวเส วิกปฺเปตฺวา ฐปิตํ วสฺสิกสาฏิกํ นิวาเสนฺโต เหมนฺเต อาปชฺชติฯ กุรุนฺทิยํ ปน ‘กตฺติกปุณฺณมทิวเส อปจฺจุทฺธริตฺวา เหมนฺเต อาปชฺชตี’ติ วุตฺตํ, ตมฺปิ สุวุตฺตํฯ ‘จาตุมาสํ อธิฏฺฐาตุํ, ตโต ปรํ วิกปฺเปตุ’นฺติ หิ วุตฺต’’นฺติ (ปริ. อฏฺฐ. 323)ฯ ตตฺถ กุรุนฺทินโย ปจฺฉา วุตฺตตฺตา สารโต ทฏฺฐพฺโพ , น ปุริโมฯ นิวาเสนฺโต หิ คิมฺเหปิ โอเรนทฺธมาสํ อาปชฺชติ เอวฯ อิธ จ ‘‘อตฺถาปตฺติ เหมนฺเต อาปชฺชติ, โน คิมฺเหติ วุตฺต’’นฺติ กุรุนฺทิวจนสฺสายมตฺโถ ทิสฺสติฯ

‘‘กตฺติกปุณฺณมทิวเส อปจฺจุทฺธริตฺวา ตสฺมิํเยว ทิวเส อวิกปฺเปนฺโต ปจฺฉิมปาฏิปททิวเส อปจฺจุทฺธารปจฺจยา ทุกฺกฏํ อาปชฺชติ, น, อวิกปฺปนปจฺจยา ทสาหปริหารสมฺภวโต’’ติ การณเมเก วทนฺติฯ เอวํ สติ เหมนฺเต ปตฺตมตฺเต อธิฏฺฐานํ วิชหตีติ อาปชฺชติ, ตญฺจ อยุตฺตํฯ อธิฏฺฐานญฺหิ ‘‘อญฺญสฺส ทาเนน…เป.… ฉิทฺทภาเวนาติ อิเมหิ นวหิ การเณหิ วิชหตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.469) วุตฺตํ, น ‘‘อธิฏฺฐานเขตฺตาติกฺกเมน วา’’ติฯ อสาธารณตฺตา น วุตฺตนฺติ เจ? น, ‘‘ฉิทฺทภาเวนา’’ติ น วตฺตพฺพปฺปสงฺคโต, ฉิทฺทภาเวน ปน ติจีวรสฺเสว สพฺพฏฺฐกถาสุ อธิฏฺฐานวิชหนสฺส วุตฺตตฺตาฯ ตสฺมา เหมนฺตสฺส ปฐมทิวเส อปจฺจุทฺธารปจฺจยา ทุกฺกฏํ อาปชฺชติ, น ปจฺจุทฺธริตฺวา อวิกปฺปนปจฺจยาฯ ‘‘วิกปฺเปตุ’’นฺติ วจนโต ตโต อธิฏฺฐานํ น วิชหตีติ ปญฺญายติฯ น หิ กตฺติกปุณฺณมาสิยา ปจฺฉิเม ปาฏิปททิวเส อวิกปฺเปตฺวา เหมนฺเต อาปชฺชตีติ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย, ยสฺมา ตํ อปจฺจุทฺธารปจฺจยา ทุกฺกฏํ เหมนฺตสฺส ปฐมอรุณกฺขเณ เอว อาปชฺชติ, ตสฺมา ‘‘กตฺติกปุณฺณมทิวเส อปจฺจุทฺธริตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ

ปจฺจุทฺธฏํ ปน เหมนฺเต ทสาหปริหารํ ลภติฯ ‘‘ทสาเห อปฺปโหนฺเต จีวรกาลํ นาติกฺกาเมตพฺพา’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.630) หิ วุตฺตํ, ตญฺจ โข สมเย อุปฺปนฺนํ เจ, นาสมเยฯ ตถา จ สาธิตํ อปจฺจุทฺธฏํ น นิสฺสคฺคิยํ โหติ, โน จ ตํ ปริทหิตํ, ตสฺมา กตฺติกปุณฺณมทิวเส เอว ปจฺจุทฺธรณญฺจ วิกปฺปนญฺจ กตฺตพฺพนฺติ สิทฺธํ, เอตฺถ จ ยถา อติเรกจีวรํ ทสเม ทิวเส วิกปฺเปนฺเตน ทสาหปรมํ ธาริตํ โหติ, อนฺโตทสาเห จ วิกปฺปิตํ โหติ, ตถา กตฺติกปุณฺณมาย วิกปฺเปนฺเตน วสฺสานํ จาตุมาสํ อธิฏฺฐิตญฺจ โหติ, ตโต ปรํ อนาปตฺติเขตฺเต เอว วิกปฺปนา จ โหตีติ เวทิตพฺพํฯ เอตฺตาวตา อตฺถิ วิกปฺปนาเขตฺเต อธิฏฺฐานํ, อธิฏฺฐานเขตฺเต จ วิกปฺปนาติ ทีปิตํ โหติฯ อญฺญถา ‘‘อตฺถาปตฺติ อธิฏฺฐาเนน อาปชฺชติ, อนธิฏฺฐาเนน อาปชฺชติฯ อตฺถาปตฺติ วิกปฺปนาย อาปชฺชติ, อวิกปฺปนาย อาปชฺชตี’’ติ ทุเกสุ ทฺเว ทุกานิ วตฺตพฺพานิ สิยุํฯ ตตฺถ ปฐมทุเก ปฐมปทํ สมฺภวติฯ วิกปฺปนเขตฺเต หิ วสฺสิกสาฏิกาทีนํ อธิฏฺฐาเนน วินยาติสารทุกฺกฏํ อาปชฺชติฯ เอเตเนว ทุติยทุกฺกฏสฺส ทุติยปทํ วุตฺตํ โหติฯ อนธิฏฺฐาเนน อาปชฺชตีติ นตฺถิฯ อนฺโตทสาเห อนาปชฺชนโต, วิกปฺปนาทิสมฺภวโต จ วิกปฺปนาย อาปชฺชตีติ นตฺถิ สพฺพตฺถ วิกปฺปนาย อปฺปฏิสิทฺธตฺตา, ตสฺมา ตานิ ทุกานิ ‘‘น ลพฺภนฺตี’’ติ น วุตฺตานิฯ เอตฺถาห – ยา สา ‘‘อตฺถาปตฺติ เหมนฺเต อาปชฺชตี’’ติ (ปริ. 323) วจนปฺปมาณโต ทุกฺกฏาปตฺติ สาธิตา, สา สญฺจิจฺจ อปจฺจุทฺธรนฺตสฺส ยุชฺชติ, อสติยา เจ, กญฺจิ, อนาปตฺติฯ กตฺติกปุณฺณมาย ปจฺจุทฺธฏํ สญฺจิจฺจ อวิกปฺปยโต ทุกฺกเฏน สห ปุนทิวเส นิสฺสคฺคิยํ, อสติยา อวิกปฺปยโต นิสฺสคฺคิยเมว อิธ ปฐมปญฺญตฺติยาฯ ยํ ปน วุตฺตํ มาติกาฏฺฐกถายํ (กงฺขา. อฏฺฐ. กถินสิกฺขาปทวณฺณนา) ‘‘วสฺสิกสาฏิกา วสฺสานมาสาติกฺกเมนาปิ, กณฺฑุปฏิจฺฉาทิ อาพาธวูปสเมนาปิ อธิฏฺฐานํ วิชหติ, ตสฺมา สา ตโต ปรํ วิกปฺเปตพฺพา’’ติ, เตเนตํ วิรุชฺฌติ, น เกวลํ อิทเมว, ‘‘ตโต ปรํ ปจฺจุทฺธริตฺวา วิกปฺเปตพฺพา’’ติ อฏฺฐกถาวจนญฺจ วิรุชฺฌติฯ ตโต ปรํ นาม หิ เหมนฺตํ, ตตฺถ เจ ปจฺจุทฺธาโร, ‘‘วสฺสิกสาฏิกา วสฺสานมาสาติกฺกเมนาปี’’ติอาทิ น ยุตฺตํ อธิฏฺฐานาภาเวน ปจฺจุทฺธาราภาวโตฯ อวิโรโธ จ อิจฺฉิตพฺโพ, ตสฺมา ‘‘ปจฺจุทฺธรณํ วตฺตมตฺต’’นฺติวาโท เอตฺถาปิ สมฺภวตีติ เจ? น, กุรุนฺทิ วจนวิโรธโตฯ

ตตฺถ หิ กตฺติกปุณฺณมาย ปจฺจุทฺธาโร วุตฺโต, ตสฺมา วสฺสานทิวสตฺตา สาธิฏฺฐานาวสา ปจฺจุทฺธรียตีติ น ปจฺจุทฺธาโร วตฺตมตฺตํ, ตสฺมา ‘‘ตโต ปร’’นฺติ ยาว ปุณฺณมา อธิปฺเปตา สิยาฯ ยถา จายํ วิกปฺโป, ตถา ‘‘วสฺสานมาสาติกฺกเมนาปิ อาพาธวูปสเมนาปี’’ติ อิทมฺปิ อวสฺสํ ปจฺจุทฺธริตพฺพตาย วุตฺตํ สิยาฯ เอวญฺจ สติ อิธ สมนฺตปาสาทิกาย ตทวจเนน สเมติฯ อญฺญถา อิธปิ ตํ วตฺตพฺพํ สิยาติ ยถาวุตฺโตว วิธิ เอตฺถ สมฺภวติ, กิญฺจาปิ สมฺภวติ, ทุวิญฺญาปยสฺส ปน โลกสฺส สุวิญฺญาปนตฺถํ วุตฺตาฯ ยสฺมา ปน สา วสฺสานาติกฺกเมน อธิฏฺฐานํ วิชหติ, เหมนฺตปฐมารุเณ จ อปจฺจุทฺธารปจฺจยา ทุกฺกฏา สาธิตา, ตสฺมา กตฺติกปุณฺณมายเมว ปจฺจุทฺธริตฺวา วิกปฺเปตพฺพา, อวิกปฺปิตาย ‘‘นิสฺสคฺคิยาปชฺชนเมวา’’ติ วตฺตพฺพํฯ เอตฺตาวตาปิ สนฺโตสํ อกตฺวา วินิจฺฉโย ปริเยสิตพฺโพฯ โหติ เจตฺถ –

‘‘เอวํ อภาวํ วินยสฺส ปาฬิ,

ภินฺนํ อภินฺนญฺจ ตทตฺถยุตฺติํ;

วิญฺญาตุกาเมน ตทตฺถวิญฺญู,

ปริเยสิตพฺพา วินเย วิญฺญายา’’ติฯ

‘‘ตุยฺหํ คณฺหาหี’’ติ วุตฺเต วินาปิ ‘‘มยฺหํ คณฺหามี’’ติ วจเนน สุทินฺนํ โหติฯ อิตโร เจ อธิวาเสติ, เตนาปิ สุคฺคหิตํ โหติ, โน เจ อธิวาเสติ, เทนฺเตน สุทินฺนํฯ ตํ ปน วตฺถุ น กสฺสจิ โหติฯ ตถา ‘‘มยฺหํ คณฺหามี’’ติ วทติ, สามิโก เจ อธิวาเสติ, วินาปิ ‘‘คณฺหาหี’’ติ วจเนน สุคฺคหิตํฯ โน เจ อธิวาเสติ, สามิกสฺเสว ตํ, น หิ ตสฺเสตํ วินยกมฺมนฺติ เอตฺถ วินยกมฺมสฺสตฺถาย เจ คณฺหาติ, น วฏฺฏติฯ น เกวลํ อตฺตโน อตฺถาย คหิตํ , ปุน ตสฺสปิ เทติ, วฏฺฏตีติ จฯ ตถา อนเปกฺโข หุตฺวา ปรสฺส วิสฺสชฺเชตฺวา ปุน เตน ทินฺนํ วา ตสฺส วิสฺสาสนฺโต วา ปริภุญฺชติ, วฏฺฏติฯ ตตฺถาปิ วินยกมฺมวเสน น วฏฺฏตีติ เอเกฯ เต เอว ‘‘มหนฺตํ วา ขุทฺทกํ กโรตี’’ติ เอตฺถ ‘‘ติจีวเร ทีฆโต วิทตฺถิ อนติกฺกมิตฺวา ฉินฺทิตฺวา กโรติ, เอวํ เสเสสุปี’’ติ วทนฺติฯ เอวรูเปสุ ฐาเนสุ โปราณาจริยานํ กถามคฺคํ สุฏฺฐุ อาจริยกุลเสวนาย สญฺชานิตฺวา เตน สํสนฺทิตฺวา สโต สมฺปชาโน หุตฺวา โสตูนญฺจ จิตฺตํ อวิโมเหตฺวา กเถตพฺพํฯ เอสา อมฺหากํ อายาจนาฯ

ปฐมกถินสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อุโทสิตสิกฺขาปทวณฺณนา

[471] สนฺตรุตฺตเรน ชนปทจาริกํ ปกฺกมนฺติฯ กสฺมา? กิญฺจาปิ ‘‘น, ภิกฺขเว, สนฺตรุตฺตเรน คาโม ปวิสิตพฺโพ, โย ปวิเสยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. 362) ปฐมํ วุตฺตํฯ ปจฺฉา ปน ‘‘ปญฺจิเม, ภิกฺขเว, ปจฺจยา สงฺฆาฏิยา นิกฺเขปาย, อุตฺตราสงฺคสฺส, อนฺตรวาสกสฺส นิกฺเขปาย คิลาโน วา โหติ, วสฺสิกสงฺเกตํ วา, นทีปารํ คนฺตุํ วา, อคฺคฬคุตฺติวิหาโร วา, อตฺถตกถินํ วา โหตี’’ติ วุตฺตตฺตา, อฏฺฐกถายมฺปิสฺส ‘‘ปญฺจสุ เปเตสุ อคฺคฬคุตฺติ เอว ปมาณํฯ คุตฺเต เอว หิ วิหาเร นิกฺขิปิตฺวา พหิ คนฺตุํ วฏฺฏติ, นาคุตฺเต’’ติ วุตฺตตฺตา อปญฺญตฺเตปิ กถิเน ‘‘เต ภิกฺขู อคฺคฬคุตฺติวิหาเร ฐเปถา’’ติ วตฺวา สภาคานํ หตฺเถ จีวรํ นิกฺขิปิตฺวา สนฺตรุตฺตเรน คามปฺปเวเส ลทฺธกปฺปิยา ชนปทจาริกํ ปกฺกามิํสูติ เวทิตพฺพํฯ

[473] อวิปฺปวาสสมฺมุตินฺติ อวิปฺปวาสตฺถํ, วิปฺปวาสปจฺจยา ยา อาปตฺติ, ตทภาวตฺถํ วา สมฺมุติํ ทาตุนฺติ อตฺโถฯ ตโต ปฏฺฐาย วฏฺฏติฯ กิตฺตกํ กาลํ วฏฺฏตีติ? มาสํ วา อติเรกํ วา ยาว คมเน สอุสฺสาโห, ตาว วฏฺฏติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ธุรนิกฺเขปํ กโรนฺเตน ปจฺจุทฺธริตพฺพ’’นฺติฯ ปุน สมฺมุติทานกิจฺจํ นตฺถีติ สเจ ทฺวาทสนฺนํ วสฺสานํ อจฺจเยน อญฺโญ โรโค โหติ, วฏฺฏติ, อุปสมฺปทกมฺมํ วิย ยาวชีวํ เอกาสมฺมุติ วฏฺฏตีติ จฯ

‘‘กตํ วา โหตี’’ติอาทิ อิมสฺมิํ สิกฺขาปเท น วตฺตพฺพํ, กสฺมา? กรณปลิโพเธ อุปจฺฉินฺเนปิ อนธิฏฺฐิตจีวรโต วิปฺปวาสปจฺจยา อาปตฺติยา อสมฺภวโต, ตสฺมา ‘‘นิฏฺฐิตจีวรสฺมินฺติ ภิกฺขุโน จีวรํ อธิฏฺฐิตํ โหตี’’ติ เอตฺตกเมว วตฺตพฺพนฺติ เจ? น, ตทายตฺตตฺตา ฯ อธิฏฺฐานญฺหิ กรณปลิโพธสฺส นิฏฺฐาปนายตฺตํ, ตสฺมา ‘‘กตํ วาติอาทิ วุตฺต’’นฺติ จ วุตฺตํฯ ตตฺถ กตนฺติ ปุพฺเพ วุตฺตเมวฯ

[477-8] อวิปฺปวาสลกฺขณววตฺถาปนตฺถนฺติ เอตฺถ ‘‘อนฺโตคาเม จีวรํ นิกฺขิปิตฺวา อนฺโตคาเม วตฺถพฺพ’’นฺติอาทิวจนโต อวิปฺปวาสลกฺขณํ ววตฺถาปิตํ, ตพฺพิปรีตนเยน วิปฺปวาสลกฺขณํ เวทิตพฺพํฯ คาโม เอกูปจาโรติอาทิมฺหิ ปน ฐเปตฺวา สตฺถํ, รุกฺขมูลํ, อชฺโฌกาสญฺจ เสเสสุ ปริกฺเขปาปริกฺเขปวเสน เอกูปจารนานูปจารตา เวทิตพฺพาฯ