1. ปฐมอนิยตสิกฺขาปทวณฺณนา

[444-5] อุทฺเทสนฺติ อุทฺทิสนํ, อาสาฬฺหินกฺขตฺตํ นาม วสฺสูปคมปูชาฯ โสตสฺส รโหติ เอตฺถ รโห-วจนสามญฺญโต วุตฺตํ ทุฏฺฐุลฺลสามญฺญโต ทุฏฺฐุลฺลาโรจนปฺปฏิจฺฉาทนสิกฺขาปเทสุ ปาราชิกวจนํ วิยฯ ตสฺมา ‘‘จกฺขุสฺส รเหเนว ปน ปริจฺเฉโท กาตพฺโพ’’ติ วุตฺตํฯ กถํ ปญฺญายตีติ เจ? ‘‘มาตุคาโม นาม ตทหุชาตาปิ ทาริกา’’ติ วจนโต, ‘‘อลํกมฺมนิเยติ สกฺกา โหติ เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวิตุ’’นฺติ วจนโต จ รโหนิสชฺชสฺสาโท เจตฺถ เมถุนสนฺนิสฺสิตกิเลโส, น ทุติเย วิย ทุฏฺฐุลฺลวาจสฺสาทกิเลโส, ตสฺมา จ ปญฺญายติ ‘‘โสตสฺส รโห นาธิปฺเปโต’’ติฯ เกจิ ปน ‘‘ตญฺจ ลพฺภตีติ วจนสฺส ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, เตน ทุติเย วุตฺตา วิญฺญู ปฏิพลา คหิตา โหตี’’ติ วทนฺติฯ เยน วา สาติ เอตฺถ วา-สทฺโท ‘‘เตน โส ภิกฺขุ กาเรตพฺโพ วา’’ติ โยเชตพฺโพ, โส จ วิกปฺปตฺโถ, ตสฺมา กาเรตพฺโพ วา ปฏิชานมาโน, น วา กาเรตพฺโพ อปฺปฏิชานมาโนติ อตฺโถฯ เตน วุตฺตํ อฏฺฐกถายํ ‘‘ปฏิชานมาโนว เตน โส ภิกฺขุ กาเรตพฺโพ…เป.… น กาเรตพฺโพ’’ติฯ ตสฺมา เอว ปาฬิยํ ตทตฺถทฺวยทสฺสนตฺถํ ‘‘สา เจ เอวํ วเทยฺยา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘สทฺเธยฺยวจสา’’ติ อิมินา โสตาปนฺนา อตฺถภญฺชนกํ น ภณนฺติ, เสสํ ภณนฺตีติ วาทีนํ วาโท ปฏิเสธิโต โหติฯ ‘‘ทิฏฺฐ’’นฺติ วุตฺตตฺตา ‘‘โอโลเกสี’’ติ สุนฺทรํฯ รกฺเขยฺยาสีติ มม วิเสสํ กสฺสจิ นาโรเจยฺยาสีติ อธิปฺปาโยฯ

[446] ‘‘สา เจ เอวํ วเทยฺย ‘อยฺยสฺส มยา สุตํ นิสินฺนสฺส มาตุคามํ ทุฏฺฐุลฺลาหิ วาจาหิ โอภาเสนฺตสฺสา’’’ติ, อิทํ กิมตฺถเมตฺถ วุตฺตํ, น อธิปฺเปตญฺเหตํ อิธ โสตสฺส รโห นาธิปฺเปโตติ กตฺวาติ เจ? อลํกมฺมนิยฏฺฐาเน ทุฏฺฐุลฺลวาจาปิ ลพฺภติ, น ปน นาลํกมฺมนิยฏฺฐาเน เมถุนนฺติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพนฺติฯ ยถา เอตํ, ตถา ‘‘สา เจ เอวํ วเทยฺย ‘อยฺยสฺส มยา สุตํ มาตุคามสฺส สนฺติเก อตฺตกามปาริจริยาย วณฺณํ ภาสนฺตสฺสา’’’ติ เอตมฺปิ อิธ ลพฺภติ, น ทุติเย นาลํกมฺมนิยฏฺฐานตฺตาติ เอเกฯ

กงฺขาวิตรณิยํ (กงฺขา. อฏฺฐ. ทุติยานิยตสิกฺขาปทวณฺณนา) อิธาปิ ทุติยานิยตาธิกาเร ปาราชิกาปตฺติญฺจ ปริหาเปตฺวา ทุฏฺฐุลฺลวาจาปตฺติยา วุตฺตตฺตา ปฐมานิยเต ทุฏฺฐุลฺลวาจาปตฺติ น วุตฺตาติ เจ? ‘‘สา เจ’’ติ ตสฺสา ปาฬิยา โปตฺถกา โสเธตพฺพาฯ คณฺฐิปเท จ ‘‘อิธ สิกฺขาปเท เมถุนกายสํสคฺครโหนิสชฺชานเมวาคตตฺตา จกฺขุสฺสรโหว ปมาณ’’นฺติ ลิขิตํ, ทุติยานิยตาธิกาเร จ ‘‘อนนฺโธ กายสํสคฺคํ ปสฺสติ, อพธิโร ทุฏฺฐุลฺลํ สุณาติ, กายจิตฺตโต กายสํสคฺโค, วาจาจิตฺตโต ทุฏฺฐุลฺลํ, อุภเยหิ อุภย’’นฺติ จ ลิขิตํฯ อฏฺฐกถายํ ‘‘สมุฏฺฐานาทีนิ ปฐมปาราชิกสทิสาเนวา’’ติ วุตฺตตฺตาปิ ทุฏฺฐุลฺลวาโท น สุนฺทโร ‘‘ตทหุชาตา’’ติ วุตฺตตฺตาติฯ

ปฐมอนิยตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ทุติยอนิยตสิกฺขาปทวณฺณนา

[453] ทุติเย เกสุจิ โปตฺถเกสุ ‘‘น เหว โข ปน ปฏิจฺฉนฺนํ อาสนํ โหติ อาสน’’นฺติ ลิขิตํฯ ‘‘อาสนนฺติ อธิกํ, อุทฺธริตานุรูป’’นฺติ ลิขิตํฯ ทฺเวปิ รหา อิธ อธิปฺเปตา กายสํสคฺคทุฏฺฐุลฺลวาจารโหนิสชฺชคฺคหณโตฯ ยทิ เอวํ ‘‘มาตุคาโม นาม วิญฺญู ปฏิพลา’’ติ กิมตฺถํ วุตฺตนฺติ? อยเมว หิ มาตุคาโม ทฺวินฺนมฺปิ กายสํสคฺคทุฏฺฐุลฺลวาจานํ เอกโต วตฺถุภูโต, ตสฺมา วุตฺตํฯ กายสํสคฺคสฺส วตฺถุภูโต ทสฺสิโต, น อิตรสฺสาติ กตฺวา ทุฏฺฐุลฺลวาจเมว สนฺธาย ตสฺสา วตฺถุํ ทสฺเสนฺโต เอวมาหฯ

เอตฺถาห – ยถา ปฐเม อนธิปฺเปตาปิ ทุฏฺฐุลฺลวาจา สมฺภววิเสสทสฺสนตฺถํ วุตฺตา, อิธาปิ กายสํสคฺโค, กสฺมา น ตสฺส วเสน จกฺขุสฺส รโห คเหตพฺโพติ? อาม น คเหตพฺโพ, น จ คหิโต, คหิโต เอว ปน นิสชฺชวเสน, น หิ องฺคสฺส นิสชฺชา วิเสโสติฯ อปฺปฏิจฺฉนฺเน สติ กถํ จกฺขุสฺส รโหติ เจ? ทูรตฺตาฯ ปฐเม กสฺมา อิตฺถิสตมฺปิ อนาปตฺติํ น กโรติ, อิธ กสฺมา เอกาปิ กโรตีติ เจ? โน วุจฺจติ สิทฺธตฺตาฯ