12. ทุพฺพจสิกฺขาปทวณฺณนา

[424] ปตํ ปติตํ วิวริ วิวฏฺฏยิฯ เอกโต อุสฺสาเรติ จ คิฬิตโต ฐเปติ จฯ เอกปํสุถุปกนทีสงฺขํ ทีฆมูลกปณฺณเสวาลํ เสวาลํ ทณฺฑิสิปิปฺปริํ ปณกํ เปสิฏฺฐิํ นิสฺสาเรติฯ ติลพีชกนฺติ สุขุมมูลปณฺณกํ หุตฺวา อุทกปิฏฺเฐ ปตฺถริกํ อุทกปปฺปฏกํ นิสฺสาเรติฯ

[425-6] ‘‘ทุพฺพจฺจชาติโก’’ติปิ ปฐนฺติฯ อปทาเนนาติ ปุราณกมฺเมนฯ ‘‘กิํ ปุพฺเพปิ มยํ เอวรูปํ กโรมาติอาทินา เอกูนวีสตี’’ติ มหาปจฺจริยํ กิร วุตฺตํฯ มหาอฏฺฐกถายญฺจ อนุมานสุตฺตฏฺฐกถายญฺจ ‘‘โสฬสวตฺถุกา’’ติ วุตฺตํ, ตํ สเมติฯ

ทุพฺพจสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

13. กุลทูสกสิกฺขาปทวณฺณนา

[431] น เกวลํ วิหาโร เอว กีฏาคิริ, โสปิ คาโม ‘‘กีฏาคิริ’’จฺเจว วุจฺจติฯ คามญฺหิ สนฺธาย ปรโต ‘‘น อสฺสชิปุนพฺพสุเกหิ ภิกฺขูหิ กีฏาคิริสฺมิํ วตฺถพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ เอกสํวจฺฉเร ทฺวิกฺขตฺตุํ วสฺสติ กิร, ตํ สนฺธาย ‘‘ทฺวีหิ เมเฆหี’’ติ วุตฺตํฯ สมธิกนฺติ ฉ ชเน สนฺธายฯ อกตวตฺถุนฺติ นวํ อฏฺฐุปฺปตฺติํฯ ‘‘ชาภิสุมนาทิคจฺฉํ อลฺลานํ หริตานํ เอวา’’ติ ลิขิตํฯ ภูตคามพีชคามเภทโต ปเนส เภโทฯ วตตฺถายาติ วติอตฺถายฯ ยํกิญฺจีติ โสทกํ วา นิรุทกํ วาฯ อารามาทิอตฺถายาติ วนราชิกาทิอตฺถายฯ มาลาวจฺฉโรปนํ กุลทูสกํเยว สนฺธาย, คนฺถนาทิสพฺพํ น สนฺธาย วุตฺตนฺติฯ กถํ ปญฺญายตีติ เจ? ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘พุทฺเธน ธมฺโม’’ติอาทิฯ ‘‘อาเวฬํ อาพิฬ’’นฺติปิ ปาโฐฯ

โคปฺผนนฺติ คนฺถนํฯ เวฐิมนฺติ ตคฺคติกเมวฯ เวธิมํ อญฺเญน เกนจิ ปุปฺผํ เวเธตฺวา กตํ ฯ กณฺฏกมฺปิ พนฺธิตุนฺติ เอตฺถ ‘‘สยํ วิชฺฌนตฺถํ น วฏฺฏติฯ อญฺญสฺสตฺถาย วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติฯ ชาลมยํ วิตานํ ชาลวิตานํฯ ปุปฺผปฏิจฺฉกํ ควกฺขํ วิย สฉิทฺทํ กโรนฺติฯ ตาลปณฺณคุฬกนฺติ ตาลปณฺณมยํ ปุน กตมฺปิ ปฏิฉิชฺชกเมวฯ

ธมฺมรชฺชุ เจติยํ วา โพธิํ วา ปุปฺผปฺปเวสนตฺถํ อาวิชฺฌิตฺวา พทฺธรชฺชุฯ ‘‘กาสาเวน พทฺธมฺปิ สุตฺตวากาทีหิ พทฺธํ ภณฺฑิตสทิส’’นฺติ ลิขิตํฯ อํสภณฺฑิกํ ปสิพฺพเก ปกฺขิตฺตสทิสตฺตา เวธิมํ น ชาตํ, ตสฺมา ‘‘สิถิลพทฺธสฺส อนฺตรนฺตรา ปกฺขิปิตุํ น วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติฯ ‘‘อญฺญมญฺญํ อผุสาเปตฺวา อเนกกฺขตฺตุมฺปิ ปริกฺขิปิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติฯ ปูริตนฺติ ทีฆโต ปสาเรตฺวา ปูริตํฯ ฆฏิกทามโอลมฺพโกติ ‘‘ยมกทามโอลมฺพโก’’ติ ลิขิตํฯ ‘‘เคณฺฑุขรปตฺตทามานํ ปฏิกฺขิตฺตตฺตา เจลาทีหิ กตทามมฺปิ น วฏฺฏติ อกปฺปิยานุโลมตฺตา’’ติ วทนฺติฯ

‘‘เรจกํ นาม ตถาลาสิยนาฏนฏานํ นจฺจ’’นฺติ ลิขิตํฯ ตํ ‘‘ปริวตฺตนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘สาริโย นาม รุตสุนขา สิงฺคาลกมฺมกุรุงฺคเกฬิปเน ฐิตา’’ติ กิร ปาโฐฯ ‘‘นิพุชฺฌนฺตี’’ติ ปาฬิฯ

[432] อพลพลาทิ-ปทานํ อุปฺปฏิปาฏิยาฯ ยถา ปาโมกฺขานํ วเสน สพฺเพปิ ‘‘อสฺสชิปุนพฺพสุกา’’ติ วุตฺตา, ตถา ปาโมกฺขปฺปตฺตสาวกสฺส วเสน ตทายตฺตวุตฺติเน สพฺเพปิ ‘‘สาริปุตฺตา’’ติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘คจฺฉถ ตุมฺเห สาริปุตฺตา’’ติฯ

[433] ‘‘คาเม วา น วสิตพฺพ’’นฺติ อิมินาว ตสฺมิํ คาเม อญฺญตฺถ น วสิตพฺพนฺติ สิทฺธํฯ ‘‘ตสฺมิํ วิหาเร วา’’ติ กสฺมา วุตฺตนฺติ เจ? อตฺถสพฺภาวโตฯ ยสฺมิญฺหิ คาเม กุลทูสกกมฺมํ กตํ, ตสฺมิํ คาเม, ยสฺมิํ วิหาเร วสนฺเตน กุลทูสนํ กตํ, ตํ วิหารํ ฐเปตฺวา อญฺญสฺมิํ วสิตุํ น วฏฺฏตีติ ทสฺสนตฺถํฯ ตํ กถนฺติ เจ? ‘‘คาเม วา น วสิตพฺพ’’นฺติ วจเนน ยสฺมิํ คาเม กุลทูสนกมฺมํ กตํ, ตสฺมิํ วิหาเรปิ วสิตุํ น ลพฺภตีติ อาปนฺนํ, ตํ ทิสฺวา ‘‘ตสฺมิํ วิหาเร’’ติ วุตฺตํ, เตน ตสฺมิํ คาเม อญฺญสฺมิํ วสิตุํ ลพฺภตีติ สิทฺธํฯ ‘‘ตสฺมิํ วิหาเร วสนฺเตนา’’ติ อิมินา ตสฺมิํ คาเม อญฺญตฺถ วสนฺเตน สามนฺตคาเม ปิณฺฑาย จริตุํ วฏฺฏตีติ ทีปิตํ โหติฯ สามนฺตวิหาเรปีติ สามนฺตวิหาโร นาม ตสฺมิํเยว คาเม ตสฺส วิหารสฺส สามนฺตวิหาโร จ ตสฺส คามสฺส สามนฺตวิหาโร จาติ อุภยํ วุจฺจติ, เอเตน ตสฺมิํ คาเม อญฺญตฺถ วสนฺเตน ตสฺมิํ คาเม ปิณฺฑาย น จริตพฺพํฯ สามนฺตคาเมปิ ปิณฺฑาย จริตุํ วฏฺฏติ, ปุน ยสฺมิํ คาเม กุลทูสนกมฺมํ กตํ, ตสฺส สามนฺตคาเม กุลทูสกวิหารสฺส สามนฺตวตฺถุวิหาเร วสนฺเตน ตสฺมิํ คาเมปิ จริตุํ วฏฺฏติฯ ยสฺมิํ สามนฺตคาเม กุลทูสกํ น กตํ, ตสฺมิมฺปิ จริตุํ วฏฺฏติ, เนว วิหาเรติ อธิปฺปาโยฯ

‘‘น นคเร จริตุ’’นฺติ วุตฺตตฺตา อญฺญสฺมิํ วิหาเร ตสฺมิํ คาเม วสิตุํ วฏฺฏตีติ ทีปิตํ โหตีติ เอเกฯ คณฺฐิปเทสุ ปน วิจารณา เอว นตฺถิ, ตสฺมา สุฏฺฐุ วิจาเรตฺวา กเถตพฺพํฯ

[436-7] ทาเปตุํ น ลภนฺติ, ปุปฺผทานญฺหิ สิยาฯ ตสฺเสว น กปฺปตีติ เอตฺถ ยาคุอาทีนิ อาเนตฺวา ‘‘ททนฺตู’’ติ อิจฺฉาวเสน วทติ เจ, สพฺเพสํ น กปฺปติ, เกวลํ ปน สุทฺธจิตฺเตน อตฺตานํ วา ปเรสํ วา อนุทฺทิสิตฺวา ‘‘อิเม มนุสฺสา ทานํ ทตฺวา ปุญฺญํ ปสวนฺตู’’ติ วทนฺตสฺส ตสฺเสว น กปฺปติ ยาคุอาทีนํ ปจฺจยปฏิสํยุตฺตกถาย อุปฺปนฺนตฺตาฯ มหาอฏฺฐกถายมฺปิ ‘‘ปญฺจนฺนมฺปิ สหธมฺมิกาน’’นฺติ วิเสเสตฺวา อวุตฺตตฺตา อตฺถโต สยเมวาติ อปเรฯ อาจริยา ปน ‘‘ยถา มหาปจฺจริยํ, กุรุนฺทิยญฺจ ‘ตสฺเสวา’ติ วิเสเสตฺวา วุตฺตํ, เอวํ มหาอฏฺฐกถายํ วิเสเสตฺวา น วุตฺตํ, ตสฺมา สพฺเพสํ น กปฺปตี’’ติ วทนฺติฯ

กุลทูสกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

เตรสกกณฺฑวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. อนิยตกณฺโฑ