เตน เวมติโกว นสฺสรติ สมฺมุฏฺโฐ นามาติ อาปชฺชติ, ตํ น ยุตฺตํ ตทนนฺตรภาวโต, ตสฺมา ทุติยตฺเถรวาโท ปจฺฉา วุตฺโตฯ

[389] สพฺพตฺถาติ สพฺพอฏฺฐกถาสุฯ โอกาสกมฺมนฺติ โอกาสกรณํฯ ‘‘โอกาเสน กมฺมํ โอกาสกมฺม’’นฺติ ลิขิตํฯ อสูริยํ ปสฺสติ กญฺญาติ เอตฺถ ยถา กญฺญา สูริยํ น ปสฺสตีติ ภวติ, เอวํ ‘‘อโนกาสํ กาเรตฺวา’’ติ วุตฺเต โอกาสํ น กาเรตฺวาติ โหติฯ

ปฐมทุฏฺฐโทสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. ทุติยทุฏฺฐโทสสิกฺขาปทวณฺณนา

[391] เวฬุวเนเยวาติ อิทํ เตหิ วุตฺตเวลํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ‘‘ปุพฺเพ มยํ อาวุโส สุเตน อโวจุมฺหา’’ติ ‘‘อมฺเหหิ สา อุสฺสาหิตา กุปิเตหิ อนตฺตมเนหี’’ติอาทิวจนํ สนฺธาย วุตฺตํ, อญฺญภาคสฺส อิทนฺติ มนุสฺสภิกฺขุภาวโต อญฺญภาคสฺส ติรจฺฉานฉคลกภาคสฺส อิทํ ฉคลกชาตํ อธิกรณํฯ อญฺญภาโค วา อสฺส อตฺถีติ โส ติรจฺฉานฉคลกภาวสงฺขาโต อญฺญภาโค อสฺส ฉคลกสฺส อตฺถีติ สฺวายํ ฉคลโก อญฺญภาคิยํ อธิกรณํ นามฯ

ตตฺถ ปฏิมาย สรีรํ, สิลาปุตฺตกสฺส สรีรนฺติ นิทสฺสนํ, ปฐมํ ปเนตฺถ นิพฺพจนํ ชาติปทตฺโถติวาทีนํ มเตน วุตฺตํฯ สา หิ สามิภาเวน, นิจฺจภาเวน จ ปธานตฺตา สตฺติสภาเว ฐิตาฯ ตพฺพิปรีตกตฺตา พฺยตฺตากติ ชาติโย ตุ ปทตฺโถ อิติ อิมสฺส สุตฺตสฺส วเสน ทุติยํ นิพฺพจนํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ นามกรณสญฺญาย อาธาโรติ เอตฺถ นามเมว นามกรณํฯ นามํ กโรนฺตานํ สญฺญา นามกรณสญฺญา, ตสฺสาฯ มนุสฺสชาติโก ฉคลกชาติอาธาโร นามฯ น หิ ตํ นามํ กจฺฉปโลมํ วิย อนาธารนฺติ อธิปฺปาโยฯ ตํ ปน ฉคลกสฺส ทพฺโพติ ทินฺนนามํ ‘‘เทโส’’ติ วุจฺจติฯ ตสฺมา เถรํ อมูลเกนาติอาทินา อญฺญมฺปิ วตฺถุํ เถรสฺส ลิสฺสติ สิลิสฺสติ โวหารมตฺเตเนว, น อตฺถโต, อีสกํ อลฺลียตีติ เลโสติ อธิปฺปาโยฯ ยสฺมา เทสเลสา อตฺถโต นินฺนานากรณา, ตสฺมา ‘‘กญฺจิเทสํ เลสมตฺตํ อุปาทายา’’ติ อุทฺธริตฺวา ‘‘ทส เลสา ชาติเลโส’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

ยถา นิทาเน , เอวํ สิกฺขาปทปญฺญตฺติยมฺปิ มาติกายมฺปิ อยเมวตฺโถฯ ยสฺมา อญฺญภาคิยสฺส อธิกรณสฺสาติ ฉคลกสฺสฯ กญฺจิเทสํ เลสมตฺตํ อุปาทายาติ ทพฺโพติ นามํ อุปาทายาติ อยมตฺโถ อฏฺฐุปฺปตฺติวเสเนว อาวิภูโต, ตสฺมา น วิภตฺโตฯ กิญฺจ ภิยฺโย อนิยมตฺตาฯ น หิ เมตฺติยภูมชกานํ วิย สพฺเพสมฺปิ ฉคลกเมว อญฺญภาคิยํ อธิกรณํ โหติฯ อญฺญํ โคมหิํ สาทิกมฺปิ โหติ, น จ เมตฺติยภูมชกา วิย สพฺเพปิ นามเลสมตฺตเมว อุปาทิยนฺติฯ อญฺญมฺปิ ชาติเลสาทิํ อุปาทิยนฺติ, ตสฺมา อนิยมตฺตา จ ยถาวุตฺตนเยน น วิภตฺตํฯ กิญฺจ ภิยฺโย ตถา วุตฺเต ฉคลกสฺเสว อญฺญภาคิยตา สมฺภวติ, น อญฺญสฺส, เยน โสว ทสฺสิโตฯ เลโส จ นาม เลโสว, น ชาติอาทิ, เยน โสว ทสฺสิโตติ เอวํ มิจฺฉาคาหปฺปสงฺคโต จ ตถา น วิภตฺโตฯ

[393] อญฺญภาคิยสฺสาติ จุทิตกโต อญฺญสฺสฯ อธิกรณสฺสาติ มนุสฺสสฺส วา อมนุสฺสสฺส วา ติรจฺฉานคตสฺส วาติ เอวํ วตฺตพฺพํฯ เอวญฺหิ วุตฺเต มนุสฺสาทีนํเยว ชาติเลสาทโย วุตฺตา โหนฺติ, อญฺญถา จตุนฺนํ อธิกรณานํ เต อาปชฺชนฺติ ‘‘อธิกรณสฺส กญฺจิ เทสํ เลสมตฺต’’นฺติ สามิวจนํ ปุพฺพงฺคมํ อุทฺทิฏฺฐตฺตาติ เจ? น, นามสฺส วิย ชาติอาทีนํ มนุสฺสาทีนํ อาธารภาวนิยมสมฺภวโต, อธิกรณภาวานิยมโตติ วุตฺตํ โหติฯ นิยเม จ สติ ชาติยา อาธาโร ชาติ, ลิงฺคสฺส จ ลิงฺคํ, อาปตฺติยา จ อาปนฺโน อาธาโร, วิรุทฺธานมฺปิ อสมาทินฺนานมฺปิ ปตฺตจีวรานํ สามิโก อาธาโร, เยน อธิกรณสงฺขฺยํ คจฺเฉยฺยาติ อาปชฺชตีติ อธิกรณสฺสาติ ปทํ อภาเชตพฺพเมว ภเวยฺยาติ น อุทฺธริตพฺพํ สิยา, อุทฺธริตพฺพํฯ ตสฺมา ‘‘อธิกรณนฺติ วจนสามญฺญโต’’ติอาทิ สพฺพํ วตฺตพฺพํฯ อปากฏา อิโต อญฺญตฺร ทสฺสิตฏฺฐานาภาวโตฯ ชานิตพฺพา จ วินยธเรหิ ยสฺมา อญฺญถา ปริวาเร ‘‘วิวาทาธิกรณํ จตุนฺนํ อธิกรณานํ วิวาทาธิกรณํ ภชตี’’ติอาทินา นเยน อนาคตฏฺฐาเน ‘‘กสฺมา’’ติ วุตฺเต การณํ น ปญฺญาเยยฺย, ตสฺมา เตสํ ตพฺภาคิยตา จ อญฺญภาคิยตา จ ชานิตพฺพา วินยธเรหิฯ ตาสุ หิ วิญฺญาตาสุ วิวาทาธิกรณํ วิวาทาธิกรณํ ภชติฯ กสฺมา? ตพฺภาคิยตฺตาฯ อิตรํ น ภชติ อญฺญภาคิยตฺตาติ สุขการณโต ปญฺญายนฺติ, ตสฺมา วจนสามญฺญโต ลทฺธํ อธิกรณํ นิสฺสายาติอาทิฯ

ตตฺถ ยสฺมา อาปตฺตญฺญภาคิยํ มหาวิสยํ, อิตเรหิ อสทิสนิทฺเทสญฺจ, ตสฺมา ตํ อธิกรณปริยาปนฺนมฺปิ สมานํ วิสุํ วุตฺตํ ‘‘อาปตฺตญฺญภาคิยํ วา โหตี’’ติฯ อธิกรณปริยาปนฺนตฺตา จ ‘‘อธิกรณญฺญภาคิยํ วา’’ติ เอตฺถ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตตฺถาปิ มหาวิสยตฺตา, มาติกายํ อาคตตฺตา จ ปฐมํ อญฺญภาคิยตา วุตฺตา, ปจฺฉา ตพฺภาคิยตาติ เวทิตพฺพาฯ ตตฺถ ยสฺมา อธิกรณญฺญภาคิยวจเนน อตฺถาปตฺตินเยน สิทฺธํฯ อธิกรณํ ตพฺภาคิยํ, ตสฺมา ‘‘อธิกรณํ ตพฺภาคิยํ โหตี’’ติ เอวํ อุทฺเทสํ อกตฺวา ‘‘กถํ อธิกรณํ อธิกรณสฺส ตพฺภาคิยํ โหตี’’ติ ปุจฺฉาปุพฺพงฺคมนิทฺเทโส กโตฯ ตตฺถาปิ อาปตฺตาธิกรณสฺส อญฺญภาคิยตา กิญฺจาปิ ปาราชิเกน อนุทฺธํสิภาธิการตฺตา ปาราชิกานํเยว วเสน วุตฺตา, อถ โข เสสาปตฺติกฺขนฺธวเสนาปิ เวทิตพฺพาฯ ยา จ สา โจทนา ‘‘อสุโก นาม ภิกฺขุ สงฺฆาทิเสสํ อชฺฌาปชฺชนฺโต ทิฏฺโฐ โหตี’’ติอาทิกา, ตตฺถ ‘‘สงฺฆาทิเสเส ถุลฺลจฺจยทิฏฺฐิ โหติ, ทุพฺภาสิเต สงฺฆาทิเสสทิฏฺฐิ โหตี’’ติ เอวมาทิกา วินเย อปกตญฺญุตาย, ตํตํวตฺถุสริกฺขตาย วา วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ สพฺพตฺถาปิ ‘‘ปาราชิกทิฏฺฐิ โหตี’’ติ น วุตฺตํฯ ตถาสญฺญิโน อนาปตฺติโตฯ ‘‘ตพฺภาคิยวิจารณาย’’นฺติ ตพฺภาคิยปทนิทฺเทเส อญฺญภาคิยตายปิ นิทฺทิฏฺฐตฺตา วุตฺตํฯ

วตฺถุสภาคตายาติ อนุวาทวตฺถุสภาคตายาติ อตฺโถฯ อญฺญถา ‘‘จตสฺโส วิปตฺติโย’’ติ วจนํ วิรุชฺเฌยฺยฯ สภาวสริกฺขาสริกฺขโต จาติ สภาเวน สทิสาสทิสโตฯ ตตฺถ ฌานาทิวตฺถุวิสภาคตายปิ สภาวสริกฺขตาย อุตฺตริมนุสฺสธมฺมปาราชิกาปตฺติ ตสฺเสว ตพฺภาคิยาว โหติฯ ตถา วตฺถุวเสน อนุวาทาธิกรณํ, กิจฺจาธิกรณญฺจ ปาเฏกฺกํ จตุพฺพิธมฺปิ วุตฺตญฺญภาคิยํ น ชาตํ, ตสฺมา ตทญฺญภาคิยตาย วิทิตาย ตพฺภาคิยตา ปาริเยสยุตฺติยา อวุตฺตาปิ สิชฺฌตีติ กตฺวา ‘‘อญฺญภาคิยเมว ปฐมํ นิทฺทิฏฺฐ’’นฺติปิ วตฺตุํ ยุชฺชติฯ เอกํเสน ตพฺภาคิยํ น โหตีติ สริกฺขวเสน อรหตฺตํ อาปตฺติ อนาปตฺตีติ วิวาทสพฺภาวโต อพฺยากตภาเวน วิวาทาธิกรณสฺสปิ อญฺญภาคิยํ สิยา, ปาฬิยํ อาปตฺตาธิกรณสฺส วุตฺตตฺตา เอวํ วุตฺตํ, อาทิโต ปฏฺฐายาติ ‘‘อญฺญภาคิยสฺส อธิกรณสฺสา’’ติ อิโต ปฏฺฐายฯ

‘‘เมถุนราเคน มนุสฺสวิคฺคโห โทเสนาติอาทินา สริกฺขโต จา’’ติ ลิขิตํฯ ตํ วตฺถุวิสภาคตาย เอว สิทฺธํฯ อยํ ปน วตฺถุสภาคตายปิ สติ อาปตฺติสภาคตา สริกฺขโตติ โน ตกฺโกติ จ, เอกสฺมิมฺปิ หิ วตฺถุสฺมิํ อาปตฺติเภโท โหตีติ อาจริโยฯ ปรโต วุตฺตนเยน เวทิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ

‘‘กิจฺจเมว กิจฺจาธิกรณ’’นฺติ วุตฺตตฺตา สงฺฆกมฺมานเมตํ อธิวจนํฯ กมฺมลกฺขณนฺติ กมฺมานํ สภาวํฯ ตํ นิสฺสายาติ ปุพฺเพว หิ สํวิธาย สงฺโฆ กมฺมํ กโรติฯ อถ วา ปุริมํ ปุริมนฺติ ปริวาสอุกฺเขปนิยาทีนิ สงฺฆกมฺมานิ นิสฺสาย อพฺภานโอสารณาทิ อุปฺปนฺนนฺติ กตฺวา วุตฺตํฯ ตสฺมา กิญฺจาปิ สงฺฆกมฺมเมว กิจฺจาธิกรณํ, ตถาปิ เสสวิเสโส ลพฺภตีติ ทสฺเสติฯ

[394] อตฺถโต เอกํ, ตสฺมา เทสสฺส อตฺถมวตฺวา ‘‘เลโส’’ติอาทิ วุตฺตํ กิรฯ

[395] สวตฺถุกํ กตฺวาติ ปุคฺคลสฺส อุปริ อาโรเปตฺวา ขตฺติยาทิภาเวน เอกชาติโกปิ ทีฆรสฺสกาฬโกทาตาทีนํ ทิฏฺฐสุตปริสงฺกิตานํ วเสน อญฺญภาคิยตา, ทีฆํ ขตฺติยํ อชฺฌาจรนฺตํ ทิสฺวา รสฺสาทิขตฺติยปญฺญตฺติยา อาธารภาวโต ชาติเลเสน โจเทติ, เอกํ วา ขตฺติยํ อชฺฌาจรนฺตํ ทิสฺวา ตโต วิสิฏฺฐญฺญภาคภูตํ ขตฺติยํ ชาติเลสํ คเหตฺวา ‘‘ขตฺติโย ทิฏฺโฐ ตฺวํ ขตฺติโยสี’’ติ โจเทติ ทิฏฺฐาทิอญฺญภาเคนฯ เอตฺถ จ ‘‘ทีฆาทโย, ทิฏฺฐาทโย จ ชาตินามาทีนํ วตฺถุภูตตฺตา อธิกรณ’’นฺติ ลิขิตํฯ ตํ ‘‘อธิกรณภาวานิยมโต’’ติ วุตฺตโทสํ นาติกฺกมติ, อฏฺฐกถายํ ‘‘ขตฺติยชาติปญฺญตฺติยา อาธารวเสน อธิกรณตา จ เวทิตพฺพา’’ติ วุตฺตํฯ ตมฺปิ นามโคตฺตโต อญฺญิสฺสา นามโคตฺตปญฺญตฺติยา นาม กสฺสจิ อภาวโต น สพฺพสาธารณํ, ตสฺมา ‘‘อธิกรณสฺสา’’ติ ปทุทฺธารณํ อธิกรณจตุกฺกทสฺสนตฺถํ, ตํ สมานวจนทสฺสนตฺถนฺติ โน ตกฺโกติฯ ตตฺถ ทีฆาทิโน วา ทิฏฺฐาทิโน วาติ เอตฺถ ทีฆาทิตา, ทิฏฺฐาทิตา จ อญฺญภาโค, โย จุทิตโก อิตรสฺส วิเสโส ยโต อญฺโญติ วุจฺจติฯ

[399] ลหุกํ อาปตฺตินฺติ ปาราชิกโต ลหุกาปตฺติ สงฺฆาทิเสสาทิฯ

เตเนว อนฺเต ตํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘ภิกฺขุ สงฺฆาทิเสสํ อชฺฌาปชฺชนฺโต ทิฏฺโฐ โหตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อาปตฺติเลโสปิ กิมตฺถํ ชาติเลสาทโย วิย น วิตฺถาริโตติ เจ? ตถา อสมฺภวโตติ เวทิตพฺพํฯ

[400] สาฏกปตฺโต สรีรฏฺฐปตฺโตฯ อาปตฺติยาติ ปาราชิกาปตฺติยา อญฺญภาคิยํ สงฺฆาทิเสสาทิ, อธิกรณญฺจ อาปตฺติปญฺญตฺติยาฯ ‘‘เลโส นาม อาปตฺติภาโค’’ติ วุตฺตตฺตา อาปตฺติภาวเลโส วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ, ตสฺมา ปาราชิกาปตฺติโต อญฺญภาคิยสฺส อาปตฺติปญฺญตฺติยา อาธารณฏฺเฐน ‘‘อธิกรณ’’นฺติ สงฺขฺยํ คตสฺส สงฺฆาทิเสสาทิโน อาปตฺตินิกายสฺส อาปตฺติภาวเลสํ คเหตฺวา โจทนา อาปตฺติเลสโจทนาติ เวทิตพฺพาฯ

[408] อนาปตฺติ ตถาสญฺญี โจเทติ วา โจทาเปติ วาติ อาปตฺตญฺญภาคิยโจทนายเมว, น อญฺญตฺถฯ เอตฺตาวตา ปฐมทุฏฺฐโทเส วุตฺตวิจรณาย สํสนฺทิตํ โหติ, ตํ อิธ กถํ ปญฺญายตีติ เจ? กงฺขาวิตรณิยา วจนโตฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘ตตฺถ อิธ จ อาปตฺตญฺญภาคิยโจทนาย ตถาสญฺญิโนปิ อนาปตฺตี’’ติฯ

อญฺญาภาคิยสิกฺขํ โย, เนว สิกฺขติ ยุตฺติโตฯ คจฺเฉ วินยวิญฺญูหิ, อญฺญภาคิยตญฺจ

โสติฯ

ทุติยทุฏฺฐโทสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. ปฐมสงฺฆเภทสิกฺขาปทวณฺณนา

[409] ‘‘วชฺชํ น ผุเสยฺยา’’ติ จ ปาโฐฯ

[410] เตสํ อนุรูปาชานนโต อสพฺพญฺญู อสฺสฯ ‘‘น, ภิกฺขเว, อเสนาสนิเกน วสฺสํ อุปคนฺตพฺพ’’นฺติ (มหาว. 204) วุตฺตตฺตา ปฏิกฺขิตฺตเมวฯ ติโกฏิปริสุทฺธนฺติ ปรสฺส ปาปปสงฺคนิวารณตฺถํ วุตฺตํ, น ปฏิจฺจกมฺมนิวารณตฺถํ โกฏีหีติ อากาเรหิฯ ปริสุทฺธนฺติ วิมุตฺตํฯ