3. ทุฏฺฐุลฺลวาจาสิกฺขาปทวณฺณนา

[283] ตติเย ตโย สงฺฆาทิเสสวารา ตโย ถุลฺลจฺจยวารา ตโย ทุกฺกฏวารา ตโย กายปฏิพทฺธวาราติ ทฺวาทส วารา สรูเปน อาคตาฯ ตตฺถ ตโย สงฺฆาทิเสสวารา ทุติยสิกฺขาปเท วุตฺตาติ ติณฺณํ วีสติกานํ เอเกกมูลา วาราติ เวทิตพฺพา, ตสฺมา อิธ วิเสสาติ ปณฺณาส วารา สํขิตฺตา โหนฺติ, อญฺญถา อิตฺถี จ โหติ เวมติโก สารตฺโต จ, ภิกฺขุ จ นํ อิตฺถิยา วจฺจมคฺคํ ปสฺสาวมคฺคํ อาทิสฺส วณฺณมฺปิ ภณติ…เป.… อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสฯ อิตฺถี จ โหติ ปณฺฑกปุริสสญฺญี ติรจฺฉานคตสญฺญี สารตฺโต จ, ภิกฺขุ จ นํ อิตฺถิยา วจฺจมคฺคํ ปสฺสาวมคฺคํ อาทิสฺส วณฺณมฺปิ ภณติ อกฺโกสติปิ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสฯ ปณฺฑโก จ โหติ ปณฺฑกสญฺญี สารตฺโต จ, ภิกฺขุ จ นํ ปณฺฑกสฺส วจฺจมคฺคํ อาทิสฺส วณฺณมฺปิ ภณติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสาติ เอวมาทีนํ อาปตฺติฏฺฐานานํ อนาปตฺติฏฺฐานตา อาปชฺเชยฺย, น จาปชฺชติ, ปณฺฑเก อิตฺถิสญฺญิสฺส ทุกฺกฏนฺติ ทีเปตุํ ‘‘อิตฺถี จ ปณฺฑโก จ อุภินฺนํ อิตฺถิสญฺญี อาปตฺติ สงฺฆาทิเสเสน ทุกฺกฏสฺสา’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘ปณฺฑเก ปณฺฑกสญฺญิสฺส ถุลฺลจฺจย’’นฺติ วุตฺตเมว โหติ, ตสฺมา สพฺพตฺถ สํขิตฺตวาเรสุ ถุลฺลจฺจยฏฺฐาเน ถุลฺลจฺจยํ, ทุกฺกฏฏฺฐาเน ทุกฺกฏมฺปิ วุตฺตเมว โหตีติ เวทิตพฺพํฯ ตถา ‘‘อิตฺถี จ โหติ เวมติโก สารตฺโต จ, ภิกฺขุ จ นํ อิตฺถิยา วจฺจมคฺคํ ปสฺสาวมคฺคํ ฐเปตฺวา อธกฺขกํ อุพฺภชาณุมณฺฑลํ อาทิสฺส วณฺณมฺปิ ภณติ…เป.… ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติอาทินา นเยน ถุลฺลจฺจยเขตฺเตปิ ยถาสมฺภวํ อุทฺธริตพฺพาฯ ตถา ‘‘อิตฺถี จ โหติ เวมติโก สารตฺโต จ, ภิกฺขุ จ นํ อิตฺถิยา กายปฏิพทฺธํ อาทิสฺส วณฺณมฺปิ ภณติ…เป.… ทุกฺกฏสฺสา’’ติอาทินา นเยน กายปฏิพทฺธวาราปิ ยถาสมฺภวํ อุทฺธริตพฺพาฯ กายปฺปฏิพทฺธวารตฺติกํ วิย นิสฺสคฺคิยวารตฺติกํ ลพฺภมานมฺปิ อาปตฺติวิเสสาภาวโต น อุทฺธฏํฯ กายปฺปฏิพทฺธวารตฺติเก ปน ทินฺนนยตฺตา ตมฺปิ ตทนุโลมา วารา จ อุทฺธริตพฺพาฯ สพฺพตฺถ น-วิญฺญู ตรุณทาริกา, มหลฺลิกา อุมฺมตฺติกาทิกา จ อนธิปฺเปตา, ปเคว ปากติกา ติรจฺฉานคติตฺถีนํ, ตถา ปณฺฑกาทโยปีติ เวทิตพฺพาฯ เสสํ ทุติเย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

ปทภาชนียวณฺณนา

[285] วุตฺตนยเมวาติ ‘‘กายสํสคฺเค อิตฺถิลกฺขเณนา’’ติ ลิขิตํฯ ‘‘อิตฺถิลกฺขเณนา’’ติ กิร มหาอฏฺฐกถาปาโฐฯ สีสํ น เอตีติ อกฺโกสนํ น โหติ, ฆฏิเต ปน โหติฯ ตตฺรายํ วิเสโส – อิเมหิ ตีหิ ฆฏิเต เอว สงฺฆาทิเสโส วจฺจมคฺคปสฺสาวมคฺคานํ นิยตวจนตฺตา, อจฺโจฬาริกตฺตา วา, น อญฺเญหิ อนิมิตฺตาสีติอาทีหิ อฏฺฐหิฯ ตตฺถ อโลหิตาสิ, ธุวโลหิตาสิ, ธุวโจฬาสิ, ปคฺฆรณีสิ, อิตฺถิปณฺฑกาสิ, เวปุริสิกาสีติ เอตานิ ฉ มคฺคานํ อนิยตวจนานิ, อนิมิตฺตาสิ, นิมิตฺตมตฺตาสีติ ทฺเว ปทานิ อนจฺโจฬาริกานิ จ, ยโต อฏฺฐปทานิ ‘‘สงฺฆาทิเสสํ น ชเนนฺตี’’ติ วุตฺตานิ, ตสฺมา ตานิ ถุลฺลจฺจยวตฺถูนิฯ ปริพฺพาชกวตฺถุมฺหิ วิย อกฺโกสมตฺตตฺตา ทุกฺกฏวตฺถูนีติ เอเกฯ อิตฺถิปณฺฑกาสิ, เวปุริสิกาสีติ เอตาเนว ปทานิ สกลสรีรสณฺฐานเภททีปกานิ สุทฺธานิ สงฺฆาทิเสสํ น ชเนนฺติ สกลสรีรสามญฺญตฺตา, อิตรานิ ชเนนฺติ อสามญฺญตฺตาฯ ตานิ หิ ปสฺสาวมคฺคเมว ทีเปนฺติ สิขรณี-ปทํ วิยฯ อุภโตพฺยญฺชนาสีติ วจนํ ปน ปุริสนิมิตฺเตน อสงฺฆาทิเสสวตฺถุนา มิสฺสวจนํฯ ปุริสอุภโตพฺยญฺชนกสฺส จ อิตฺถินิมิตฺตํ ปฏิจฺฉนฺนํ, ปุริสนิมิตฺตํ ปากฏํ โหติฯ ยทิ ตมฺปิ ชเนติ, กถํ อนิมิตฺตาสีติอาทิปทานิ น สงฺฆาทิเสสํ ชเนนฺตีติ เอเก, ตํ น ยุตฺตํฯ ปุริสสฺสปิ นิมิตฺตาธิวจนโต, ‘‘เมถุนุปสํหิตาหิ สงฺฆาทิเสโส’’ติ มาติกาย ลกฺขณสฺส วุตฺตตฺตา จ เมถุนุปสํหิตาหิปิ โอภาสเน ปฏิวิชานนฺติยา สงฺฆาทิเสโส, อปฺปฏิวิชานนฺติยา ถุลฺลจฺจยํ, อิตเรหิ โอภาสเน ปฏิวิชานนฺติยา ถุลฺลจฺจยํ, อปฺปฏิวิชานนฺติยา ทุกฺกฏนฺติ เอเก, สพฺพํ สุฏฺฐุ วิจาเรตฺวา คเหตพฺพํฯ

[287] หสนฺโตติ ยํ อุทฺทิสฺส ภณติ, สา เจ ปฏิวิชานาติ, สงฺฆาทิเสโสฯ

วินีตวตฺถุวณฺณนา

[289] ‘‘ปฏิวุตฺตํ นามา’’ติ ปาโฐฯ โน-สทฺโท อธิโกฯ ‘‘อกฺขรลิขเนนปิ โหตี’’ติ วทนฺติ, ตํ อาวชฺชนสมนนฺตรวิธินา สเมติ เจ, คเหตพฺพํฯ

ทุฏฺฐุลฺลวาจาสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. อตฺตกามปาริจริยสิกฺขาปทวณฺณนา

[290] จตุตฺเถ ตโย สงฺฆาทิเสสวารา อาคตา, เสสา สตฺตปญฺญาส วารา ถุลฺลจฺจยทุกฺกฏาปตฺติกาย สํขิตฺตาติ เวทิตพฺพา, ตโต อญฺญตโร อสมฺภวโต อิธ น อุทฺธโฏฯ เสสโยชนกฺกโม วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ นครปริกฺขาเรหีติ ปาการปริขาทีหิ นครปริวาเรหิฯ เสตปริกฺขาโรติ เสตาลงฺกาโร, สีลาลงฺกาโรติ อตฺโถ (สํ. นิ. อฏฺฐ. 3.5.4)ฯ จกฺกวีริโยติ วีริยจกฺโกฯ วสลํ ทุคฺคนฺธนฺติ นิมิตฺตํ สนฺธายาห, ตเทว สนฺธาย ‘‘กิํ เม ปาปกํ, กิํ เม ทุคฺคนฺธ’’นฺติ วุตฺตํฯ

[291] สนฺติเกติ ยตฺถ ฐิโต วิญฺญาเปติฯ ‘‘ปฐมวิคฺคเห สเจ ปาฬิวเสน โยเชตีติ กามเหตุปาริจริยาอตฺโถฯ เสสนฺติ ‘อธิปฺปาโย’ติ ปทํ พฺยญฺชนํ อตฺถาภาวโตฯ ทุติเย ปาฬิวเสน กามเหตุ-ปทานิ พฺยญฺชนานิ เตสํ ตตฺถ อตฺถาภาวโตฯ เอวํ จตฺตาริ ปทานิ ทฺวินฺนํ วิคฺคหานํ วเสน โยชิตานีติ อปเร วทนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ

[295] เอเตสุ สิกฺขาปเทสุ เมถุนราเคน วีติกฺกเม สติ สงฺฆาทิเสเสน อนาปตฺติฯ ตสฺมา ‘‘กิํ ภนฺเต อคฺคทานนฺติฯ เมถุนธมฺม’’นฺติ อิทํ เกวลํ เมถุนธมฺมสฺส วณฺณภณนตฺถํ วุตฺตํ, น เมถุนธมฺมาธิปฺปาเยน ตทตฺถิยา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ, ปรสฺส ภิกฺขุโน กามปาริจริยาย วณฺณภณเน ทุกฺกฏํฯ ‘‘โย เต วิหาเร วสติ, ตสฺส อคฺคทานํ เทหี’’ติ ปริยายวจเนนปิ ทุกฺกฏํฯ ‘‘อตฺตกามปาริจริยาย วณฺณํ ภาเสยฺยฯ ยา มาทิสํ สีลวนฺต’’นฺติ จ วุตฺตตฺตาติ เอเกฯ ปญฺจสุ องฺเคสุ สพฺภาวา สงฺฆาทิเสโสวาติ เอเกฯ วิจาเรตฺวา คเหตพฺพํฯ