ถุลฺลจฺจยํ ติรจฺฉาเน, มเต เภทสฺส การณํ;

สรูปมรณํ ติสฺโส, ผุสฺโส มญฺเญติ อญฺญถาฯ

คณฺฐิปเท ปน ‘‘ทุติยวาเท ปุถุชฺชนสฺส ปติตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา มรนฺตสฺส วเสน วุตฺโต’’ติ ลิขิตํฯ ‘‘ติรจฺฉาเน’’ติ เอตฺถ เกจิ วทนฺติ ‘‘เทวา อธิปฺเปตา’’ติฯ ‘‘สกสกรูเปเนว มรณํ ภวติ นาญฺญถา’’ติ จ วทนฺติฯ ยกฺขเปตรูเปน มเตปิ เอเสว นโยติ ถุลฺลจฺจยนฺติ อตฺโถฯ ‘‘ติรจฺฉานคตมนุสฺสวิคฺคหมรเณ วิยา’’ติ ลิขิตํฯ ปหารํ ลทฺธาติ สตฺตานํ มารณตฺถาย กตตฺตา วุตฺตํฯ

[177] สาธุ สุฏฺฐุ มรตูติ วจีเภทํ กโรติฯ วิสภาคโรโคติ สรีรฏฺโฐ คณฺฑปีฬกาทิฯ

[178] กาฬานุสารีติ เอกิสฺสา ลตาย มูลํ กิรฯ มหากจฺฉเปน กตปุปฺผํ วาฯ หํสปุปฺผนฺติ หํสานํ ปกฺขปตฺตํฯ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน สาหตฺถิกาณตฺติกนยญฺเหตฺถ โยเชตฺวา กายวาจาจิตฺตโต สมุฏฺฐานวิธิ ทสฺเสตพฺโพฯ

ปทภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

วินีตวตฺถุวณฺณนา

[180] มรณตฺถิกาว หุตฺวาติ อิมสฺส กายสฺส เภเทน สคฺคปาปนาธิปฺปายตฺตา อตฺถโต มรณตฺถิกาว หุตฺวา เอวํอธิปฺปายิโน มรณตฺถิกา นาม โหนฺตีติ อตฺตโน มรณตฺถิกภาวํ อชานนฺตา อาปนฺนา ปาราชิกํฯ น หิ เต ‘‘อตฺตโน จิตฺตปฺปวตฺติํ น ชานนฺตี’’ติ วุจฺจนฺติฯ โวหารวเสนาติ ปุพฺพภาคโวหารวเสนฯ สนฺนิฏฺฐาเน ปเนตํ นตฺถิฯ ปาเส พทฺธสูกรโมจเน วิย น โหติฯ ยถานุสนฺธินาติ อนฺตรา อมริตฺวาติ อตฺโถฯ อปฺปฏิเวกฺขิตฺวาติ อวิจาเรตฺวาฯ เหฏฺฐิมภาเค หิ กิสฺมิญฺจิ วิชฺชมาเน วลิ ปญฺญายติฯ ทสฺสิเตติ อุทฺธริตฺวา ฐปิเตฯ ปฏิพนฺธนฺติ ตยา ปฏิพนฺธํ, ปริโภคนฺตรายํ สงฺฆสฺส มา อกาสีติ อตฺโถฯ

[181-2] ยสฺมา กิริยํ ทาตุํ น สกฺกา, ตสฺมา ‘‘ปฐมํ ลทฺธ’’นฺติ วุตฺตํฯ ปุพฺเพปิ อตฺตนา ลทฺธปิณฺฑปาตโต ปณีตปณีตํ เทนฺโต ตตฺถปิ อตฺตการิยํ อทาสิฯ อสญฺจิจฺจาติ เอตฺถ อญฺญํ อากฑฺฒนฺตสฺส อญฺญสฺส ปตเน สพฺเพน สพฺพํ อภิสนฺธิ นตฺถิฯ น มรณาธิปฺปายสฺสาติ ปฏิโฆ จ ปโยโค จ อตฺถิ, วธกเจตนา นตฺถิฯ อชานนฺตสฺสาติ เอตฺถ ‘‘วตฺถุอชานนวเสน อชานนฺตสฺส โทโส นตฺถิ, อิทํ กิร เตสํ นานตฺตํฯ ‘อสญฺจิจฺโจ อห’นฺติ ปาฬิยํ น ทิสฺสติฯ อฏฺฐกถายํ วุตฺตตฺตา ตถารูปาย ปาฬิยา ภวิตพฺพ’’นฺติ วทนฺติฯ โน เจ, ถุลฺลจฺจยนฺติ เอตฺถ ‘‘ทุกฺขเวทนา เจ นุปฺปชฺชติ, ทุกฺกฏเมวา’’ติ วทนฺติ, วีมํสิตพฺพํฯ ‘‘มุคฺครา นาม ขาทนทณฺฑกาฯ เวมา นาม เตสํ ขาทนทณฺฑกานํ เหฏฺฐา จ อุปริ จ ติริยํ พนฺธิตพฺพทณฺฑา’’ติ ลิขิตํฯ เหฏฺฐาว ทุวิธาปิ ปฐนฺติฯ หตฺถปฺปตฺโต วิย ทิสฺสติ ‘‘ตสฺส วิกฺเขโป มา โหตู’’ติ อุปจฺฉินฺทติฯ วิเสสาธิคมํ พฺยากริตฺวา ตปฺปภวํ สกฺการํ ลชฺชียนฺโต อาหารํ อุปจฺฉินฺทติ สภาคานํ พฺยากตตฺตาฯ เต หิ กปฺปิยเขตฺตํ อาโรเจนฺติฯ

[186] อกตวิญฺญตฺติยาติ น วิญฺญตฺติยาฯ สา หิ อนุญฺญาตตฺตา กตาปิ อกตา วิยาติ อกตวิญฺญตฺติฯ ‘‘‘วเทยฺยาถ, ภนฺเต เยนตฺโถ’ติ เอวํ อกตฏฺฐาเน วิญฺญตฺติ อกตวิญฺญตฺตี’’ติ ลิขิตํฯ ติตฺถิยภูตานํ มาตาปิตูนํ สหตฺถา ทาตุํ น วฏฺฏตีติฯ ปิตุจฺฉา นาม ปิตุภคินีฯ สเจปิ น ยาจนฺติ ‘‘ยาจิตุํ ทุกฺข’’นฺติ, สยํ วา เอวํ วตฺตุมสกฺโกนฺตาฯ ‘‘ยทา เตสํ อตฺโถ ภวิสฺสตี’’ติ อาโภคํ กตฺวา วาฯ ‘‘‘เวชฺชกมฺมํ วา น โหตี’ติ วจนโต ยาว สตฺตโม กุลปริวฏฺโฏ, ตาว เภสชฺชํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติฯ สพฺพปเทสูติ มหามาตุยาจูฬมาตุยาติอาทีนํฯ

วุตฺตนเยน ปริเยสิตฺวาติ ‘‘สามเณเรหิ วา’’ติอาทินาฯ ‘‘น อกตวิญฺญตฺติยา’’ติ วทนฺติฯ ‘‘ปจฺจาสีสติ สเจ, ทุกฺกฏ’’นฺติ วทนฺติฯ กปฺปิยวเสนาติ ปุปฺผํ อาเนถาติอาทินาฯ ‘‘ปูชํ อกาสี’ติ วุตฺตตฺตา สยํ คเหตุํ น วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติฯ

‘‘ภณถา’’ติ วุตฺเต ปน กาตพฺพํฯ ธมฺมญฺหิ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ โน เจ ชานนฺติ, น ปาทา อปเนตพฺพาฯ อวมงฺคลนฺติ หิ คณฺหนฺติฯ

โจรนาคสฺส หิ อามฏฺฐํ ทินฺเน กุชฺฌิสฺสติ, อนามฏฺฐํ น วฏฺฏตีติ องฺคุลนฺตเร โถกํ ภตฺตํ คเหตฺวา ปตฺเต ภตฺตํ สพฺพํ อทาสิ, โส เตน ตุสฺสิฯ วรโปตฺถกจิตฺตตฺถรณนฺติ สิพฺพิตฺวา กาตพฺพตฺถรณวิกติฯ ปิตุราชา ทมิฬสฺส ปราชิโต โรหเณ โสฬสวสฺสานิ วสิตฺวา มิตฺตามจฺจปริวุโต ‘‘รชฺชํ คณฺหามี’’ติ อาคนฺตฺวา อนฺตรามคฺเค อปฺปมตฺตกสฺส การณา เอกํ อมจฺจํ ฆาตาเปสิฯ เสสา ภเยน ปลายนฺตา อรญฺเญ อนฺตรามคฺเค โจเรหิ วิลุตฺตา หมฺพุคลฺลกวิหารํ คนฺตฺวา ตตฺถ จาตุนิกายิกติสฺสตฺเถโร เตสํ สงฺคหํ กตฺวา ปุน อาเนตฺวา รญฺโญ ทสฺเสสิ, เตหิ สทฺธิํ รชฺชํ คเหตฺวา ราชา หมฺพุคลฺลกติสฺสตฺเถรสฺส อภยคิริวิหารํ อกาสิฯ เสสาปิ เอเกกวิหารํ การาเปสุํ กิรฯ

[187] โจรสมีปํ เปเสนฺโต ‘‘วาฬยกฺขวิหารํ เปเสตี’’ติ อิมินา สทิโสฯ กสฺมา? มรณาธิปฺปายตฺตาฯ ตฬากาทีสุ มจฺฉาทิคฺคหณตฺถํ เกวฏฺฏํ อญฺญาปเทเสน ‘‘ตฬากตีรํ คจฺฉา’’ติ ปหิณนฺตสฺส ปาณาติปาเตน ภวิตพฺพํ, ‘‘วาฬยกฺขวิหารํ ปาเหสี’’ติ อิมสฺส สทิโสฯ กสฺมา? ‘‘มรณาธิปฺปายตฺตา’’ติ วจนสฺสานุโลมโต, อฏฺฐกถายมฺปิ ‘‘เอวํ วาฬยกฺขมฺปี’’ติ วุตฺตตฺตาฯ

[189] ตํ ตตฺรฏฺฐิตํ ฉินฺทนฺตนฺติ ตํ-สทฺโท เอกจฺเจสุ นตฺถิฯ อิตเรสุ ปาราชิกถุลฺลจฺจยํ อาปนฺนาติ อตฺโถฯ ‘‘อิมํ ฉินฺทิตฺวา สีฆํ คนฺตฺวา สงฺฆสฺส ปตฺตจีวรํ ทสฺสามี’’ติ กุสลจิตฺเตนปิ ฉินฺทิตุํ น วฏฺฏติ อนนุญฺญาตตฺตาฯ อญฺญสฺส ปน ภิกฺขุโน วฏฺฏติ อนุญฺญาตตฺตาฯ

[190] กถํ? กุฏิรกฺขณตฺถญฺหิ ภควตา ปฏคฺคิทานาทิ อนุญฺญาตํ, กุฏิ นาเมสา ภิกฺขูนํ อตฺถายฯ ตสฺมา ‘‘ภิกฺขุรกฺขณตฺถํ อญฺญสฺส ภิกฺขุสฺส วฏฺฏตี’ติ วตฺตพฺพเมตฺถ นตฺถี’’ติ วุตฺตํฯ ยทิ เอวํ อจฺฉินฺนจีวรสฺส นคฺคภาวปฺปฏิจฺฉาทนตฺถํ ภูตคามปาตพฺยตา ภควตา อนุญฺญาตา, ชีวิตรกฺขณตฺถญฺจ สปฺปทฏฺฐกาเล อนุญฺญาตํ, ตสฺมา ‘‘อปิ ชีวิตํ ปริจฺจชิตพฺพํ, น จ รุกฺโข วา ฉินฺทิตพฺโพ’’ติอาทิ น วตฺตพฺพํ สิยา, ตสฺมา ตํ นิทสฺสนํ อปฺปมาณํ, อฏฺฐกถาจริโย เอเวตฺถ ปมาณํฯ

เอตฺถ ปนายํ อาจริยสฺส ตกฺโก – อริยปุคฺคเลสุปิ สตฺตา นคฺคิยํ ปสฺสิตฺวา อปฺปสาทํ กตฺวา นิรยูปคา ภวิสฺสนฺติ , ตถา สปฺปา จ ฑํสิตฺวา, เตสํ ปาปวิโมจนตฺถํ ภูตคามปาตพฺยตา อนุญฺญาตาฯ ทานปตีนํ จิตฺตรกฺขณตฺถํ ปฏคฺคิทานาทิฯ อญฺญถา โลกสฺส ปุญฺญนฺตราโย, สงฺฆสฺส จ ลาภนฺตราโย โหติฯ วธกสฺส ปน จิตฺตหิตกรณํ นตฺถิ, ตํ ปน อวีติกฺกมํ, ชีวิตปริจฺจชนํ ปสฺสิตฺวา วา ‘‘อโห ทุกฺกรํ กต’’นฺติ ปสาทเมว ลเภยฺยุนฺติ อตฺตโน น วฏฺฏติ, อญฺญสฺส วฏฺฏติฯ อญฺญถา ติตฺถิยานํ อสทฺธมฺมสิทฺธิยาติฯ คณฺฐิปเท ปน ‘‘ชีวิตตฺถาย รุกฺขํ ฉินฺทนฺตสฺส อตฺตสิเนหวเสน ฉินฺทนโต อกุสลตฺตา น วฏฺฏติ, อญฺญสฺส วฏฺฏตี’’ติ ลิขิตํฯ อเนเกสุ รุกฺเขน โอตฺถเตสุ, โอปาเต วา ปติเตสุ อญฺเญน อญฺญสฺสตฺถาย รุกฺขเฉทนาทิ กาตุํ วฏฺฏติ, กสฺมา? ปรปริตฺตาณาธิปฺปายโตติฯ ปริตฺตนฺติ รกฺขณํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สมนฺตา ภูมิตจฺฉน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

[191] ตีหิ มาริเต ปน วิสงฺเกตนฺติ เอตฺถ ตีสุ เอเกน มาริเตปิ ‘‘เขตฺตเมว โอติณฺณตฺตา ปาราชิก’’นฺติ วุตฺตตฺตา ตโยปิ เอกโต หุตฺวา มาเรนฺติ เจ, อาปชฺชติ, เตเนว วุตฺตํ ‘‘ปริจฺเฉทพฺภนฺตเร วา อวิสงฺเกต’’นฺติฯ ‘‘ปริจฺเฉทาติกฺกเม ปน สพฺพตฺถ วิสงฺเกตํ โหตี’’ติ วุตฺตตฺตา ทฺวินฺนํ พลํ คเหตฺวา ตติโย เจ มาเรติ อาปชฺชติ วิย ทิสฺสติ, วีมํสิตพฺพํฯ ‘‘ทฺเว มาเรนฺตู’’ติ วุตฺเต เอเกน วา ทฺวีหิ วา มาริเต ปาราชิกนฺติ ‘‘ทฺวินฺนํ ปหารานํ มรเณ สติ ทฺเว มาริตา นาม โหนฺติ, อสติ เอโกว โหติ, ตสฺมา วิชานิตพฺพ’’นฺติ วทนฺติฯ

ตติยปาราชิกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. จตุตฺถปาราชิกํ

วคฺคุมุทาตีริยภิกฺขุวตฺถุวณฺณนา

[193] จตุตฺเถ วคฺคุ จ สา โมทยติ จ สตฺเตติ วคฺคุมุทาฯ ‘‘วคฺคุมทา’’ติปิ ปาโฐ, ตสฺส วคฺคุ จ สา ปสนฺนสุทฺธตรงฺคสมิทฺธตฺตา สุขุมา จาติ อตฺโถ ชีวิตวคฺคุตฺถนิตา ชีวิตตฺถนฺติ นีลุปฺปลนฺติอาทีสุ วิยฯ มทสฺสาติ จ พหุขชฺชโภชฺชปานาทิสมิทฺธา นที ฉณทิวเสสูติ นิรุตฺติ เวทิตพฺพาฯ วคฺคุ ปริสุทฺธาติ โลเกน สมฺมตาติ กิร อตฺโถฯ ภาสิโต ภวิสฺสตีติ ปาฐเสโสฯ