ปทภาชนียวณฺณนา

[172] อุสฺสุกฺกวจนนฺติ ปากฏสทฺทสญฺญา กิร, สมานกปทนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘สุตฺวา ภุญฺชนฺตี’’ติ เอตฺถ วิย สญฺจิจฺจ โวโรเปตุกามสฺส สญฺจิจฺจปทํ โวโรปนปทสฺส อุสฺสุกฺกํ, สญฺเจตนา จ ชีวิตา โวโรปนญฺจ เอกสฺเสวาติ วุตฺตํ โหติฯ น เกวลํ เจตสิกมตฺเตเนว โหติ, ปโยโคปิ อิจฺฉิตพฺโพ เอวาติ ทสฺเสตุํ วุตฺตานีติ กิร อุปติสฺสตฺเถโรฯ ‘‘ชานิตฺวา สญฺชานิตฺวา เจจฺจ อภิวิตริตฺวา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ชานนฺโต…เป.… วีติกฺกโม’’ติ โวโรปนมฺปิ ทสฺสิตํ, ตสฺมา พฺยญฺชเน อาทรํ อกตฺวา อตฺโถ ทสฺสิโตฯ วีติกฺกมสงฺขาตตฺถสิทฺธิยา หิ ปุริมเจตนา อตฺถสาธิกา โหติฯ สพฺพสุขุมอตฺตภาวนฺติ รูปํ สนฺธาย วุตฺตํ, น อรูปํฯ อตฺตสงฺขาตานญฺหิ อรูปานํ ขนฺธวิภงฺเค (วิภ. 1 อาทโย) วิย อิธ โอฬาริกสุขุมตา อนธิปฺเปตาฯ มาตุกุจฺฉิสฺมินฺติ เยภุยฺยวจนํ, โอปปาติกมนุสฺเสปิ ปาราชิกเมว, อรูปกาเย อุปกฺกมาภาวา ตคฺคหณํ กสฺมาติ เจ? อรูปกฺขนฺเธน สทฺธิํ ตสฺเสว รูปกายสฺส ชีวิตินฺทฺริยสมฺภวโตฯ เตน สชีวโกว มนุสฺสวิคฺคโหปิ นาม โหตีติ สิทฺธํฯ เอตฺถ มาตุกุจฺฉิสฺมินฺติ มนุสฺสมาตุยา วา ติรจฺฉานมาตุยา วาฯ วุตฺตญฺหิ ปริวาเร (ปริ. 480) –

‘‘อิตฺถิํ หเน จ มาตรํ, ปุริสญฺจ ปิตรํ หเน;

มาตรํ ปิตรํ หนฺตฺวา, น เตนานนฺตรํ ผุเส;

ปญฺหา เมสา กุสเลหิ จินฺติตา’’ติฯ

ปฐมนฺติ ปฏิสนฺธิจิตฺตเมวฯ เอกภวปริยาปนฺนาย หิ จิตฺตสนฺตติยา ปฏิสนฺธิจิตฺตํ ปฐมจิตฺตํ นามฯ จุติจิตฺตํ ปจฺฉิมํ นามฯ อญฺญถา อนมตคฺเค สํสาเร ปฐมจิตฺตํ นาม นตฺถิ วินา อนนฺตรสมนนฺตรนตฺถิวิคตปจฺจเยหิ จิตฺตุปฺปตฺติยา อภาวโตฯ ภาเว วา นวสตฺตปาตุภาวโทสปฺปสงฺโคฯ อยํ สพฺพปฐโม มนุสฺสวิคฺคโหติ กิญฺจาปิ อิมํ ชีวิตา โวโรเปตุํ น สกฺกา, ตํ อาทิํ กตฺวา สนฺตติยา ยาว มรณา อุปฺปชฺชนกมนุสฺสวิคฺคเหสุ อปริมาเณสุ ‘‘สพฺพปฐโม’’ติ ทิสฺสติฯ

ยทา ปน โย มนุสฺสวิคฺคโห ปุพฺพาปริยวเสน สนฺตติปฺปตฺโต โหติ, ตทา ตํ ชีวิตา โวโรเปตุํ สกฺกาฯ สนฺตติํ วิโกเปนฺโต หิ ชีวิตา โวโรเปติ นามฯ เอตฺถ จ นานตฺตนเย อธิปฺเปเต สติ ‘‘สพฺพปฐโม’’ติ วจนํ ยุชฺชติ, น ปน เอกตฺตนเย สนฺตติยา เอกตฺตาฯ เอกตฺตนโย จ อิธาธิปฺเปโต ‘‘สนฺตติํ วิโกเปตี’’ติ วจนโต, ตสฺมา ‘‘สพฺพปฐโม’’ติ วจนํ น ยุชฺชตีติ เจ? น, สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนพหุตฺตาฯ ยสฺมา ปน สนฺตติ นาม อเนเกสํ ปุพฺพาปริยุปฺปตฺติ วุจฺจติ, ตสฺมา ‘‘อยํ สพฺพปฐโม’’ติ วุตฺโต, เอวเมตฺถ ทฺเวปิ นยา สงฺคหํ คจฺฉนฺติ, อญฺญถา ‘‘สนฺตติํ วิโกเปตี’’ติ อิทํ วจนํ น สิชฺฌติฯ กิญฺจาปิ เอตฺถ ‘‘สนฺตติํ วิโกเปตี’’ติ วจนโต สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนเมว อธิปฺเปตํ, น อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ วิย ทิสฺสติ, ตถาปิ ยสฺมา สนฺตติปจฺจุปฺปนฺเน วิโกปิเต อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ วิโกปิตเมว โหติ, อทฺธาปจฺจุปฺปนฺเน ปน วิโกปิเต สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ วิโกปิตํ โหตีติ เอตฺถ วตฺตพฺพํ นตฺถิฯ ตสฺมา อฏฺฐกถายํ ‘‘ตทุภยมฺปิ โวโรเปตุํ สกฺกา, ตสฺมา ตเทว สนฺธาย ‘สนฺตติํ วิโกเปตี’ติ อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพ’’นฺติ อาหฯ ‘‘สนฺตติํ วิโกเปตี’’ติ วจนโต ปกติยา อายุปริยนฺตํ ปตฺวา มรณกสตฺเต วีติกฺกเม สติ อนาปตฺติ วีติกฺกมปจฺจยา สนฺตติยา อโกปิตตฺตาฯ วีติกฺกมปจฺจยา เจ อายุปริยนฺตํ อปฺปตฺวา อนฺตราว มรณกสตฺเต วีติกฺกมปจฺจยา อาปตฺติ, กมฺมพทฺโธ จาติ โน ตกฺโกติ อาจริโยฯ ‘‘มรณวณฺณํ วา สํวณฺเณยฺย, มรณาย วา สมาทเปยฺย, อยมฺปิ ปาราชิโก โหติ อสํวาโส’’ติ วจนโต วา เจตนากฺขเณ เอว ปาราชิกาปตฺติ เอกนฺตากุสลตฺตา, ทุกฺขเวทนตฺตา, กายกมฺมตฺตา, วจีกมฺมตฺตา, กิริยตฺตา จาติ เวทิตพฺพํฯ

สตฺตฏฺฐชวนวารมตฺตนฺติ สภาคารมฺมณวเสน วุตฺตํ, เตเนว ‘‘สภาคสนฺตติวเสนา’’ติอาทิ วุตฺตํ ฯ อตฺตโน ปฏิปกฺเขน สมนฺนาคตตฺตา สมนนฺตรสฺส ปจฺจยํ โหนฺตํ ยถา ปุเร วิย อหุตฺวา ทุพฺพลสฺสฯ ตนฺติ ชีวิตินฺทฺริยวิโกปนํฯ

อีตินฺติ สตฺตวิธวิจฺฉิกาทีนิ ยุทฺเธ ฑํสิตฺวา มารณตฺถํ วิสฺสชฺเชนฺติฯ ปชฺชรกนฺติ สรีรฑาหํฯ สูจิกนฺติ สูลํฯ วิสูจิกนฺติ สุกฺขมาติสารํวสยํฯ ปกฺขนฺทิยนฺติ รตฺตาติสารํฯ ทฺวตฺติพฺยามสตปฺปมาเณ มหากาเย นิมฺมินิตฺวา ฐิตนาคุทฺธรณํ, กุชฺฌิตฺวา โอโลกิเต ปเรสํ กาเย วิสมรณํ วา ฑาหุปฺปาทนํ วา ปโยโค นามฯ

เกจีติ มหาสงฺฆิกาฯ อยํ อิตฺถีฯ กุลุมฺพสฺสาติ คพฺภสฺสฯ กถํ สา อิตรสฺสาติ เจ? ตสฺส ทุฏฺเฐน มนสานุปกฺขิเต โส จ คพฺโภ สา จ อิทฺธีติ อุภยมฺปิ สเหว นสฺสติ, ฆฏคฺคีนํ เภทนิพฺพายนํ วิย เอกกฺขเณ โหติฯ ‘‘เตสํ สุตฺตนฺติเกสุ โอจริยมานํ น สเมตี’’ติ ลิขิตํ, ‘‘เตสํ มตํ คเหตฺวา ‘ถาวรีนมฺปิ อยํ ยุชฺชตี’ติ วุตฺเต ติกวเสน ปฏิเสธิตพฺพนฺติ อปเร’’ติ วุตฺตํฯ สาหตฺถิกนิสฺสคฺคิยปโยเคสุ สนฺนิฏฺฐาปกเจตนาย สตฺตมาย สหุปฺปนฺนกายวิญฺญตฺติยา สาหตฺถิกตา เวทิตพฺพาฯ อาณตฺติเก ปน สตฺตหิปิ เจตนาหิ สห วจีวิญฺญตฺติสมฺภวโต สตฺตสตฺต สทฺทา เอกโต หุตฺวา เอเกกกฺขรภาวํ คนฺตฺวา ยตฺตเกหิ อกฺขเรหิ อตฺตโน อธิปฺปายํ วิญฺญาเปติ, ตทวสานกฺขรสมุฏฺฐาปิกาย สตฺตมเจตนาย สหชาตวจีวิญฺญตฺติยา อาณตฺติกตา เวทิตพฺพาฯ ตถา วิชฺชามยปโยเคฯ กาเยนาณตฺติยํ ปน สาหตฺถิเก วุตฺตนโยวฯ ถาวรปโยเค ยาวตา ปรสฺส มรณํ โหติ, ตาวตา กมฺมพทฺโธ, อาปตฺติ จฯ ตโต ปรํ อติสญฺจรเณ กมฺมพทฺธาติพหุตฺตํ เวทิตพฺพํ สติ ปรํ มรเณฯ ปาราชิกาปตฺติ ปเนตฺถ เอกาฯ อตฺถสาธกเจตนา ยสฺมา เอตฺถ จ ทุติยปาราชิเก จ ลพฺภติ, น อญฺญตฺถ, ตสฺมา ทฺวินฺนมฺปิ สาธารณา อิมา คาถาโย –

‘‘ภูตธมฺมนิยามา เย, เต ธมฺมา นิยตา มตา;

ภาวิธมฺมนิยามา เย, เตว อนิยตา อิธฯ

‘‘ภูตธมฺมนิยามานํ, ฐิตาว สา ปจฺจยฏฺฐิติ;

ภาวิธมฺมนิยามานํ, สาเปกฺขา ปจฺจยฏฺฐิติฯ

‘‘เตนญฺญา เหตุยา อตฺถิ, สาปิ ธมฺมนิยามตา;

ตสฺสา ผลํ อนิยตํ, ผลาเปกฺขา นิยามตาฯ

‘‘เอวญฺหิ สพฺพธมฺมานํ, ฐิตา ธมฺมนิยามตา;

ลทฺธธมฺมนิยามา ยา, สาตฺถสาธกเจตนาฯ

‘‘เจตนาสิทฺธิโต ปุพฺเพ, ปจฺฉา ตสฺสาตฺถสิทฺธิโต;

อวิเสเสน สพฺพาปิ, ฉพฺพิธา อตฺถสาธิกาฯ

‘‘อาณตฺติยํ ยโต สกฺกา, วิภาเวตุํ วิภาคโต;

ตสฺมา อาณตฺติยํเยว, วุตฺตา สา อตฺถสาธิกาฯ

‘‘มิจฺฉตฺเต วาปิ สมฺมตฺเต, นิยตานิยตา มตา;

อภิธมฺเม น สพฺพตฺถิ, ตตฺถ สา นิยตา สิยาฯ

‘‘ยา เถยฺยเจตนา สพฺพา, สหตฺถาณตฺติกาปิ วา;

อภิธมฺมนเยนายํ, เอกนฺตนิยตา สิยาฯ

‘‘ปาณาติปาตํ นิสฺสาย, สหตฺถาณตฺติกาทิกา;

อภิธมฺมวเสเนสา, ปจฺเจกํ ตํ ทุกํ ภเชฯ

‘‘ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉโท, เจตนา เจติ ตํ ทฺวยํ;

น สาหตฺถิกกมฺเมน, ปเควาณตฺติกาสมํฯ

‘‘ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉโท, เจตนา เจติ ตํ ทฺวยํ;

น สาหตฺถิกกมฺเมน, ปเควาณตฺติกาสมํฯ

‘‘ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกฺขเณ วธกเจตนา;

จิราฐิตาติ โก ธมฺโม, นิยาเมติ อาปตฺติกํฯ

‘‘ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกฺขเณ เจ วธโก สิยา;

มโต สุตฺโต ปพุทฺโธ วา, กุสโล วธโก สิยาฯ

‘‘กุสลตฺติกเภโท จ, เวทนาตฺติกเภโทปิ;

สิยา ตถา คโต สิทฺโธ, สหตฺถา วธกเจตนา’’ติฯ

ยานิ ปน พีชอุตุกมฺมธมฺมจิตฺตนิยามานิ ปญฺจ อฏฺฐกถาย อาเนตฺวา นิทสฺสิตานิ, เตสุ อยมตฺถสาธกเจตนา โยคํ คจฺฉตีติ มญฺเญ ‘‘อยํ อตฺถสาธกเจตนานิยโม นตฺถี’’ติ เจตนานํ มิจฺฉตฺตสมฺมตฺตนิยตานมฺปิ นตฺถิภาวปฺปสงฺคโตฯ ภชาปิยมานา เยน, เตน สพฺเพปิ ยถาสมฺภวํ กมฺมจิตฺตนิยาเม ภชนฺติ คจฺฉนฺตีติ เวทิตพฺพํฯ

ชีวิเต อาทีนโว มรณวณฺณทสฺสเน น วิภตฺโตว, อิธ ปน สงฺกปฺปปเท อตฺถโต ‘‘มรณสญฺญี มรณเจตโน มรณาธิปฺปาโย’’ติ เอวํ อวิภูตตฺตา วิภตฺโต, อปากฏตฺตา, อโนฬาริกตฺตา วา อวิภาคา การิตา วาฯ นยิทํ วิตกฺกสฺส นามนฺติ น วิตกฺกสฺเสว นามํ, กินฺตุ สญฺญาเจตนานมฺปิ นามนฺติ คเหตพฺพํฯ กงฺขาวิตรณิยมฺปิ เอวเมว วุตฺตํฯ

[174] กายโตติ วุตฺตตฺตา ‘‘สตฺติญสู’’ติ วตฺตพฺเพ วจนสิลิฏฺฐตฺถํ ‘‘อุสุสตฺติอาทินา’’ติ วุตฺตํฯ อนุทฺเทสิเก กมฺมสฺสารมฺมณํ โส วา โหติ, อญฺโญ วาฯ อุภเยหีติ กิญฺจาปิ ปฐมปฺปหาโร น สยเมว สกฺโกติ, ทุติยํ ลภิตฺวา ปน สกฺโกนฺโต ชีวิตวินาสนเหตุ อโหสิ, ตทตฺถเมว หิ วธเกน โส ทินฺโน, ทุติโย ปน อญฺเญน จิตฺเตน ทินฺโน, เตน สุฏฺฐุ วุตฺตํ ‘‘ปฐมปฺปหาเรเนวา’’ติ, ‘‘เจตนา นาม ทารุณาติ ครุํ วตฺถุํ อารพฺภ ปวตฺตปุพฺพภาคเจตนา ปกติสภาววธกเจตนา, โน ทารุณา โหตี’’ติ อาจริเยน ลิขิตํฯ ‘‘ปุพฺพภาคเจตนา ปริวารา, วธกเจตนาว ทารุณา โหตี’’ติ วุตฺตํฯ ยถาธิปฺปายนฺติ อุโภปิ ปฏิวิชฺฌติ, สาหตฺถิโกปิ สงฺเกตตฺตา น มุจฺจติ กิรฯ

กิริยาวิเสโส อฏฺฐกถาสุ อนาคโตฯ ‘‘เอวํ วิชฺฌ, เอวํ ปหร, เอวํ ฆาเหหี’ติ ปาฬิยา สเมตีติ อาจริเยน คหิโต’’ติ วทนฺติฯ ปุรโต ปหริตฺวาติอาทิ วตฺถุวิสงฺเกตเมว กิรฯ เอตํ คาเม ฐิตนฺติ ปุคฺคโลว นิยมิโตฯ โย ปน ลิงฺควเสน ‘‘ทีฆํ…เป.… มาเรหี’’ติ อาณาเปติ อนิยเมตฺวาฯ ยทิ นิยเมตฺวา วทติ, ‘‘เอตํ ทีฆ’’นฺติ วเทยฺยาติ อปเรฯ อาจริยา ปน ‘‘ทีฆนฺติ วุตฺเต นิยมิตํ โหติ, เอวํ อนิยเมตฺวา วทติ, น ปน อาณาปโก ทีฆาทีสุ อญฺญตรํ มาเรหีติ อธิปฺปาโย’’ติ วทนฺติ กิรฯ ‘‘อตฺโถ ปน จิตฺเตน เอกํ สนฺธายปิ อนิยเมตฺวา อาณาเปตี’’ติ ลิขิตํฯ ‘‘อิตโร อญฺญํ ตาทิสํ มาเรติ, อาณาปโก มุจฺจตี’’ติ วุตฺตํ ยถาธิปฺปายํ น คตตฺตาฯ ‘‘เอวํ ทีฆาทิวเสนาปิ จิตฺเตน อนิยมิตสฺเสวาติ ยุตฺตํ วิย ทิสฺสตี’’ติ อญฺญตรสฺมิํ คณฺฐิปเท ลิขิตํ, สุฏฺฐุ วีมํสิตฺวา สพฺพํ คเหตพฺพํ, โอกาสสฺส นิยมิตตฺตาติ เอตฺถ โอกาสนิยมํ กตฺวา นิทฺทิสนฺโต ตสฺมิํ โอกาเส นิสินฺนํ มาเรตุกาโมว โหติ, สยํ ปน ตทา ตตฺถ นตฺถิฯ ตสฺมา โอกาเสน สห อตฺตโน ชีวิตินฺทฺริยํ อารมฺมณํ น โหติ, เตน อตฺตนา มาราปิโต ปโร เอว มาราปิโตฯ

กถํ? สยํ รสฺโส จ ตนุโก จ หุตฺวา ปุพฺพภาเค อตฺตานํ สนฺธาย อาณตฺติกฺขเณ ‘‘ทีฆํ รสฺสํ ถูลํ พลวนฺตํ มาเรหี’’ติ อาณาเปนฺตสฺส จิตฺตํ อตฺตนิ ตสฺสาการสฺส นตฺถิตาย อญฺญสฺส ตาทิสสฺส ชีวิตินฺทฺริยํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตติ, เตน มูลฏฺฐสฺส กมฺมพทฺโธฯ เอวํสมฺปทมิทนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ทูตปรมฺปรานิทฺเทเส อาณาเปติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ อิตรสฺส อาโรเจติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ อาจริยนฺเตวาสีนํ ยถาสมฺภวํ อาโรจเน, ปฏิคฺคณฺหเน ทุกฺกฏํ สนฺธาย วุตฺตํฯ น วธโก ปฏิคฺคณฺหาติ, ตสฺส ทุกฺกฏนฺติ สิทฺธํ โหติฯ ตํ ปน โอกาสาภาวโต น วุตฺตํฯ มูลฏฺเฐน อาปชฺชิตพฺพาปตฺติยา หิ ตสฺส โอกาโส อปริจฺฉินฺโน, เตนสฺส ตสฺมิํ โอกาเส ถุลฺลจฺจยํ วุตฺตํฯ วธโก เจ ปฏิคฺคณฺหาติ, มูลฏฺโฐ อาจริโย ปุพฺเพ อาปนฺนทุกฺกเฏน สห ถุลฺลจฺจยมฺปิ อาปชฺชติฯ กสฺมา? มหาชโน หิ เตน ปาเป นิโยชิโตติฯ อิทํ ปน ทุกฺกฏถุลฺลจฺจยํ วธโก เจ ตมตฺถํ น สาเวติ อาปชฺชติฯ ยทิ สาเวติ, ปาราชิกเมวาปชฺชติฯ กสฺมา? อตฺถสาธกเจตนาย อภาวาฯ อนุคณฺฐิปเท ปน ‘‘ปฏิคฺคณฺหติ, ตํ ทุกฺกฏํ โหติฯ ยทิ เอวํ กสฺมา ปาเฐ น วุตฺตนฺติ เจ? วธโก ปน ‘สาธุ กโรมี’ติ ปฏิคฺคณฺหิตฺวา ตํ น กโรติฯ เอวญฺหิ นิยเม ‘มูลฏฺฐสฺส กิํ นาม โหติ, กิมสฺส ทุกฺกฏาปตฺตี’ติ สญฺชาตกงฺขานํ ตทตฺถทีปนตฺถํ ‘มูลฏฺฐสฺส อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘วธโก ปฏิคฺคณฺหาติ อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส, มูลฏฺฐสฺส จ อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ วุตฺตํ น สิลิสฺสติ, มูลฏฺเฐน อาปชฺชิตพฺพาปตฺติทสฺสนาธิการตฺตา วธโก ปฏิคฺคณฺหาติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ วุตฺตํฯ

วิสกฺกิยทูตปทนิทฺเทเส ‘‘วตฺตุกามตาย จ กิจฺเฉเนตฺถ วตฺวา ปโยชนํ นตฺถีติ ภควตา น วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ ยํ ปน ‘‘มูลฏฺฐสฺเสว ทุกฺกฏ’’นฺติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ ตตฺรายํ วิจารณา – อาจริเยน อาณตฺเตน พุทฺธรกฺขิเตน ตทตฺเถ สงฺฆรกฺขิตสฺเสว อาโรจิเต กิญฺจาปิ โย ‘‘สาธู’’ติ ปฏิคฺคณฺหาติ, อถ โข อาจริยสฺเสเวตํ ทุกฺกฏํ วิสงฺเกตตฺตา, น พุทฺธรกฺขิตสฺส, กสฺมา? อตฺถสาธกเจตนาย อาปนฺนตฺตาฯ เตเนว ‘‘อาณาปกสฺส จ วธกสฺส จ อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’’ติ ปาฬิยํ วุตฺตํ, ตํ ปน มูลฏฺเฐน อาปชฺชิตพฺพทุกฺกฏํ ‘‘มูลฏฺฐสฺส อนาปตฺตี’’ติ อิมินา อปริจฺฉินฺโนกาสตฺตา น วุตฺตํฯ

อวิสงฺเกเต ‘‘มูลฏฺฐสฺส อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ วุตฺตตฺตา วิสงฺเกเต อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ สิทฺธนฺติ เวทิตพฺพํฯ ‘‘วธโก ปฏิคฺคณฺหาติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ อิทํ ปน ทุกฺกฏํ วธกสฺเสวฯ โส หิ ปฐมํ อาณาปกํ พุทฺธรกฺขิตํ ปาราชิกาปตฺติํ ปาเปตฺวา สยํ ชีวิตา โวโรเปตฺวา อาปชฺชิสฺสตีติ กิญฺจาปิ ปาฬิยํ ‘‘โส ตํ ชีวิตา โวโรเปติ, อาณาปกสฺส จ วธกสฺส จ อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’’ติ น วุตฺตํ, ตถาปิ ตํ อตฺถโต วุตฺตเมว, ‘‘ยโต ปาราชิกํ ปญฺญตฺต’’นฺติ ปุพฺเพ วุตฺตนยตฺตา จ ตํ น วุตฺตํฯ ‘‘โส ตํ ชีวิตา โวโรเปติ, อาปตฺติ สพฺเพสํ ปาราชิกสฺสา’’ติ หิ ปุพฺเพ วุตฺตํฯ เอตฺถ ปุพฺเพ อาจริยนฺเตวาสิกานํ วุตฺตทุกฺกฏถุลฺลจฺจยาปตฺติโย ปฐมเมว อนาปนฺนา ปาราชิกาปตฺติยา อาปนฺนตฺตาฯ ตถาปิ วธกสฺส ปาราชิกาปตฺติยา เตสํ ปาราชิกภาโว ปากโฏ ชาโตติ กตฺวา ‘‘อาปตฺติ สพฺเพสํ ปาราชิกสฺสา’’ติ เอกโต วุตฺตํ, น ตถา ‘‘อาณาปกสฺส, วธกสฺส จ อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’’ติ เอตฺถฯ กสฺมา? วธกสฺส ทุกฺกฏาปตฺติยา อาปนฺนตฺตาฯ โส หิ ปฐมํ ทุกฺกฏาปตฺติํ อาปชฺชิตฺวา ปจฺฉา ปาราชิกํ อาปชฺชติฯ ยทิ ปน อนฺเตวาสิกา เกวลํ อาจริยสฺส ครุกตาย สาสนํ อาโรเจนฺติ สยํ อมรณาธิปฺปายา สมานา ปาราชิเกน อนาปตฺติฯ อกปฺปิยสาสนหรณปจฺจยา ทุกฺกฏาปตฺติ โหติ เอว, อิมสฺสตฺถสฺส สาธนตฺถํ ธมฺมปทวตฺถูหิ มิคลุทฺทกสฺส ภริยาย โสตาปนฺนาย ธนุอุสุสูลาทิทานํ นิทสฺสนํ วทนฺติ เอเกฯ ตํ ติตฺติรชาตเกน (ชา. 1.4.73 อาทโย) สเมติ, ตสฺมา สุตฺตญฺจ อฏฺฐกถญฺจ อนุโลเมตีติ โน ตกฺโกติ อาจริโยฯ อิธ ปน ทูตปรมฺปราย จ ‘‘อิตฺถนฺนามสฺส ปาวท, อิตฺถนฺนาโม อิตฺถนฺนามํ ปาวทตู’’ติ เอตฺถ อวิเสเสตฺวา วุตฺตตฺตา วาจาย วา อาโรเจตุ, หตฺถมุทฺทาย วา, ปณฺเณน วา, ทูเตน วา อาโรเจตุ, วิสงฺเกโต นตฺถิฯ สเจ วิเสเสตฺวา มูลฏฺโฐ, อนฺตราทูโต วา วทติ, ตทติกฺกเม วิสงฺเกโตติ เวทิตพฺพํฯ

อิทานิ อิมสฺมิํเยว อธิการทฺวเย อนุคณฺฐิปเท วุตฺตนโย วุจฺจติ – ‘‘วธโก ปฏิคฺคณฺหาติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ วธกสฺเสว อาปตฺติ, น อาณาปกสฺส พุทฺธรกฺขิตสฺสฯ

ยทิ ปน โส วชฺฌมรณามรเณสุ อวสฺสมญฺญตรํ กโรติ, พุทฺธรกฺขิตสฺสาณตฺติกฺขเณ เอว ปาราชิกทุกฺกเฏสุ อญฺญตรํ สิยาฯ ‘‘อิติ จิตฺตมโน’’ติ อธิการโต ‘‘จิตฺตสงฺกปฺโป’’ติ เอตฺถาปิ อิติ-สทฺโท วิย ‘‘วธโก ปฏิคฺคณฺหาติ, มูลฏฺฐสฺส อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ อธิการโต ‘‘มูลฏฺฐสฺส อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ วุตฺตเมว โหติฯ กสฺมา สรูเปน น วุตฺตนฺติ เจ? ตโต จุตฺตริ นยทานตฺถํฯ ‘‘มูลฏฺฐสฺส อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ หิ วุตฺเต มูลฏฺฐสฺเสว วเสน นิยมิตตฺตา ‘‘ปฏิคฺคณฺหนฺตสฺส ทุกฺกฏํ โหตี’’ติ น ญายติฯ ‘‘วธโก ปฏิคฺคณฺหาติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ หิ อนิยเมตฺวา วุตฺเต สกฺกา อุภเยสํ วเสน ทุกฺกเฏ โยเชตุํฯ ตสฺมา เอว หิ อฏฺฐกถาจริเยหิ อธิการํ คเหตฺวา ‘‘สงฺฆรกฺขิเตน สมฺปฏิจฺฉิเต มูลฏฺฐสฺเสว ทุกฺกฏนฺติ เวทิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ ปฏิคฺคณฺหนฺตสฺส เนว อนุญฺญาตํ, น ปฏิกฺขิตฺตํ, เกวลนฺตุ พุทฺธรกฺขิตสฺส อนิยมิตตฺตา ปฏิกฺขิตฺตํ, ตสฺส ปน ปาราชิกทุกฺกเฏสุ อญฺญตรํ ภเวยฺยาติ อยมตฺโถ ทีปิโต, ตสฺมา ตมฺปิ สุวุตฺตํฯ ยสฺมา อุภเยสํ วเสน โยเชตุํ สกฺกา, ตสฺมา อาจริเยหิ ‘‘ปฏิคฺคณฺหนฺตสฺเสเวตํ ทุกฺกฏ’’นฺติ วุตฺตํฯ ตตฺถ มูลฏฺโฐ เนว อนุญฺญาโต ‘‘มูลฏฺฐสฺสา’’ติ วจนาภาวโต, น จ ปฏิกฺขิตฺโต ‘‘ปฏิคฺคณฺหนฺตสฺส อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ ปาฬิยา อภาวโต, ปฏิคฺคณฺหนปจฺจยา วธกสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ นยํ ทาตุํ ‘‘มูลฏฺฐสฺสา’’ติ ปาฬิยํ อวุตฺตตฺตา ‘‘ตํ ปฏิคฺคณฺหนฺตสฺเสเวตํ ทุกฺกฏ’’นฺติ ยํ วุตฺตํ, ตมฺปิ สุวุตฺตํฯ ตตฺร หิ พุทฺธรกฺขิตสฺส ปฏิกฺขิตฺตํ, วุตฺตนเยน ปน ตสฺส อาปตฺติ อนิยตาติฯ กสฺมา ปน อฏฺฐกถายํ อนุตฺตานํ ปฏิคฺคณฺหนปจฺจยา วธกสฺส ทุกฺกฏํ อวตฺวา มูลฏฺฐสฺเสว วเสน ทุกฺกฏํ วุตฺตนฺติ เจ? อนิฏฺฐนิวารณตฺถํฯ ‘‘สงฺฆรกฺขิเตน สมฺปฏิจฺฉิเต ปฏิคฺคณฺหนปจฺจยา ตสฺส ทุกฺกฏ’’นฺติ หิ วุตฺเต อนนฺตรนเยน สรูเปน วุตฺตตฺตา อิธาปิ มูลฏฺฐสฺส ถุลฺลจฺจยํ อฏฺฐกถายํ วุตฺตเมว โหตีติ อาปชฺชติฯ อิติ ตํ เอวํ อาปนฺนํ ถุลฺลจฺจยํ อุตฺตานนฺติ ตํ อวตฺวา ปฏิคฺคณฺหนฺตสฺส ทุกฺกฏํ วุตฺตํฯ อนุตฺตานตฺตา อฏฺฐกถายนฺติ อิมํ อนิฏฺฐคฺคหณํ นิวาเรตุํ ‘‘มูลฏฺฐสฺเสเวตํ ทุกฺกฏ’’นฺติ วุตฺตํฯ อาจริเยน หิ วุตฺตนเยน ปฏิคฺคณฺหนฺตสฺส ทุกฺกฏมฺปิ อุตฺตานเมวฯ อุตฺตานญฺจ กสฺมา อมฺหากํ ขนฺตีติ วุตฺตนฺติ เจ? ปฏิปตฺติทีปนตฺถํฯ

‘‘ปิฏกตฺตยาทีสุ อปฺปฏิหตพุทฺธิโยปิ อาจริยา สรูเปน ปาฬิยํ อฏฺฐกถายญฺจ อวุตฺตตฺตา เอวรูเปสุ นาม ฐาเนสุ เอวํ ปฏิปชฺชนฺติ, กิมงฺคํ ปน มาทิโสติ สุหทยา กุลปุตฺตา อนาคเต วุตฺตนยมนติกฺกมิตฺวา สงฺกรโทสํ วิวชฺเชตฺวา วณฺณนาเวลญฺจ อนติกฺกมฺม ปฏิปชฺชนฺตี’’ติ จ อปเรหิ วุตฺตํฯ อยํ ปน อฏฺฐกถาย วา อวุตฺตตฺตา เอวรูเปสุ นาม ปาโฐ อาจริเยน ปจฺฉา นิกฺขิตฺตตฺตา เกสุจิ โปตฺถเกสุ น ทิสฺสตีติ กตฺวา สพฺพํ ลิขิสฺสามฯ เอวํ สนฺเต ปฏิคฺคหเณ อาปตฺติเยว น สิยา, สญฺจริตฺตปฏิคฺคหณมรณาภินนฺทเนสุปิ จ อาปตฺติ โหติ, มารณปฏิคฺคหเณ กถํ น สิยา, ตสฺมา ปฏิคฺคณฺหนฺตสฺเสเวตํ ทุกฺกฏํ, เตเนเวตฺถ ‘‘มูลฏฺฐสฺสา’’ติ น วุตฺตํฯ ปุริมนเยปิ เจตํ ปฏิคฺคณฺหนฺตสฺส เวทิตพฺพเมว, โอกาสาภาเวน ปน น วุตฺตํฯ ตสฺมา โย โย ปฏิคฺคณฺหาติ, ตสฺส ตสฺส ตปฺปจฺจยา อาปตฺติเยวาติ อยเมตฺถ อมฺหากํ ขนฺติฯ ยถา เจตฺถ, เอวํ อทินฺนาทาเนปีติฯ

[175] อรโห รโหสญฺญีนิทฺเทสาทีสุ กิญฺจาปิ ปาฬิยํ, อฏฺฐกถายญฺจ ทุกฺกฏเมว วุตฺตํ, ตถาปิ ตตฺถ ปรมฺปราย สุตฺวา มรตูติ อธิปฺปาเยน อุลฺลปนฺตสฺส อุทฺเทเส สติ อุทฺทิฏฺฐสฺส มรเณน อาปตฺติ ปาราชิกสฺส, อสติ ยสฺส กสฺสจิ มรเณน อาปตฺติ ปาราชิกสฺสฯ ‘‘อิตฺถนฺนาโม สุตฺวา เม วชฺฌสฺส อาโรเจตู’’ติ อุทฺทิสิตฺวา อุลฺลปนฺตสฺส วิสงฺเกตตา ทูตปรมฺปราย วุตฺตตฺตา เวทิตพฺพาฯ สเจ ‘‘โย โกจิ สุตฺวา วทตู’’ติ อุลฺลปติ, วชฺโฌ สยเมว สุตฺวา มรติ, วิสงฺเกตตฺตา น ปาราชิกํฯ โย โกจิ สุตฺวา วทติ, โส เจ มรติ, ปาราชิกํฯ ‘‘โย โกจิ มม วจนํ สุตฺวา ตํ มาเรตู’’ติ อุลฺลปติ, โย โกจิ สุตฺวา มาเรติ, ปาราชิกํ, สยเมว สุตฺวา มาเรติ, วิสงฺเกตตฺตา น ปาราชิกนฺติ เอวํ ยถาสมฺภโว เวทิตพฺโพฯ

[176] มูลํ ทตฺวา มุจฺจตีติ เอตฺถ ภินฺทิตฺวา, ภญฺชิตฺวา, จวิตฺวา, จุณฺเณตฺวา, อคฺคิมฺหิ ปกฺขิปิตฺวา วา ปเคว มุจฺจตีติ อตฺถโต วุตฺตเมว โหติฯ เยสํ หตฺถโต มูลํ คหิตนฺติ เยสํ ญาตกปริวาริตานํ หตฺถโต มูลํ เตน ภิกฺขุนา คหิตํ, โปตฺถกสามิกหตฺถโต ปุพฺเพ ทินฺนมูลํ ปุน คเหตฺวา เตสญฺเญว ญาตกาทีนํ ทตฺวา มุจฺจติ, เอวํ โปตฺถกสามิกสฺเสว สนฺตกํ ชาตํ โหติฯ อนุคณฺฐิปเท ปน ‘‘สเจปิ โส วิปฺปฏิสารี หุตฺวา สีฆํ เตสํ มูลํ ทตฺวา มุจฺจตี’’ติ วุตฺตํ, ตํ เยน ธเนน โปตฺถโก กีโต, ตญฺจ ธนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ กสฺมา? โปตฺถกสามิกหตฺถโต ธเน คหิเต โปตฺถเก อทินฺเนปิ มุจฺจนโตฯ

สเจ อญฺญํ ธนํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ยุตฺตํ โปตฺถกสฺส อตฺตนิยภาวโต อโมจิตตฺตาฯ สเจ โปตฺถกํ สามิกานํ ทตฺวา มูลํ น คณฺหาติ, น มุจฺจติ อตฺตนิยภาวโต อโมจิตตฺตาฯ สเจ โปตฺถกํ มูลฏฺเฐน ทิยฺยมานํ ‘‘ตเวว โหตู’’ติ อปฺเปติ, มุจฺจติ อตฺตนิยภาวโต โมจิตตฺตาฯ เอตฺถายํ วิจารณา – ยถา เจติยํ วา ปฏิมํ โปกฺขรณิํ เสตุํ วา กิณิตฺวา คหิตมฺปิ การกสฺเสเวตํ ปุญฺญํ, น กิณิตฺวา คหิตสฺส, ตถา ปาปมฺปิ เยน โปตฺถโก ลิขิโต, ตสฺเสว ยุชฺชติ, น อิตรสฺสาติ เจ? น, ‘‘สตฺถหารกํ วาสฺส ปริเยเสยฺยา’’ติ วจนโตฯ ปเรน หิ กตสตฺถํ ลภิตฺวา อุปนิกฺขิปนฺตสฺส ปาราชิกนฺติ สิทฺธํฯ เอวํ ปเรน ลิขิตมฺปิ โปตฺถกํ ลภิตฺวา ยถา วชฺโฌ ตํ ปสฺสิตฺวา มรติ, ตถา อุปนิกฺขิเปยฺย ปาราชิกนฺติ สิทฺธํ โหตีติฯ เจติยาทีติ เอตมนิทสฺสนํ กรณปจฺจยํ หิ ตํ กมฺมํ อิทํมรณปจฺจยนฺติ เอวํ อาจริเยน วิจาริตํฯ มม ปน เจติยาทินิทสฺสเนเนว โสปิ อตฺโถ สาเธตพฺโพ วิย ปฏิภาติฯ

ตตฺตกา ปาณาติปาตาติ ‘‘เอกาปิ เจตนา กิจฺจวเสน ‘ตตฺตกา’ติ วุตฺตา สติปฏฺฐานสมฺมปฺปธานานํ จตุกฺกตา วิยา’’ติ ลิขิตํฯ ปมาเณ ฐเปตฺวาติ อตฺตนา อธิปฺเปตปฺปมาเณฯ ‘‘กตํ มยา เอวรูเป อาวาเฏ ขณิเต ตสฺมิํ ปติตฺวา มรตู’’ติ อธิปฺปาเยน วธโก อาวาฏปฺปมาณํ นิยเมตฺวา สเจ ขณิ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อิมสฺมิํ อาวาเฏ’’ติฯ อิทานิ ขณิตพฺพํ สนฺธาย เอตฺตกปฺปมาณสฺส อนิยมิตตฺตา ‘‘เอกสฺมิมฺปิ กุทาลปฺปหาเร’’ติอาทิ วุตฺตํ, สุตฺตนฺติกตฺเถเรหิ กิญฺจาปิ อุปฐตํ, ตถาปิ สนฺนิฏฺฐาปกเจตนา อุภยตฺถ อตฺเถวาติ อาจริยาฯ พหูนํ มรเณ อารมฺมณนิยเม กถนฺติ เจ? วชฺเฌสุ เอกสฺส ชีวิตินฺทฺริเย อาลมฺพิเต สพฺเพสมาลมฺพิตเมว โหติฯ เอกสฺส มรเณปิ น ตสฺส สกลํ ชีวิตํ สกฺกา อาลมฺพิตุํ น อุปฺปชฺชมานํ, อุปฺปนฺนํ, นิรุชฺฌมานํ, อตฺถิตายปาณาติปาตเจตนาว ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา, ปุเรชาตารมฺมณา จ โหติ, ตสฺมา ตมฺปิ ยุชฺชติฯ

ปจฺฉิมโกฏิยา เอกจิตฺตกฺขเณ ปุเรชาตํ หุตฺวา ฐิตํ ตํ ชีวิตมาลมฺพณํ กตฺวา สตฺตมชวนปริยาปนฺนเจตนาย โอปกฺกเม กเต อตฺถโต ตสฺส สตฺตสฺส สพฺพํ ชีวิตินฺทฺริยมาลมฺพิตํ, โวโรปิตญฺจ โหติ, อิโต ปนญฺญถา น สกฺกา; เอวเมว ปุพฺพภาเค ‘‘พหูปิสตฺเต มาเรมี’’ติ จินฺเตตฺวา สนฺนิฏฺฐานกาเล วิสปกฺขิปนาทีสุ เอกํ ปโยคํ สาธยมานา วุตฺตปฺปการเจตนา เตสุ เอกสฺส วุตฺตปฺปการํ ชีวิตินฺทฺริยํ อาลมฺพณํ กตฺวา อุปฺปชฺชติ, เอวํ อุปฺปนฺนาย ปเนกาย สพฺเพปิ เต มาริตา โหนฺติ ตาย เอว สพฺเพสํ มรณสิทฺธิโต, อญฺญถา น สกฺกา โวโรเปตุํ, อาลมฺพิตุํ วาฯ ตตฺถ เอกาย เจตนาย พหูนํ มรเณ อกุสลราสิ กถนฺติ เจ? วิสุํ วิสุํ มรเณ ปวตฺตเจตนานํ กิจฺจกรณโตฯ กถํ? ตา ปน สพฺพา อุปปชฺชเวทนียาว โหนฺติ, ตสฺมา ตาสุ ยาย กายจิ ทินฺนาย ปฏิสนฺธิยา อิตรา สพฺพาปิ ‘‘ตโต พลวตรกุสลปฏิพาหิตา อโหสิกมฺม’’นฺติอาทิโกฏฺฐาสํ ภชนฺติ, ปุนปิ วิปากํ ชนิตุํ น สกฺโกนฺติฯ อปราปริยเวทนียาปิ วิย ตํ ปฏิพาหิตฺวา กุสลเจตนา ปฏิสนฺธิํ เทติ, ตถา อยมฺปิ เจตนา อนนฺตรภเว เอว ปฏิสนฺธิทานาทิวเสน ตาสํ กิจฺจเลสกรณโต เอกาปิ สมานา ‘‘ราสี’’ติ วุตฺตาฯ ตาย ปน ทินฺนาย ปฏิสนฺธิยา อติติกฺโข วิปาโก โหติฯ อยเมตฺถ วิเสโสติอาทิ อนุคณฺฐิปเท ปปญฺจิตํฯ

อมริตุกามา วาติ อธิปฺปายตฺตา โอปปาติกมรเณปิ อาปตฺติฯ ‘‘‘นิพฺพตฺติตฺวา’ติ วุตฺตตฺตา ปตนํ น ทิสฺสตีติ เจ? โอปปาติกตฺตํ, ปตนญฺจ เอกเมวา’’ติ ลิขิตํฯ อถ วา ‘‘สพฺพถาปิ อนุทฺทิสฺเสวา’’ติ วจนโต เอตฺถ มรตูติ อธิปฺปายสมฺภวโต ‘‘อุตฺตริตุํ อสกฺโกนฺโต มรติ ปาราชิกเมวา’’ติ สุวุตฺตํฯ สเจ ‘‘ปติตฺวา มรตู’’ติ นิยเมตฺวา ขณิโต โหติ, โอปปาติกมนุสฺโส จ นิพฺพตฺติตฺวา ฐิตนิยเมเนว ‘‘อุตฺตริตุํ น สกฺกา’’ติ จินฺเตตฺวา มรตีติ ปาราชิกจฺฉายา น ทิสฺสติ, เตน วุตฺตํ ‘‘อุตฺตริตุํ อสกฺโกนฺโต’’ติฯ โส หิ อุตฺตริตุํ อสกฺโกนฺโต ปุนปฺปุนํ ปติตฺวา มรติ, เตน ปาโตปิ ตสฺส สิทฺโธ โหตีติ อธิปฺปาโยฯ ตตฺถ สิยา – โย ปน ‘‘อุตฺตริตุํ อสกฺโกนฺโต มรตี’’ติ วุตฺโต, โส โอปาตขณนกฺขเณ อรูปโลเก ชีวติฯ วธกเจตนา จ ‘‘อนิยโต ธมฺโม มิจฺฉตฺตนิยตสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย, รูปชีวิตินฺทฺริยํ มาตุฆาติกมฺมสฺส ปิตุฆาติกมฺมสฺส อรหนฺตฆาติกมฺมสฺส รุหิรุปฺปาทกมฺมสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 2.15.38 มิจฺฉตฺตนิยตตฺติก) วจนโต รูปชีวิตินฺทฺริยารมฺมณํ โหติ, น จ ตํ อรูปาวจรสตฺตสฺสตฺถิ, น จ สา เจตนา ‘‘อนิยโต ธมฺโม มิจฺฉตฺตนิยตสฺส ธมฺมสฺส ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโย, อารมฺมณปุเรชาตํ วตฺถุปุเรชาตํ อารมฺมณปุเรชาตํฯ

รูปชีวิตินฺทฺริยํ มาตุฆาติกมฺมสฺส ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 2.15.48 มิจฺฉตฺตนิยตตฺติก) วจนโต อนาคตารมฺมณา โหติฯ อญฺโญ อิธ ปติตฺวา มรณกสตฺโต นตฺถิ, เอวํ สนฺเต วธกเจตนาย กิํ อารมฺมณนฺติ เจ? ยสฺส กสฺสจิ อิธ ชีวนกสตฺตสฺส ปจฺจุปฺปนฺนํ ชีวิตินฺทฺริยํ อารมฺมณํฯ กิญฺจาปิ โส น มรติ, อถ โข ปาณาติปาโต โหติ เอวฯ ยถา กิํ ‘‘ยถากฺกเมน ฐิเต สตฺต ชเน เอเกน กณฺเฑน วิชฺฌิตฺวา มาเรมี’’ติ ปุพฺพภาเค จินฺเตตฺวา สนฺนิฏฺฐานกาเล เตสุ เอกสฺส ชีวิตมารมฺมณํ กตฺวา กณฺฑํ วิสฺสชฺเชติ, กณฺโฑ ตํ วิรชฺฌิตฺวา อิตเร ฉ ชเน มาเรติ, เอวํ สนฺเตปิ อยํ ปาณาติปาตี เอว โหติ, เอวมิธาปิ ‘‘โย โกจี’’ติ วิกปฺเปนฺตสฺส วธกเจตนา ยสฺส กสฺสจิ ชีวิตารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตติ, ตสฺมิํ อมเตปิ อิตรสฺส วเสน ปาณาติปาตีฯ สเจ อรหา หุตฺวา ปรินิพฺพายติ, อรหนฺตฆาตโกว โหติฯ เอส นโย สพฺพตฺถ เอวรูเปสุฯ อยเมว เหตฺถ อาจริยปรมฺปราคตา ยุตฺติ วินิจฺฉยกถาติ วุตฺตํฯ

ปตนรูปํ ปมาณนฺติ เอตฺถ ยถา มาตุยา ปติตฺวา ปริวตฺตลิงฺคาย มตาย โส มาตุฆาตโก โหติ, น เกวลํ ปุริสฆาตโก, ตสฺมา ปตนสฺเสว วเสน อาปตฺติฯ กสฺมา? ปตนรูปมรณรูปานํ เอกสนฺตานตฺตา, ตเทว หิสฺส ชีวิตินฺทฺริยํ, ตสฺส หิ ปริวตฺตนํ นตฺถิ, อิตฺถิปุริสินฺทฺริยาเนว ปวตฺติยํ นิรุชฺฌนุปฺปชฺชนกานิ, อิตฺถิปุริโสติ จ ตตฺถ โวหารมตฺตเมว, ตสฺมา มาตุฆาตโกว, น ปุริสฆาตโกติ, ยถา ตสฺส ปตนรูปวเสนาปตฺติ, ตถา อิธาปิ ปตนรูปวเสน ถุลฺลจฺจยํ เอกสนฺตานตฺตาติ อยํ ปฐมเถรวาเท ยุตฺติฯ ทุติเย กิญฺจาปิ เปโต ปติโต, ยกฺโข จ, อถ โข อเหตุกปฏิสนฺธิกตฺตา อกุสลวิปากสฺส ‘‘วาเมน สูกโร โหตี’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.296; มหานิ. อฏฺฐ. 166) เอตฺถ วุตฺตยกฺขานํ ปฏิสนฺธิ วิย สพฺพรูปานํ สาธารณตฺตา, อมนุสฺสชาติกตฺตา จ ติรจฺฉานรูเปน มเต มรณรูปวเสน ปาจิตฺติยํ, วตฺถุวเสน ลหุกาปตฺติยา ปริวตฺตนา โหติ เอว ตตฺถชาตกรุกฺขาทิเฉทนปาจิตฺติยปริวตฺตนํ วิยฯ อยเมว ยุตฺตตโร, ตสฺมา ปจฺฉา วุตฺโตฯ ปาราชิกสฺส ปน มนุสฺสชาติโก ยถา ตถา วา ปติตฺวา ยถา ตถา วา มรตุ, ปาราชิกเมว ครุกตฺตาฯ ครุกาปตฺติยา หิ วิปริวตฺตนา นตฺถีติ วุตฺตํฯ

ถุลฺลจฺจยํ ติรจฺฉาเน, มเต เภทสฺส การณํ;

สรูปมรณํ ติสฺโส, ผุสฺโส มญฺเญติ อญฺญถาฯ

คณฺฐิปเท ปน ‘‘ทุติยวาเท ปุถุชฺชนสฺส ปติตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา มรนฺตสฺส วเสน วุตฺโต’’ติ ลิขิตํฯ ‘‘ติรจฺฉาเน’’ติ เอตฺถ เกจิ วทนฺติ ‘‘เทวา อธิปฺเปตา’’ติฯ ‘‘สกสกรูเปเนว มรณํ ภวติ นาญฺญถา’’ติ จ วทนฺติฯ ยกฺขเปตรูเปน มเตปิ เอเสว นโยติ ถุลฺลจฺจยนฺติ อตฺโถฯ ‘‘ติรจฺฉานคตมนุสฺสวิคฺคหมรเณ วิยา’’ติ ลิขิตํฯ ปหารํ ลทฺธาติ สตฺตานํ มารณตฺถาย กตตฺตา วุตฺตํฯ

[177] สาธุ สุฏฺฐุ มรตูติ วจีเภทํ กโรติฯ วิสภาคโรโคติ สรีรฏฺโฐ คณฺฑปีฬกาทิฯ

[178] กาฬานุสารีติ เอกิสฺสา ลตาย มูลํ กิรฯ มหากจฺฉเปน กตปุปฺผํ วาฯ หํสปุปฺผนฺติ หํสานํ ปกฺขปตฺตํฯ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน สาหตฺถิกาณตฺติกนยญฺเหตฺถ โยเชตฺวา กายวาจาจิตฺตโต สมุฏฺฐานวิธิ ทสฺเสตพฺโพฯ

ปทภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

วินีตวตฺถุวณฺณนา

[180] มรณตฺถิกาว หุตฺวาติ อิมสฺส กายสฺส เภเทน สคฺคปาปนาธิปฺปายตฺตา อตฺถโต มรณตฺถิกาว หุตฺวา เอวํอธิปฺปายิโน มรณตฺถิกา นาม โหนฺตีติ อตฺตโน มรณตฺถิกภาวํ อชานนฺตา อาปนฺนา ปาราชิกํฯ น หิ เต ‘‘อตฺตโน จิตฺตปฺปวตฺติํ น ชานนฺตี’’ติ วุจฺจนฺติฯ โวหารวเสนาติ ปุพฺพภาคโวหารวเสนฯ สนฺนิฏฺฐาเน ปเนตํ นตฺถิฯ ปาเส พทฺธสูกรโมจเน วิย น โหติฯ ยถานุสนฺธินาติ อนฺตรา อมริตฺวาติ อตฺโถฯ อปฺปฏิเวกฺขิตฺวาติ อวิจาเรตฺวาฯ เหฏฺฐิมภาเค หิ กิสฺมิญฺจิ วิชฺชมาเน วลิ ปญฺญายติฯ ทสฺสิเตติ อุทฺธริตฺวา ฐปิเตฯ ปฏิพนฺธนฺติ ตยา ปฏิพนฺธํ, ปริโภคนฺตรายํ สงฺฆสฺส มา อกาสีติ อตฺโถฯ