ปทภาชนียวณฺณนา

[172] อุสฺสุกฺกวจนนฺติ ปากฏสทฺทสญฺญา กิร, สมานกปทนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘สุตฺวา ภุญฺชนฺตี’’ติ เอตฺถ วิย สญฺจิจฺจ โวโรเปตุกามสฺส สญฺจิจฺจปทํ โวโรปนปทสฺส อุสฺสุกฺกํ, สญฺเจตนา จ ชีวิตา โวโรปนญฺจ เอกสฺเสวาติ วุตฺตํ โหติฯ น เกวลํ เจตสิกมตฺเตเนว โหติ, ปโยโคปิ อิจฺฉิตพฺโพ เอวาติ ทสฺเสตุํ วุตฺตานีติ กิร อุปติสฺสตฺเถโรฯ ‘‘ชานิตฺวา สญฺชานิตฺวา เจจฺจ อภิวิตริตฺวา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ชานนฺโต…เป.… วีติกฺกโม’’ติ โวโรปนมฺปิ ทสฺสิตํ, ตสฺมา พฺยญฺชเน อาทรํ อกตฺวา อตฺโถ ทสฺสิโตฯ วีติกฺกมสงฺขาตตฺถสิทฺธิยา หิ ปุริมเจตนา อตฺถสาธิกา โหติฯ สพฺพสุขุมอตฺตภาวนฺติ รูปํ สนฺธาย วุตฺตํ, น อรูปํฯ อตฺตสงฺขาตานญฺหิ อรูปานํ ขนฺธวิภงฺเค (วิภ. 1 อาทโย) วิย อิธ โอฬาริกสุขุมตา อนธิปฺเปตาฯ มาตุกุจฺฉิสฺมินฺติ เยภุยฺยวจนํ, โอปปาติกมนุสฺเสปิ ปาราชิกเมว, อรูปกาเย อุปกฺกมาภาวา ตคฺคหณํ กสฺมาติ เจ? อรูปกฺขนฺเธน สทฺธิํ ตสฺเสว รูปกายสฺส ชีวิตินฺทฺริยสมฺภวโตฯ เตน สชีวโกว มนุสฺสวิคฺคโหปิ นาม โหตีติ สิทฺธํฯ เอตฺถ มาตุกุจฺฉิสฺมินฺติ มนุสฺสมาตุยา วา ติรจฺฉานมาตุยา วาฯ วุตฺตญฺหิ ปริวาเร (ปริ. 480) –

‘‘อิตฺถิํ หเน จ มาตรํ, ปุริสญฺจ ปิตรํ หเน;

มาตรํ ปิตรํ หนฺตฺวา, น เตนานนฺตรํ ผุเส;

ปญฺหา เมสา กุสเลหิ จินฺติตา’’ติฯ

ปฐมนฺติ ปฏิสนฺธิจิตฺตเมวฯ เอกภวปริยาปนฺนาย หิ จิตฺตสนฺตติยา ปฏิสนฺธิจิตฺตํ ปฐมจิตฺตํ นามฯ จุติจิตฺตํ ปจฺฉิมํ นามฯ อญฺญถา อนมตคฺเค สํสาเร ปฐมจิตฺตํ นาม นตฺถิ วินา อนนฺตรสมนนฺตรนตฺถิวิคตปจฺจเยหิ จิตฺตุปฺปตฺติยา อภาวโตฯ ภาเว วา นวสตฺตปาตุภาวโทสปฺปสงฺโคฯ อยํ สพฺพปฐโม มนุสฺสวิคฺคโหติ กิญฺจาปิ อิมํ ชีวิตา โวโรเปตุํ น สกฺกา, ตํ อาทิํ กตฺวา สนฺตติยา ยาว มรณา อุปฺปชฺชนกมนุสฺสวิคฺคเหสุ อปริมาเณสุ ‘‘สพฺพปฐโม’’ติ ทิสฺสติฯ