โย ปเนตฺถ ปจฺฉิโม นโย , โส ‘‘เตสุ กิร ภิกฺขูสุ เกนจิปิ กายวิกาโร วา วจีวิกาโร วา น กโต, สพฺเพ สตา สมฺปชานา ทกฺขิเณน ปสฺเสน นิปชฺชิํสู’’ติ อิมินา อฏฺฐกถาวจเนน สเมติฯ

อปเร ปนาหูติ กุลทฺธิปฏิเสธนตฺถํ วุตฺตํฯ ‘‘อยํ กิร ลทฺธี’’ติ วจนํ ‘‘มารเธยฺยํนาติกฺกมิสฺสตี’’ติ วจเนน วิรุชฺฌตีติ เจ? น วิรุชฺฌติฯ กถํ? อยํ ภิกฺขู อฆาเตนฺโต มารวิสยํ อติกฺกมิสฺสติ อกุสลกรณโต จฯ ฆาเตนฺโต ปน มารเธยฺยํ นาติกฺกมิสฺสติ พลวตฺตา กมฺมสฺสาติ สยํ มารปกฺขิกตฺตา เอวํ จินฺเตตฺวา ปน ‘‘เย น มตา, เต สํสารโต น มุตฺตา’’ติ อตฺตโน จ ลทฺธิ, ตสฺมา ตํ ตตฺถ อุภเยสํ มคฺเค นิโยเชนฺตี เอวมาห, เตเนว ‘‘มารปกฺขิกา มาเรน สมานลทฺธิกา’’ติ อวตฺวา ‘‘มารสฺสา นุวตฺติกา’’ติ วุตฺตาฯ ‘‘อิมินา กิํ วุตฺตํ โหติ? ยสฺมา มารสฺส อนุวตฺติ, ตสฺมา เอวํ จินฺเตตฺวาปิ อตฺตโน ลทฺธิวเสน เอวมาหา’’ติ เกจิ ลิขนฺติฯ มม สนฺติเก เอกโต อุปฏฺฐานมาคจฺฉนฺติ, อตฺตโน อตฺตโน อาจริยุปชฺฌายานํ สนฺติเก อุทฺเทสาทิํ คณฺหาติฯ

อานาปานสฺสติสมาธิกถาวณฺณนา

[165] อยมฺปิ โข, ภิกฺขเวติ อิมินา กิํ ทสฺเสติ? เยสํ เอวมสฺส ‘‘ภควตา อาจิกฺขิตกมฺมฏฺฐานานุโยคปจฺจยา เตสํ ภิกฺขูนํ ชีวิตกฺขโย อาสี’’ติ, เตสํ ตํ มิจฺฉาคาหํ นิเสเธติฯ เกวลํ เตสํ ภิกฺขูนํ ปุพฺเพ กตกมฺมปจฺจยาว ชีวิตกฺขโย อาสิ, อิทํ ปน กมฺมฏฺฐานํ เตสํ เกสญฺจิ อรหตฺตปฺปตฺติยา, เกสญฺจิ อนาคามิสกทาคามิโสตาปตฺติผลปฺปตฺติยา , เกสญฺจิ ปฐมชฺฌานาธิคมาย, เกสญฺจิ วิกฺขมฺภนตทงฺคปฺปหาเนน อตฺตสิเนหปอยาทานาย อุปนิสฺสโย หุตฺวา, เกสญฺจิ สุคติยํ อุปฺปตฺติยา อุปนิสฺสโย อโหสีติ สาตฺถิกาว เม อสุภกถา, กินฺตุ ‘‘สาธุ, ภนฺเต ภควา, อญฺญํ ปริยายํ อาจิกฺขตู’’ติ อานนฺเทน ยาจิตตฺตา อญฺญํ ปริยายํ อาจิกฺขามิ, ยถา โว ปุพฺเพ อาจิกฺขิตอสุภกมฺมฏฺฐานานุโยคา, เอวํ อยมฺปิ โข ภิกฺขเวติ โยชนา เวทิตพฺพาฯ ‘‘อสฺสาสวเสน อุปฏฺฐานํ สตี’’ติ วุตฺตํฯ สา หิ ตํ อสฺสาสํ, ปสฺสาสํ วา อารมฺมณํ กตฺวา ปุพฺพภาเค, อปรภาเค ปน อสฺสาสปสฺสาสปภวนิมิตฺตํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฏฺฐาตีติ จ ตถา วุตฺตาฯ

อสุเภ ปวตฺตํ อสุภนฺติ วา ปวตฺตํ ภาวนากมฺมํ อสุภกมฺมํ, ตเทว อญฺญสฺส ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชนกสฺส การณฏฺเฐน ฐานตฺตา อสุภกมฺมฏฺฐานํ, อารมฺมณํ วา อสุภกมฺมสฺส ปทฏฺฐานฏฺเฐน ฐานนฺติ อสุภกมฺมฏฺฐานนฺติ อิธ อสุภชฺฌานํ, เตเนว ‘‘โอฬาริการมฺมณตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ ปฏิเวธวเสนาติ วิตกฺกาทิองฺคปฏิลาภวเสนฯ อารมฺมณสนฺตตายาติ อนุกฺกเมน สนฺตกาลํ อุปาทาย วุตฺตกายทรถปฺปฏิปสฺสทฺธิวเสน นิพฺพุโตฯ ปริกมฺมํ วาติ กสิณปริกมฺมํ กิร นิมิตฺตุปฺปาทปริโยสานํฯ ตทา หิ นิรสฺสาทตฺตา อสนฺตํ, อปฺปณิหิตญฺจฯ ยถา อุปจาเร นีวรณวิคเมน, องฺคปาตุภาเวน จ สนฺตตา โหติ, น ตถา อิธ, อิทํ ปน ‘‘อาทิสมนฺนาหารโต’’ติ วุตฺตํฯ ทุติยวิกปฺเป อเสจนโกติ อติตฺติกโร, เตน วุตฺตํ ‘‘โอชวนฺโต’’ติฯ เจตสิกสุขํ ฌานกฺขเณปิ อตฺถิ, เอวํ สนฺเตปิ ‘‘อุโภปิ ฌานา วุฏฺฐิตสฺเสว คเหตพฺพา’’ติ วุตฺตํฯ สมเถน สกสนฺตาเน อวิกฺขมฺภิเตฯ อิตรถา ปาปกานํ ฌาเนน สหุปฺปตฺติ สิยาฯ ขนฺธาทีนํ โลกุตฺตรปาทกตฺตา นิพฺเพธภาคิยํ, วิเสเสน ยสฺส นิพฺเพธภาคิยํ โหติ, ตํ สนฺธาย วาฯ ‘‘อนิจฺจานุปสฺสีติอาทิจตุกฺกวเสน อนุปุพฺเพน อริยมคฺควุฑฺฒิปฺปตฺโต สมุจฺฉินฺทติ, เสสานเมตํ นตฺถี’’ติ ลิขิตํฯ

ตถาภาวปฏิเสธโน จาติ โสฬสวตฺถุกสฺส ติตฺถิยานํ นตฺถิตาย วุตฺตํฯ สพฺพปฐมานํ ปน จตุนฺนํ ปทานํ วเสน โลกิยชฺฌานเมว เตสํ อตฺถิ, ตสฺมิํ โลกุตฺตรปทฏฺฐานํ นตฺถิ เอวฯ ‘‘ผลมุตฺตมนฺติ ผเล อุตฺตม’’นฺติ วุตฺตํฯ อุตุตฺตยานุกูลนฺติ คิมฺเห อรญฺเญ, เหมนฺเต รุกฺขมูเล, วสนฺตกาเล สุญฺญาคาเร คโตฯ เสมฺหธาตุกสฺส อรญฺญํ, ปิตฺตธาตุกสฺส รุกฺขมูลํ, วาตธาตุกสฺส สุญฺญาคารํ อนุกูลํฯ โมหจริตสฺส อรญฺญํ อนุกูลํ มหาอรญฺเญ จิตฺตํ น สงฺกุฏติ, โทสจริตสฺส รุกฺขมูลํ, ราคจริตสฺส สุญฺญาคารํฯ ฐานจงฺกมานิ อุทฺธจฺจปกฺขิกานิ, สยนํ ลีนปกฺขิกํ, ปลฺลงฺกาภุชเนน นิสชฺชาย ทฬฺหภาวํ, อุชุกายํ ปณิธาเนน อสฺสาสปสฺสาสานํ ปวตฺตนสุขํ ‘‘ปริมุขํ สติ’’นฺติ อิมินา อารมฺมณปริคฺคหูปายํ ทสฺเสติฯ การีติ กรณสีโล ฯ เอตสฺส วิภงฺเค ‘‘อสฺสสติ ปสฺสสตี’’ติ อวตฺวา ‘‘สโต การี’’ติ วุตฺตํฯ

ตสฺมา ‘‘อสฺสสติ ปสฺสสตี’’ติ วุตฺเต ‘‘ปฐมจตุกฺกํ เอว ลพฺภติ, น เสสานี’’ติ จ ‘‘ทีฆํอสฺสาสวเสนาติ อโลปสมาสํ กตฺวา’’อิติ จ ‘‘เอกตฺถตาย อวิกฺเขป’’นฺติ จ ‘‘อสมฺโภควเสน ปชานโต’’ติ จ ‘‘เตน ญาเณนา’’ติ จ ‘‘ปชานโตติ วุตฺตญาเณนา’’ติ จ ‘‘สโตการีติ สติสมฺปชญฺญาหิการี’’ติ จ ‘‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสิโน อสฺสาสาว ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสิอสฺสาสา’’ติ จ ลิขิตํฯ อุปฺปฏิปาฏิยา อาคตมฺปิ ยุชฺชเตว, เตน ฐาเนน ปฏิสิทฺธํฯ ตาลุํ อาหจฺจ นิพฺพายนโต กิร โปตโก สมฺปติชาโตว ขิปิตสทฺทํ กโรติ, ฉนฺทปาโมชฺชวเสน ฉ ปุริมา ตโยติ นวฯ เอเกนากาเรนาติ อสฺสาสวเสน วา ปสฺสาสวเสน วา เอวํ อานาปานสฺสติํ ภาวยโต กาเย กายานุปสฺสนาสติกมฺมฏฺฐานภาวนา สมฺปชฺชติฯ

กาโยติ อสฺสาสปสฺสาสาฯ อุปฏฺฐานํ สติฯ ทีฆนฺติ สีฆํ คตํ อสฺสาสปสฺสาสํฯ อทฺธานสงฺขาเตติ กาลสงฺขาเต วิย กาลโกฏฺฐาเสติ อตฺโถ, ทีฆกาเล วาติ อตฺโถฯ เอโก หิ อสฺสาสเมวูปลกฺเขติ, เอโก ปสฺสาสํ, เอโก อุภยํ, ตสฺมา ‘‘วิภาคํ อกตฺวา’’ติ วา วุตฺตํ, ฉนฺโทติ เอวํ อสฺสาสโต, ปสฺสาสโต จ อสฺสาโท อุปฺปชฺชติ, ตสฺส วเสน กตฺตุกมฺยตาฉนฺโท อุปฺปชฺชติฯ ตโต ปาโมชฺชนฺติฯ อสฺสาสปสฺสาสานํ ทุวิญฺเญยฺยวิสยตฺตา จิตฺตํ วิวตฺตติ, คณนํ ปหาย ผุฏฺฐฏฺฐานเมว มนสิ กโรนฺตสฺส เกวลํ อุเปกฺขาว สณฺฐาติฯ จตฺตาโร วณฺณาติ ‘‘ปตฺตสฺส ตโย วณฺณา’’ติอาทีสุ วิย จตฺตาโร สณฺฐานาติ อตฺโถฯ

ตถาภูตสฺสาติ อานาปานสฺสติํ ภาวยโตฯ สํวโรติ สติสํวโรฯ อถ วา ปฐเมน ฌาเนน นีวรณานํ, ทุติเยน วิตกฺกวิจารานํ, ตติเยน ปีติยา, จตุตฺเถน สุขทุกฺขานํ, อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยา รูปสญฺญาย, ปฏิฆสญฺญาย, นานตฺตสญฺญาย วา ปหานํฯ ‘‘สีลนฺติ เวรมณิ สีลํ, เจตนา สีลํ, สํวโร สีลํ, อวีติกฺกโม สีล’’นฺติ (ปฏิ. ม. 1.39 โถกํ วิสทิสํ) วุตฺตวิธินาเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘อตฺถโต ตถา ตถา ปวตฺตธมฺมา อุปธารณสมาธานสงฺขาเตน สีลนฏฺเฐน สีลนฺติ วุจฺจนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ ตถา ‘‘อยํ อิมสฺมิํ อตฺเถ อธิปฺเปตา สิกฺขา’’ติ เอตฺถาปิ เจตนาสีลเมว, กตฺถจิ วิรติสีลมฺปีติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

อญฺญถา ปณฺณตฺติวชฺเชสุปิ สิกฺขาปเทสุ วิรติปฺปสงฺโค อโหสิ , ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรตีติ กตฺวา ตสฺสาปิ วิรติปฺปสงฺโคฯ ตสฺมิํ อารมฺมเณติ อานาปานารมฺมเณฯ ตาย สติยาติ ตตฺถ อุปฺปนฺนสติยาฯ ‘‘เตน มนสิกาเรนาติ อาวชฺชเนนา’’ติ ลิขิตํฯ เอเตน นานาวชฺชนปฺปวตฺติทีปนโต นานาชวนวาเรหิปิ สิกฺขติ นามาติ ทีปิตํ โหติ, เยน ปน มนสิกาเรน วาฯ ญาณุปฺปาทนาทีสูติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ยาว ปริโยสานํ เวทิตพฺพํฯ ‘‘ตตฺราติ ตสฺมิํ อานาปานารมฺมเณฯ เอวนฺติ อิทานิ วตฺตพฺพนเยนา’’ติ ลิขิตํฯ ตตฺราติ เตสํ อสฺสาสปสฺสาสานํ วาฯ ตญฺหิ ‘‘ปุพฺเพ อปริคฺคหิตกาเล’’ติ อิมินา สุฏฺฐุ สเมติฯ ‘‘ปฐมวาโท ทีฆภาณกานํฯ เต หิ ‘ปฐมชฺฌานํ ลภิตฺวา นานาสเน นิสีทิตฺวา ทุติยตฺถาย วายามโต อุปจาเร วิตกฺกวิจารวเสน โอฬาริกจิตฺตปฺปวตฺติกาเล ปวตฺตอสฺสาสปสฺสาสวเสน โอฬาริกา’ติ วทนฺติฯ ‘มชฺฌิมภาณกา ฌานลาภิสฺส สมาปชฺชนกาเล, เอกาสนปฏิลาเภ จ อุปรูปริ จิตฺตปฺปวตฺติยา สนฺตภาวโต ปฐมโต ทุติยสฺสุปจาเร สุขุมตํ วทนฺตี’’’ติ ลิขิตํฯ

วิปสฺสนายํ ปนาติ จตุธาตุววตฺถานมุเขน อภินิวิฏฺฐสฺส อยํ กโม, อญฺญสฺส จาติ เวทิตพฺพํฯ เอตฺตกํ รูปํ, น อิโต อญฺญนฺติ ทสฺสนํ สนฺธาย ‘‘สกลรูปปริคฺคเห’’ติ วุตฺตํฯ รูปารูปปริคฺคเหติ เอตฺถ อนิจฺจตาทิลกฺขณารมฺมณิกภงฺคานุปสฺสนโต ปภุติ พลวตี วิปสฺสนาฯ ปุพฺเพ วุตฺตนเยนาติ สพฺเพสํเยว ปน มเตน อปริคฺคหิตกาเลติอาทินาฯ โสธนา นาม วิสฺสชฺชนํฯ อสฺสาติ ‘‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขาร’’นฺติ ปทสฺสฯ

ปุรโต นมนา อานมนาฯ ติริยํ นมนา วินมนาฯ สุฏฺฐุ นมนา สนฺนมนาฯ ปจฺฉา นมนา ปณมนาฯ ชาณุเก คเหตฺวา ฐานํ วิย อิญฺชนาติ อานมนาทีนํ อาวิภาวตฺถมุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ยถารูเปหิ อานมนาทิ วา กมฺปนาทิ วา โหติ, ตถารูเป ปสฺสมฺภยนฺติ สมฺพนฺโธฯ อิติ กิราติ อิติ เจฯ เอวํ สนฺเตติ สนฺตสุขุมมฺปิ เจ ปสฺสมฺภติฯ ปภาวนาติ อุปฺปาทนํฯ อสฺสาสปสฺสาสานํ วูปสนฺตตฺตา อานาปานสฺสติสมาธิสฺส ภาวนา น โหติฯ ยสฺมา ตํ นตฺถิ, ตสฺมา น สมาปชฺชติ, สมาปตฺติยา อภาเวน น วุฏฺฐหนฺติฯ

อิติ กิราติ เอวเมตํ ตาว วจนนฺติ ตเทตํ ฯ สทฺโทว สทฺทนิมิตฺตํ, ‘‘สโต อสฺสสติ สโต ปสฺสสตี’’ติ ปทานิ ปติฏฺฐเปตฺวา ทฺวตฺติํสปทานิ จตฺตาริ จตุกฺกานิ เวทิตพฺพานิฯ

อปฺปฏิปีฬนนฺติ เตสํ กิเลสานํ อนุปฺปาทนํ กิญฺจาปิ เจติยงฺคณวตฺตาทีนิปิ อตฺถโต ปาติโมกฺขสํวรสีเล สงฺคหํ คจฺฉนฺติ ‘‘ยสฺส สิยา อาปตฺตี’’ติ (มหาว. 134) วจนโตฯ ตถาปิ ‘‘น ตาว, สาริปุตฺต, สตฺถา สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปญฺญเปติ อุทฺทิสติ ปาติโมกฺขํ, ยาว น อิเธกจฺเจ อาสวฏฺฐานียา ธมฺมา สงฺเฆ ปาตุภวนฺตี’’ติ เอตฺถ อนธิปฺเปตตฺตา ‘‘อาภิสมาจาริก’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘ยํ ปเนตฺถ อาปตฺติฏฺฐานิยํ น โหติ, ตํ อมิสฺสเมวา’’ติ วุตฺตํฯ

ยถาวุตฺเตนาติ โยคานุโยคกมฺมสฺส ปทฏฺฐานตฺตาฯ สลฺลหุกวุตฺติ อฏฺฐปริกฺขาริโกฯ ปญฺจสนฺธิกํ กมฺมฏฺฐานนฺติ เอตฺถ ฌานมฺปิ นิมิตฺตมฺปิ ตทตฺถโชติกาปิ ปริยตฺติ อิธ กมฺมฏฺฐานํ นามฯ คมนาคมนสมฺปนฺนตาทิ เสนาสนํฯ สํกิลิฏฺฐจีวรโธวนาทโย ขุทฺทกปลิโพธาฯ ‘‘อนฺตรา ปติตํ นุ โข’’ติ วิกมฺปติฯ

อชฺฌตฺตํ วิกฺเขปคเตนาติ นิยกชฺฌตฺเต วิกฺเขปคเตนฯ สารทฺธา อสมาหิตตฺตาฯ อุปนิพนฺธนถมฺภมูลํ นาม นาสิกคฺคํ, มุขนิมิตฺตํ วาฯ ตตฺเถวาติ นาสิกคฺคาทินิมิตฺเตฯ ‘‘โทลาผลกสฺส เอกปสฺเส เอว อุโภ โกฏิโย มชฺฌญฺจ ปสฺสตี’’ติ วทนฺติฯ

อิธ ปนาติ กกจูปเมฯ เทสโตติ ผุสนกฏฺฐานโตฯ ‘‘นิมิตฺตํ ปฏฺฐเปตพฺพนฺติ นิมิตฺเต สติ ปฏฺฐเปตพฺพา’’ติ วุตฺตํฯ ครูหิ ภาเวตพฺพตฺตา ครุกภาวนํฯ เอกจฺเจ อาหูติ เอกจฺเจ ฌายิโน อาหุฯ

‘‘สญฺญานานตายา’’ติ วจนโต เอกจฺเจหิ วุตฺตมฺปิ ปมาณเมว, สงฺคีติโต ปฏฺฐาย อฏฺฐกถาย อนาคตตฺตา ตถา วุตฺตํฯ ‘‘มยฺหํ ตารกรูปํ นุ โข อุปฏฺฐาตี’’ติอาทิปริกปฺเป อสติปิ ธาตุนานตฺเตน เอตาสํ ธาตูนํ อุปฺปตฺติ วิย เกวลํ ภาวยโต ตถา ตถา อุปฏฺฐาติฯ ‘‘น นิมิตฺต’นฺติ วตฺตุํ น วฏฺฏติ สมฺปชานมุสาวาทตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ กมฺมฏฺฐานนฺติ อิธ วุตฺตปฏิภาคนิมิตฺตเมวฯ

นิมิตฺเต ปฏิภาเคฯ นานาการนฺติ ‘‘จตฺตาโร วณฺณา วตฺตนฺตี’’ติ วุตฺตนานาวิธตํฯ วิภาวยนฺติ ชานํ ปกาสยํฯ อสฺสาสปสฺสาเสติ ตโต สมฺภูเต นิมิตฺเต, อสฺสาสปสฺสาเส วา นานาการํฯ นิมิตฺเต หิ จิตฺตํ ฐเปนฺโตว นานาการตญฺจ วิภาเวติ, อสฺสาสปสฺสาเส วา สกํ จิตฺตํ นิพนฺธตีติ วุจฺจติฯ ตารกรูปาทิวณฺณโตฯ กกฺขฬตฺตาทิลกฺขณโตฯ

อฏฺฐกถาสุ ปฏิกฺขิตฺตนฺติ อาสนฺนภวงฺคตฺตาติ การณํ วตฺวา สีหฬฏฺฐกถาสุ ปฏิกฺขิตฺตํฯ กสฺมา? ยสฺมา ฉฏฺเฐ, สตฺตเม วา อปฺปนาย สติ มคฺควีถิยํ ผลสฺส โอกาโส น โหติ, ตสฺมาฯ อิธ โหตูติ เจ? น, โลกิยปฺปนาปิ หิ อปฺปนาวีถิมฺหิ โลกุตฺตเรน สมานคติกาวาติ ปฏิลทฺธชฺฌาโนปิ ภิกฺขุ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารตฺถาย ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา สตฺตาหํ นิสีทิตุกาโม จตุตฺเถ, ปญฺจเม วา อปฺเปตฺวา นิสีทติ, น ฉฏฺเฐ, สตฺตเม วาฯ ตตฺถ หิ อปฺปนาฯ ตโต ปรํ อปฺปนาย อาธารภาวํ น คจฺฉติฯ อาสนฺนภวงฺคตฺตา จตุตฺถํ, ปญฺจมํ วา คจฺฉติ ถเล ฐิตฆโฏ วิย ชวนานมนฺตเร ฐิตตฺตาติ กิร อาจริโยฯ

ปุถุตฺตารมฺมณานิ อนาวชฺชิตฺวา ฌานงฺคาเนว อาวชฺชนํ อาวชฺชนวสี นามฯ ตโต ปรํ จตุนฺนํ, ปญฺจนฺนํ วา ปจฺจเวกฺขณจิตฺตานํ อุปฺปชฺชนํ, ตํ ปจฺจเวกฺขณวสี นามฯ เตเนว ‘‘ปจฺจเวกฺขณวสี ปน อาวชฺชนวสิยา เอว วุตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ สมาปชฺชนวสี นาม ยตฺตกํ กาลํ อิจฺฉติ ตตฺตกํ สมาปชฺชนํ, ตํ ปน อิจฺฉิตกาลปริจฺเฉทํ ปติฏฺฐาเปตุํ สมตฺถตาติฯ ‘‘อธิฏฺฐานวสิยา วุฏฺฐานวสิโน อยํ นานตฺตํ อธิฏฺฐานานุภาเวน ชวนํ ชวติ, วุฏฺฐานานุภาเวน ปน อธิปฺเปตโต อธิกํ ชวตี’’ติปิ วทนฺติฯ อปิจ ปถวีกสิณาทิอารมฺมณํ อาวชฺชิตฺวา ชวนญฺจ ชวิตฺวา ปุน อาวชฺชิตฺวา ตโต ปญฺจมํ ฌานํ จิตฺตํ โหติ, อยํ กิร อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉโทฯ ภควโต ปน อาวชฺชนสมนนฺตรเมว ฌานํ โหตีติ สพฺพํ อนุคณฺฐิปเท วุตฺตํฯ

‘‘วตฺถุนฺติ หทยวตฺถุํฯ ทฺวารนฺติ จกฺขาทิฯ อารมฺมณนฺติ รูปาที’’ติ ลิขิตํฯ ยถาปริคฺคหิตรูปารมฺมณํ วา วิญฺญาณํ ปสฺสติ, อญฺญถาปิ ปสฺสติฯ กถํ? ‘‘ยถาปริคฺคหิตรูปวตฺถุทฺวารารมฺมณํ วา’’ติ วุตฺตํฯ

ยถาปริคฺคหิตรูเปสุ วตฺถุทฺวารารมฺมณานิ ยสฺส วิญฺญาณสฺส, ตํ วิญฺญาณํ ยถาปริคฺคหิตรูปวตฺถุทฺวารารมฺมณํ ตมฺปิ ปสฺสติ, เอกสฺส วา อารมฺมณสทฺทสฺส โลโป ทฏฺฐพฺโพติ จ มม ตกฺโก วิจาเรตฺวาว คเหตพฺโพฯ

ตโต ปรํ ตีสุ จตุกฺเกสุ ทฺเว ทฺเว ปทานิ เอกเมกํ กตฺวา คเณตพฺพํฯ สมเถน อารมฺมณโต วิปสฺสนาวเสน อสมฺโมหโต ปีติปฏิสํเวทนเมตฺถ เวทิตพฺพํฯ ‘‘ทุกฺขเมตํ ญาณ’’นฺติอาทีสุ ปน ‘‘อารมฺมณโต อสมฺโมหโต’’ติ ยํ วุตฺตํ, อิธ ตโต วุตฺตนยโต อุปฺปฏิปาฏิยา วุตฺตํฯ ตตฺถ หิ เยน โมเหน ตํ ทุกฺขํ ปฏิจฺฉนฺนํ, น อุปฏฺฐาติ, ตสฺส วิหตตฺตา วา เอวํ ปวตฺเต ญาเณ ยถารุจิ ปจฺจเวกฺขิตุํ อิจฺฉิติจฺฉิตกาเล สมตฺถภาวโต วา ทุกฺขาทีสุ ตีสุ อสมฺโมหโต ญาณํ วุตฺตํฯ นิโรเธ อารมฺมณโต ตํสมฺปยุตฺตา ปีติปฏิสํเวทนา อสมฺโมหโต น สมฺภวติ โมหปฺปหานาภาวา, ปฏิสมฺภิทาปาฬิวิโรธโต จฯ ตตฺถ ‘‘ทีฆํ อสฺสาสวเสนา’’ติอาทิ อารมฺมณโต ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน สา ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ ตทารมฺมณสฺส ปฏิสํวิทิตตฺตาติ เอตฺถ อธิปฺปาโยฯ ‘‘อาวชฺชโต’’ติอาทิ อสมฺโมหโต ปีติปฏิสํเวทนํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ อนิจฺจาทิวเสน ชานโต, ปสฺสโต, ปจฺจเวกฺขโต จฯ ตทธิมุตฺตตาวเสน อธิฏฺฐหโต, อธิมุจฺจโต, ตถา วีริยาทิํ สมาทหโต ขณิกสมาธินาฯ

อภิญฺเญยฺยนฺติ ญาตปริญฺญายฯ ปริญฺเญยฺยนฺติ ตีรณปริญฺญายฯ สพฺพญฺหิ ทุกฺขสจฺจํ อภิญฺเญยฺยํ, ปริญฺเญยฺยญฺจฯ ตตฺร จายํ ปีตีติ ลิขิตํฯ อภิญฺเญยฺยนฺติอาทิ มคฺคกฺขณํ สนฺธายาหาติ วุตฺตํฯ มคฺเคน อสมฺโมหสงฺขาตวิปสฺสนากิจฺจนิปฺผตฺติโต มคฺโคปิ อภิญฺเญยฺยาทิอารมฺมณํ กโรนฺโต วิย วุตฺโตฯ วิปสฺสนาภูมิทสฺสนตฺถนฺติ สมเถ กายิกสุขาภาวา วุตฺตํฯ ทฺวีสุ จิตฺตสงฺขารปเทสูติ จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที…เป.… สิกฺขติ ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที…เป.… สิกฺขตีติ เอเตสุฯ โมทนาทิ สพฺพํ ปีติเววจนํฯ อนิจฺจานุปสฺสนาทิ กิเลเส, ตมฺมูลเก ขนฺธาภิสงฺขาเรฯ เอวํ ภาวิโตติ น จตุกฺกปญฺจกชฺฌานนิพฺพตฺตเนน ภาวิโตฯ เอวํ สพฺพาการปริปุณฺณํ กตฺวา ภาวิโตฯ วิปสฺสนามคฺคปจฺจเวกฺขณกาเลสุปิ ปวตฺตอสฺสาสมุเขเนว สพฺพํ ทสฺสิตํ อุปายกุสเลน ภควตาฯ

[168] กสฺมา อิทํ วุจฺจติ อมฺเหหีติ อธิปฺปาโยฯ

ปทภาชนียวณฺณนา

[172] อุสฺสุกฺกวจนนฺติ ปากฏสทฺทสญฺญา กิร, สมานกปทนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘สุตฺวา ภุญฺชนฺตี’’ติ เอตฺถ วิย สญฺจิจฺจ โวโรเปตุกามสฺส สญฺจิจฺจปทํ โวโรปนปทสฺส อุสฺสุกฺกํ, สญฺเจตนา จ ชีวิตา โวโรปนญฺจ เอกสฺเสวาติ วุตฺตํ โหติฯ น เกวลํ เจตสิกมตฺเตเนว โหติ, ปโยโคปิ อิจฺฉิตพฺโพ เอวาติ ทสฺเสตุํ วุตฺตานีติ กิร อุปติสฺสตฺเถโรฯ ‘‘ชานิตฺวา สญฺชานิตฺวา เจจฺจ อภิวิตริตฺวา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ชานนฺโต…เป.… วีติกฺกโม’’ติ โวโรปนมฺปิ ทสฺสิตํ, ตสฺมา พฺยญฺชเน อาทรํ อกตฺวา อตฺโถ ทสฺสิโตฯ วีติกฺกมสงฺขาตตฺถสิทฺธิยา หิ ปุริมเจตนา อตฺถสาธิกา โหติฯ สพฺพสุขุมอตฺตภาวนฺติ รูปํ สนฺธาย วุตฺตํ, น อรูปํฯ อตฺตสงฺขาตานญฺหิ อรูปานํ ขนฺธวิภงฺเค (วิภ. 1 อาทโย) วิย อิธ โอฬาริกสุขุมตา อนธิปฺเปตาฯ มาตุกุจฺฉิสฺมินฺติ เยภุยฺยวจนํ, โอปปาติกมนุสฺเสปิ ปาราชิกเมว, อรูปกาเย อุปกฺกมาภาวา ตคฺคหณํ กสฺมาติ เจ? อรูปกฺขนฺเธน สทฺธิํ ตสฺเสว รูปกายสฺส ชีวิตินฺทฺริยสมฺภวโตฯ เตน สชีวโกว มนุสฺสวิคฺคโหปิ นาม โหตีติ สิทฺธํฯ เอตฺถ มาตุกุจฺฉิสฺมินฺติ มนุสฺสมาตุยา วา ติรจฺฉานมาตุยา วาฯ วุตฺตญฺหิ ปริวาเร (ปริ. 480) –

‘‘อิตฺถิํ หเน จ มาตรํ, ปุริสญฺจ ปิตรํ หเน;

มาตรํ ปิตรํ หนฺตฺวา, น เตนานนฺตรํ ผุเส;

ปญฺหา เมสา กุสเลหิ จินฺติตา’’ติฯ

ปฐมนฺติ ปฏิสนฺธิจิตฺตเมวฯ เอกภวปริยาปนฺนาย หิ จิตฺตสนฺตติยา ปฏิสนฺธิจิตฺตํ ปฐมจิตฺตํ นามฯ จุติจิตฺตํ ปจฺฉิมํ นามฯ อญฺญถา อนมตคฺเค สํสาเร ปฐมจิตฺตํ นาม นตฺถิ วินา อนนฺตรสมนนฺตรนตฺถิวิคตปจฺจเยหิ จิตฺตุปฺปตฺติยา อภาวโตฯ ภาเว วา นวสตฺตปาตุภาวโทสปฺปสงฺโคฯ อยํ สพฺพปฐโม มนุสฺสวิคฺคโหติ กิญฺจาปิ อิมํ ชีวิตา โวโรเปตุํ น สกฺกา, ตํ อาทิํ กตฺวา สนฺตติยา ยาว มรณา อุปฺปชฺชนกมนุสฺสวิคฺคเหสุ อปริมาเณสุ ‘‘สพฺพปฐโม’’ติ ทิสฺสติฯ