เมนู

คุมฺเพ ขิปติ, ภณฺฑเทยฺยเมวาติ อวสฺสํ ปวิสนเก สนฺธาย วุตฺตํฯ เอตฺถ เอกสฺมิํ วิหาเร ปรจกฺกาทิภยํ อาคตํฯ มูลวตฺถุจฺเฉทนฺติ ‘‘สพฺพเสนาสนํ เอเต อิสฺสรา’’ติ วจนโต อิตเร อนิสฺสราติ ทีปิตํ โหติฯ

[156] อารามรกฺขกาติ วิสฺสฏฺฐวเสน คเหตพฺพํฯ อธิปฺปายํ ญตฺวาติ เอตฺถ ยสฺส ทานํ ปฏิคฺคณฺหนฺตํ ภิกฺขุํ, ภาคํ วา สามิกา น รกฺขนฺติ น ทณฺเฑนฺติ, ตสฺส ทานํ อปฺปฏิจฺฉาเทตฺวา คเหตุํ วฏฺฏตีติ อิธ สนฺนิฏฺฐานํฯ ตมฺปิ ‘‘น วฏฺฏติ สงฺฆิเก’’ติ วุตฺตํฯ อยเมว ภิกฺขุ อิสฺสโรติ ยตฺถ โส อิจฺฉติ, ตตฺถ อตฺตญาตเหตุํ ลภติ กิร อตฺโถฯ อปิจ ‘‘ทหโร’’ติ วทนฺติฯ สวตฺถุกนฺติ สห ภูมิยาติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘ครุภณฺฑํ โหตี’’ติ วตฺวา ‘‘ติณมตฺตํ ปน น ทาตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ กินฺตุ ครุภณฺฑนฺติ เจ, อรกฺขิยอโคปิยฏฺฐาเน, วินสฺสนกภาเว จ ฐิตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ กปฺปิเยปิ จาติ วตฺวา, อวตฺวา วา คหณยุตฺเต มาตาทิสนฺตเกปิ เถยฺยจิตฺตุปฺปาเทนฯ อิทํ ปน สิกฺขาปทํ ‘‘ราชาปิเมสํ อภิปฺปสนฺโน’’ติ (ปารา. 86) วจนโต ลาภคฺคมหตฺตํ, เวปุลฺลมหตฺตญฺจ ปตฺตกาเล ปญฺญตฺตนฺติ สิทฺธํฯ

ทุติยปาราชิกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ตติยปาราชิกํ

ปฐมปญฺญตฺตินิทานวณฺณนา

[162] ตีหิ สุทฺเธนาติ เอตฺถ ตีหีติ นิสฺสกฺกวจนํ วา โหติ, กรณวจนํ วาฯ นิสฺสกฺกปกฺเข กายวจีมโนทฺวาเรหิ สุทฺเธนฯ ตถา ทุจฺจริตมเลหิ วิสเมหิ ปปญฺเจหีติอาทินา นเยน สพฺพกิเลสตฺติเกหิ โพธิมณฺเฑ เอว สุทฺเธนาติ โยเชตพฺพํฯ กรณปกฺเข ตีหีติ กายวจีมโนทฺวาเรหิ สุทฺเธนฯ ตถา ตีหิ สุจริเตหิ, ตีหิ วิโมกฺเขหิ, ตีหิ ภาวนาหิ, ตีหิ สีลสมาธิปญฺญาหิ สุทฺเธนาติ สพฺพคุณตฺติเกหิ โยเชตพฺพํฯ วิภาวิตนฺติ เทสนาย วิตฺถาริตํ, วิภูตํ วา กตํ วิหิตํ, ปญฺญตฺตํ วา โหติฯ สํวณฺณนาติ วตฺตมานสมีเป วตฺตมานวจนํฯ

เกวลํ ราชคหเมว, อิทมฺปิ นครํฯ สปริจฺเฉทนฺติ สปริยนฺตนฺติ อตฺโถฯ สปริกฺเขปนฺติ เอเกฯ ‘‘หํสวฏฺฏกจฺฉทเนนาติ หํสปริกฺเขปสณฺฐาเนนา’’ติ ลิขิตํฯ กายวิจฺฉินฺทนิยกถนฺติ อตฺตโน อตฺตภาเว, ปรสฺส วา อตฺตภาเว ฉนฺทราคปฺปหานกรํ วิจฺฉินฺทนกรํ ธมฺมกถํ กเถติฯ อสุภา เจว สุภาการวิรหิตตฺตาฯ อสุจิโน จ โทสนิสฺสนฺทนปภวตฺตาฯ ปฏิกูลา จ ชิคุจฺฉนียตฺตา ปิตฺตเสมฺหาทีสุ อาสยโตฯ อสุภาย วณฺณนฺติ อสุภาการสฺส, อสุภกมฺมฏฺฐานสฺส วา วิตฺถารํ ภาสติฯ สามิอตฺเถ เหตํ สมฺปทานวจนํฯ อสุภนฺติ อสุภนิมิตฺตสฺส อาวิภาวาย ปจฺจุปฏฺฐานาย วิตฺถารกถาสงฺขาตํ วณฺณํ ภาสภีติ อตฺโถฯ เตสํเยว อาทิมชฺฌปริโยสานานํ ทสหิ ลกฺขเณหิ สมฺปนฺนํ กิเลสโจเรหิ อนภิภวนียตฺตา ฌานจิตฺตํ มญฺชูสํ นามฯ

ตตฺริมานีติ เอตฺถายํ ปิณฺฑตฺโถ – ยสฺมิํ วาเร ปฐมํ ฌานํ เอกจิตฺตกฺขณิกํ อุปฺปชฺชติ, ตํ สกลมฺปิ ชวนวารํ อนุโลมปริกมฺมอุปจารโคตฺรภุอปฺปนาปฺปเภทํ เอกตฺตนเยน ‘‘ปฐมํ ฌาน’’นฺติ คเหตฺวา ตสฺส ปฐมชฺฌานสฺส อปฺปนาปฏิปาทิกาย ขิปฺปาทิเภทาย อภิญฺญาย อธิคตาย กิจฺจนิปฺผตฺติํ อุปาทาย อาคมนวเสน ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาทีติ เวทิตพฺพาฯ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย กิจฺจนิปฺผตฺติวเสน อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌติ เวทิตพฺพาฯ ปริโยทาปกญาณสฺส กิจฺจนิปฺผตฺติวเสน สมฺปหํสนา ปริโยสานนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ อาทิจิตฺตโต ปฏฺฐาย ยาว ปฐมชฺฌานสฺส อุปฺปาทกฺขณํ, เอตสฺมิํ อนฺตเร ปฏิปทาวิสุทฺธีติ เวทิตพฺพาฯ อุปฺปาทฐิติกฺขเณสุ อุเปกฺขานุพฺรูหนา, ฐิติภงฺคกฺขเณสุ สมฺปหํสนาติ เวทิตพฺพาฯ ลกฺขียติ เอเตนาติ ลกฺขณนฺติ กตฺวา ‘‘วิสุทฺธิปฏิปตฺติปกฺขนฺทเน’’ติอาทินา ปุพฺพภาโค ลกฺขียติ, ติวิเธน อชฺฌุเปกฺขเนน มชฺฌํ ลกฺขียติ, จตุพฺพิธาย สมฺปหํสนาย ปริโยสานํ ลกฺขียตีติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ทส ลกฺขณานี’’ติฯ

ปาริพนฺธกโตติ นีวรณสงฺขาตปาริพนฺธกโต วิสุทฺธตฺตา โคตฺรภุปริโยสานํ ปุพฺพภาคชวนจิตฺตํ ‘‘จิตฺตวิสุทฺธี’’ติ วุจฺจติฯ ตถา วิสุทฺธตฺตา ตํ จิตฺตํ มชฺฌิมํ สมาธินิมิตฺตสงฺขาตํ อปฺปนาสมาธิํ ตทตฺถาย อุปคจฺฉมานํ เอกสนฺตติวเสน ปริณาเมนฺตํ ปฏิปชฺชติ นามฯ

เอวํ ปฏิปนฺนสฺส ตสฺส ตตฺถ สมถนิมิตฺเต ปกฺขนฺทนํ ตพฺภาวูปคมนํ โหตีติ กตฺวา ‘‘ตตฺถ จิตฺตปกฺขนฺทน’’นฺติ วุจฺจติฯ เอวํ ตาว ปฐมชฺฌานุปฺปาทกฺขเณ เอว อาคมนวเสน ปฏิปทาวิสุทฺธิ เวทิตพฺพาฯ เอวํ วิสุทฺธสฺส อปฺปนาปฺปตฺตสฺส ปุน วิโสธเน พฺยาปาราภาวา อชฺฌุเปกฺขนํ โหติฯ สมถปฺปฏิปนฺนตฺตา ปุน สมาธาเน พฺยาปาราภาวา จ สมถปฺปฏิปนฺนสฺส อชฺฌุเปกฺขนํ โหติฯ กิเลสสํสคฺคํ ปหาย เอกนฺเตน อุปฏฺฐิตตฺตา ปุน เอกตฺตุปฏฺฐาเน พฺยาปาราสมฺภวโต เอกตฺตุปฏฺฐานสฺส อชฺฌุเปกฺขนํ โหติฯ ตตฺถ ชาตานนฺติ ตสฺมิํ จิตฺเต ชาตานํ สมาธิปญฺญานํ ยุคนทฺธภาเวน อนติวตฺตนฏฺเฐน นานากิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตาฯ สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ วิมุตฺติรเสเนกรสฏฺเฐน อนติวตฺตเนกสภาวานํ เตสํ ทฺวินฺนํ อุปคตํ ตชฺชํ ตสฺสารุปฺปํ ตทนุรูปํ วีริยํ ตถา จิตฺตํ โยคี วาเหติ ปวตฺเตตีติ กตฺวา ตทุปควีริยวาหนฏฺเฐน จ วิเสสภาคิยภาวตฺตา อาเสวนฏฺเฐนสมฺปหํสนา โหตีติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อปิเจตฺถ ‘‘อนนฺตราตีตํ โคตฺรภุจิตฺตํ เอกสนฺตติวเสน ปริณาเมนฺตํ ปฏิปชฺชติ นามา’’ติ ลิขิตํฯ ตตฺถ หิ ปริณาเมนฺตํ ปฏิปชฺชตีติ เอตานิ วจนานิ อตีตสฺส น สมฺภวนฺติ, ยญฺจ ตทนนฺตรํ ลิขิตํ ‘‘อปฺปนาสมาธิจิตฺตํ อุปคจฺฉมานํ โคตฺรภุจิตฺตํ ตตฺถ ปกฺขนฺทติ นามา’’ติฯ อิมินาปิ ตํ น ยุชฺชติ, ‘‘ปฏิปตฺติกฺขเณ เอว อตีต’’นฺติ วุตฺตตฺตา ‘‘โคตฺรภุจิตฺตํ ตตฺถ ปกฺขนฺทตี’’ติ วจนเมว วิรุชฺฌตีติ อาจริโยฯ ‘‘เอกจิตฺตกฺขณิกมฺปิ โลกุตฺตรจิตฺตํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรตี’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘เอกจิตฺตกฺขณิกสฺสาปิ ฌานสฺส เอตานิ ทส ลกฺขณานี’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘ตโต ปฏฺฐาย อาเสวนา ภาวนา เอวา’’ติปิ วุตฺตํฯ ‘‘อธิฏฺฐานสมฺปนฺนนฺติ อธิฏฺฐาเนน สหคต’’นฺติ ลิขิตํฯ ตสฺสตฺโถ – ยญฺจ ‘‘อาทิมชฺฌปริโยสานสงฺขาต’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ เตสํ ติณฺณมฺปิ กลฺยาณกตาย สมนฺนาคตตฺตา ติวิธกลฺยาณกตญฺจฯ เอวํ ติวิธจิตฺตํ ตทธิคมมูลกานํ คุณานํ, อุปริฌานาธิคมสฺส วา ปทฏฺฐานฏฺเฐน อธิฏฺฐานํ โหติ, ตสฺมา จิตฺตสฺส อธิฏฺฐานภาเวน สมฺปนฺนตฺตา อธิฏฺฐานสมฺปนฺนํ นามาติฯ

อทฺธมาสํ ปฏิสลฺลียิตุนฺติ เอตฺถ อาจริยา เอวมาหุ ‘‘ภิกฺขูนํ อญฺญมญฺญวธทสฺสนสวนสมฺภเว สตฺถุโน สติ ตสฺส อุปทฺทวสฺส อภาเว อุปายาชานนโต ‘อยํ อสพฺพญฺญู’ติ เหตุปติรูปกมเหตุํ วตฺวา ธมฺมิสฺสรสฺสาปิ ตถาคตสฺส กมฺเมสฺวนิสฺสริยํ อสมฺพุชฺฌมานา อสพฺพทสฺสิตมธิจฺจโมหา พหุชนา อวีจิปรายนา ภเวยฺยุํ, ตสฺมา โส ภควา ปเคว เตสํ ภิกฺขูนํ อญฺญมญฺญํ วธมานภาวํ ญตฺวา ตทภาโวปายาภาวํ ปน สุวินิจฺฉินิตฺวา ตตฺถ ปุถุชฺชนานํ สุคติลาภเหตุเมเวกํ กตฺวา อสุภเทสนาย วา รูปสทฺททสฺสนสวเนหิ นิปฺปโยชเนหิ วิรมิตฺวา ปเคว ตโต วิรมณโต, สุคติลาภเหตุกรณโต, อวสฺสํ ปญฺญาปิตพฺพาย ตติยปาราชิกปญฺญตฺติยา วตฺถาคมทสฺสนโต จ อตฺตโน สพฺพทสฺสิตํ ปริกฺขกานํ ปกาเสนฺโต วิย ตมทฺธมาสํ เวเนยฺยหิตนิปฺผตฺติยา ผลสมาปตฺติยา อวกาสํ กตฺวา วิหริตุกาโม ‘อิจฺฉามหํ, ภิกฺขเว, อทฺธมาสํ ปฏิสลฺลียิตุ’นฺติอาทิมาหา’’ติฯ อาจริยา นาม พุทฺธมิตฺตตฺเถรธมฺมสิริตฺเถรอุปติสฺสตฺเถราทโย คณปาโมกฺขา, อฏฺฐกถาจริยสฺส จ สนฺติเก สุตปุพฺพาฯ ตโต อญฺเญ เอเกติ เวทิตพฺพาฯ ‘‘สเกน กาเยน อฏฺฏียนฺติ…เป.… ภวิสฺสนฺตี’’ติ อิทํ ปรโต ‘‘เย เต ภิกฺขู อวีตราคา, เตสํ ตสฺมิํ สมเย โหติ เอว ภยํ, โหติ โลมหํโส, โหติ ฉมฺภิตตฺต’’นฺติ อิมินา น ยุชฺชติ, อิทญฺจ ภควโต อสุภกถารมฺมณปฺปโยชเนน น สเมตีติ เจ? น, ตทตฺถาชานนโตฯ สเกน กาเยน อฏฺฏียนฺตานมฺปิ เตสํ อริยมคฺเคน อปฺปหีนสิเนหตฺตา ขีณาสวานํ วิย มรณํ ปฏิจฺจ อภยํ น โหติ, ภยญฺจ ปน อสุภภาวนานุโยคานุภาเวน มนฺทีภูตํ อนฏฺฏียนฺตานํ วิย น มหนฺตํ หุตฺวา จิตฺตํ โมเหสิฯ อปายุปเค เต สตฺเต นากาสีติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อถ วา อิทํ ปุริมสฺส การณวจนํ, ยสฺมา เตสํ ตสฺมิํ สมเย โหติ เอว ภยํ, ฉมฺภิตตฺตํ, โลมหํโส จ, ตสฺมา ‘‘เตน โข ปน สมเยน ภควา อสุภกถํ กเถตี’’ติอาทิ วุตฺตนฺติฯ

อถ วา สเกน กาเยน อฏฺฏียนฺตานมฺปิ เตสํ โหติ เอว ภยํ, มหานุภาวา วีตราคาติ ขีณาสวานํ มหนฺตํ วิเสสํ ทสฺเสติ, อติทุปฺปสเหยฺยมิทํ มรณภยํ, ยโต เอวํวิธานมฺปิ อวีตราคตฺตา ภยํ โหตีติปิ ทสฺเสติฯ ตทญฺเญ เตสํ ภิกฺขูนํ ปญฺจสตานํ อญฺญตราฯ เตเนทํ ทีเปติ ‘‘ตํ ตถา อาคตํ อสิหตฺถํ วธกํ ปสฺสิตฺวา ตทญฺเญสมฺปิ โหติ เอว ภยํ, ปเคว เตสนฺติ กตฺวา ภควา ปฐมเมว เตสํ อสุภกถํ กเถสิ, ปรโต เตสํ นาโหสิฯ เอวํ มหานิสํสา เนสํ อสุภกถา อาสี’’ติฯ

โย ปเนตฺถ ปจฺฉิโม นโย , โส ‘‘เตสุ กิร ภิกฺขูสุ เกนจิปิ กายวิกาโร วา วจีวิกาโร วา น กโต, สพฺเพ สตา สมฺปชานา ทกฺขิเณน ปสฺเสน นิปชฺชิํสู’’ติ อิมินา อฏฺฐกถาวจเนน สเมติฯ

อปเร ปนาหูติ กุลทฺธิปฏิเสธนตฺถํ วุตฺตํฯ ‘‘อยํ กิร ลทฺธี’’ติ วจนํ ‘‘มารเธยฺยํนาติกฺกมิสฺสตี’’ติ วจเนน วิรุชฺฌตีติ เจ? น วิรุชฺฌติฯ กถํ? อยํ ภิกฺขู อฆาเตนฺโต มารวิสยํ อติกฺกมิสฺสติ อกุสลกรณโต จฯ ฆาเตนฺโต ปน มารเธยฺยํ นาติกฺกมิสฺสติ พลวตฺตา กมฺมสฺสาติ สยํ มารปกฺขิกตฺตา เอวํ จินฺเตตฺวา ปน ‘‘เย น มตา, เต สํสารโต น มุตฺตา’’ติ อตฺตโน จ ลทฺธิ, ตสฺมา ตํ ตตฺถ อุภเยสํ มคฺเค นิโยเชนฺตี เอวมาห, เตเนว ‘‘มารปกฺขิกา มาเรน สมานลทฺธิกา’’ติ อวตฺวา ‘‘มารสฺสา นุวตฺติกา’’ติ วุตฺตาฯ ‘‘อิมินา กิํ วุตฺตํ โหติ? ยสฺมา มารสฺส อนุวตฺติ, ตสฺมา เอวํ จินฺเตตฺวาปิ อตฺตโน ลทฺธิวเสน เอวมาหา’’ติ เกจิ ลิขนฺติฯ มม สนฺติเก เอกโต อุปฏฺฐานมาคจฺฉนฺติ, อตฺตโน อตฺตโน อาจริยุปชฺฌายานํ สนฺติเก อุทฺเทสาทิํ คณฺหาติฯ

อานาปานสฺสติสมาธิกถาวณฺณนา

[165] อยมฺปิ โข, ภิกฺขเวติ อิมินา กิํ ทสฺเสติ? เยสํ เอวมสฺส ‘‘ภควตา อาจิกฺขิตกมฺมฏฺฐานานุโยคปจฺจยา เตสํ ภิกฺขูนํ ชีวิตกฺขโย อาสี’’ติ, เตสํ ตํ มิจฺฉาคาหํ นิเสเธติฯ เกวลํ เตสํ ภิกฺขูนํ ปุพฺเพ กตกมฺมปจฺจยาว ชีวิตกฺขโย อาสิ, อิทํ ปน กมฺมฏฺฐานํ เตสํ เกสญฺจิ อรหตฺตปฺปตฺติยา, เกสญฺจิ อนาคามิสกทาคามิโสตาปตฺติผลปฺปตฺติยา , เกสญฺจิ ปฐมชฺฌานาธิคมาย, เกสญฺจิ วิกฺขมฺภนตทงฺคปฺปหาเนน อตฺตสิเนหปอยาทานาย อุปนิสฺสโย หุตฺวา, เกสญฺจิ สุคติยํ อุปฺปตฺติยา อุปนิสฺสโย อโหสีติ สาตฺถิกาว เม อสุภกถา, กินฺตุ ‘‘สาธุ, ภนฺเต ภควา, อญฺญํ ปริยายํ อาจิกฺขตู’’ติ อานนฺเทน ยาจิตตฺตา อญฺญํ ปริยายํ อาจิกฺขามิ, ยถา โว ปุพฺเพ อาจิกฺขิตอสุภกมฺมฏฺฐานานุโยคา, เอวํ อยมฺปิ โข ภิกฺขเวติ โยชนา เวทิตพฺพาฯ ‘‘อสฺสาสวเสน อุปฏฺฐานํ สตี’’ติ วุตฺตํฯ สา หิ ตํ อสฺสาสํ, ปสฺสาสํ วา อารมฺมณํ กตฺวา ปุพฺพภาเค, อปรภาเค ปน อสฺสาสปสฺสาสปภวนิมิตฺตํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฏฺฐาตีติ จ ตถา วุตฺตาฯ