เมนู

ภูมฏฺฐกถาทิวณฺณนา

[94] มหาอฏฺฐกถายํ ปน สจฺเจปิ อลิเกปิ ทุกฺกฏเมว วุตฺตํ, ตํ ปมาทลิขิตนฺติ เวทิตพฺพนฺติ ยเถตรหิ ยุตฺติยา คเหตพฺพาฯ ตตฺถ ‘‘จตุวคฺเคน ฐเปตฺวา อุปสมฺปทปวารณอพฺภานาทิสพฺพํ สงฺฆกมฺมํ กาตุํ วฏฺฏติ’’จฺเจว วตฺตพฺเพ ‘‘อุปสมฺปทปวารณกถินพฺภานาทีนี’’ติ ลิขนฺตีติ เวทิตพฺพํฯ ตํ อาจริยา ‘‘ปมาทเลขา’’ตฺเวว วณฺณยนฺติ, เตน วุตฺตํ ‘‘ปมาทลิขิต’’นฺติฯ ยํ ยํ วจนํ มุสา, ตตฺถ ตตฺถ ปาจิตฺติยนฺติ วุตฺตํฯ ทุกฺกฏสฺส วจเน ปโยชนาภาวา ‘‘อทินฺนาทานสฺส ปุพฺพปโยเค’’ติ วุตฺตํฯ อญฺเญสมฺปิ ปุพฺพปโยเค ปาจิตฺติยฏฺฐาเน ปาจิตฺติยเมวฯ ปมาทลิขิตนฺติ เอตฺถ อิธ อธิปฺเปตเมว คเหตฺวา อฏฺฐกถายํ วุตฺตนฺติ คหิเต สเมติ วิยฯ อาจริยา ปน ‘‘ปาจิตฺติยฏฺฐาเน ปาจิตฺติย’’นฺติ วตฺวา ทุกฺกเฏ วิสุํ วตฺตพฺเพ ‘‘สจฺจาลิเก’’ติ สามญฺญโต วุตฺตตฺตา ‘‘ปมาทเลขา’’ติ วทนฺตีติ เวทิตพฺพาติฯ ‘‘กุสลจิตฺเตน คมเน อนาปตฺตี’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘ทานญฺจ ทสฺสามี’’ติ วจเนน อนาปตฺติ วิยฯ

ปาจิตฺติยฏฺฐาเน ทุกฺกฏา น มุจฺจตีติ ปาจิตฺติเยน สทฺธิํ ทุกฺกฏมาปชฺชติฯ พหุกาปิ อาปตฺติโย โหนฺตูติ ขณนพฺยูหนุทฺธรเณสุ ทส ทส กตฺวา อาปตฺติโย อาปนฺโน, เตสุ อุทฺธรเณ ทส ปาจิตฺติโย เทเสตฺวา มุจฺจติ, ชาติวเสน ‘‘เอกเมว เทเสตฺวา มุจฺจตี’’ติ กุรุนฺทิยํ วุตฺตํ, ตสฺมา ปุริเมน สเมติฯ ‘‘สโมธาเนตฺวา ทสฺสิตปโยเค ‘‘ทุกฺกฏ’’นฺติ วุตฺตตฺตา สมานปโยคา พหุทุกฺกฏตฺตํ ญาเปติฯ ขณเน พหุกานีติ สมานปโยคตฺตา น ปฏิปฺปสฺสมฺภติฯ อฏฺฐกถาจริยปฺปมาเณนาติ ยถา ปเนตฺถ, เอวํ อญฺเญสุปิ เอวรูปานิ อฏฺฐกถาย อาคตวจนานิ สงฺคีติโต ปฏฺฐาย อาคตตฺตา คเหตพฺพานีติ อตฺโถฯ ‘‘อิธ ทุติยปาราชิเก คเหตพฺพา, น อญฺเญสู’’ติ ธมฺมสิริตฺเถโร กิราหฯ คณฺฐิปเท ปน ‘‘ปุริมขณนํ ปจฺฉิมํ ปตฺวา ปฏิปฺปสฺสมฺภติ, เตเนว เอกเมว เทเสตฺวา มุจฺจตี’’ติ วุตฺตํ, ‘‘วิสภาคกิริยํ วา ปตฺวา ปุริมํ ปฏิปฺปสฺสมฺภตี’’ติ จ วุตฺตํฯ

เอวํ เอกฏฺฐาเน ฐิตาย กุมฺภิยา ฐานาจาวนญฺเจตฺถ ฉหากาเรหิ เวทิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ กุมฺภิยาติ ภุมฺมวจนํฯ อุทฺธํ อุกฺขิปนฺโต เกสคฺคมตฺตมฺปิ ภูมิโต โมเจติ, ปาราชิกนฺติ เอตฺถ มุขวฏฺฏิยา ผุฏฺโฐกาสํ พุนฺเทน โมจิเต ‘‘ฐานาจาวนญฺเจตฺถ ฉหากาเรหิ เวทิตพฺพ’’นฺติ อิมินา สเมติ, ตถา อวตฺวา ‘‘ภูมิโต มุตฺเต เกสคฺคมตฺตมฺปิ อติกฺกนฺเต ภูมิโต โมจิตํ นาม โหตี’’ติ ทฬฺหํ กตฺวา วทนฺติ, อุปปริกฺขิตฺวา คเหตพฺพํฯ เอตฺถ เอกจฺเจ เอวํ อตฺถํ วทนฺติ ‘‘ปุพฺเพ ขณนฺเตน อวเสสฏฺฐานานิ วิโยชิตานิ, ตสฺมิํ วิมุตฺเต ปาราชิก’’นฺติฯ สงฺเขปมหาปจฺจริยาทีสุ วุตฺตวจนสฺส ปมาทเลขภาโว ‘‘อตฺตโน ภาชนคตํ วา กโรติ, มุฏฺฐิํ วา ฉินฺทตี’’ติ วจเนน ทีปิโตฯ

ยํ ปน ‘‘ปีตมตฺเต ปาราชิก’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ ยเถตรหิ ‘‘ปญฺจวิญฺญาณา อุปฺปนฺนวตฺถุกา อุปฺปนฺนารมฺมณา’’ติ ปทสฺส ‘‘อุปฺปนฺนวตฺถุกาหิ อนาคตปฏิกฺเขโป’’ติ อฏฺฐกถาวจนํ ‘‘อสมฺภินฺนวตฺถุกา อสมฺภินฺนารมฺมณา ปุเรชาตวตฺถุกา ปุเรชาตารมฺมณา’’ติ วจนมเปกฺขิตฺวา อตีตานาคตปฏิกฺเขโปติ ปริวตฺเตติ, ตถา ตาทิเสหิ ปริวตฺต’นฺติ เวทิตพฺพํฯ น หิ อฏฺฐกถาจริยา ปุพฺพาปรวิรุทฺธํ วทนฺติฯ ยํ ปน อาจริยา ‘‘อิทํ ปมาทลิขิต’’นฺติ อปเนตฺวา ปฏิกฺขิปิตฺวา วจนกาเล วาเจนฺติ, อุทฺทิสนฺติ, ตเมว จ อิมินาปิ อาจริเยน ‘‘ปมาทลิขิต’’นฺติ ปฏิกฺขิตฺตํฯ ยญฺจ สุตฺตํ ทสฺเสตฺวา เต ปฏิกฺขิปนฺติ, ตเมว จ ทสฺเสนฺเตน อิมินา ปฏิกฺขิตฺตํ, เตน วุตฺตํ ‘‘ตํ ปน ตตฺเถวา’’ติอาทิฯ

อนาปตฺติมตฺตเมว วุตฺตนฺติ เนว อวหาโร น คีวา อนาปตฺตีติ พฺยญฺชนโตว เภโท, น อตฺถโตติ ทสฺสนตฺถํฯ ตํ ปมาทลิขิตํ กตเรหีติ เจ? ปุพฺเพ วุตฺตปฺปกาเรหิ, เลขเกหิ วา, เอส นโย สพฺพตฺถฯ ‘‘น หิ ตเทว พหูสุ ฐาเนสุ ยุตฺตโต ปาราชิกมหุตฺวา กตฺถจิ โหตี’’ติ สพฺพํ อนุคณฺฐิปเท วุตฺตํฯ ทุฏฺฐปิตํ วา ฐเปตีติ เอตฺถ ตโต ปคฺฆริสฺสตีติ ฐานาจาวนํ สนฺธาย กตตฺตา ปาราชิกํ ตํ ปน คณฺหตุ วา มา วา ตตฺเถว ‘‘ภินฺทตี’’ติอาทิวจนโต เวทิตพฺพํฯ ‘‘ตตฺเถวาติ ฐานาจาวนํ อกโรนฺโตว ฐานา อจาเวตุกาโมว เกวลํ ‘ภินฺทตี’ติ อฏฺฐกถาวจนโต จ ญาเปตพฺพ’’นฺติ อญฺญตรสฺมิํ คณฺฐิปเท วุตฺตํฯ ตถา ‘‘ปคฺฆริเตหิ ตินฺตปํสุํ คเหตฺวา อุทเก ปกฺขิปิตฺวา ปจิตฺวา คเหตุํ สกฺกา, ตสฺมา คหณเมว สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ อปเรฯ ‘‘ริตฺตกุมฺภิยา อุปริ กโรติ, ภณฺฑเทยฺย’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ อาณตฺติยา วิรุชฺฌติ, ‘‘ยทา สกฺโกสิ, ตทา ตํ ภณฺฑํ อวหรา’’ติ อตฺถสาธโก อาณตฺติกาเล เอว ปาราชิกํฯ อปิจ อาวาฏกาทีนิ ถาวรปโยคานิ จ เอตฺถ สาธกานิฯ นตฺถิ กาลกตปโยคานิ ปาราชิกวตฺถูนีติ ตสฺมา อุปปริกฺขิตพฺพนฺติ เอเกฯ ยตฺถ ยตฺถ ‘‘อปเร’’ติ วา ‘‘เอเก’’ติ วา วุจฺจติ, ตตฺถ ตตฺถ สุฏฺฐุ อุปปริกฺขิตฺวา ยุตฺตํ คเหตพฺพํ, อิตรํ ฉฑฺเฑตพฺพํฯ วทนฺตีติ อาจริยา วทนฺติฯ น, อญฺญถา คเหตพฺพตฺถโตติ ปาฬิปริหรณตฺถํ วุตฺตํฯ เอวเมเก วทนฺตีติ ตํ น คเหตพฺพํฯ กสฺมา? ‘‘ปสฺสาวํ วา ฉฑฺเฑตี’’ติ จ ‘‘อปริโภคํ วา กโรตี’’ติ จ อตฺถโต เอกตฺตา, อฏฺฐกถาย ‘‘มุคฺคเรน โปเถตฺวา ภินฺทตี’’ติ วุตฺตตฺตาปิฯ

อยํ ปเนตฺถ สาโรติอาทิกถาย ‘‘อมฺหากํ อาจริยสฺส วจน’’นฺติ ธมฺมสิริตฺเถโร อาหฯ สงฺคหาจริยานํ วาโทติ เอเกฯ ปุพฺเพ วุตฺตาปิ เต เอว, ตสฺมา โวหารวเสนาติ อฉฑฺเฑตุกามมฺปิ ตถา กโรนฺตํ ‘‘ฉฑฺเฑตี’’ติ โวหรนฺติฯ เอวเมเตสํ ปทานํ อตฺโถ คเหตพฺโพติ เอวํ สนฺเต ‘‘ฐานาจาวนสฺส นตฺถิตาย ทุกฺกฏ’’นฺติ อฏฺฐกถาวจเนน อติวิย สเมติ, ตตฺถ ฐานาจาวนจิตฺตสฺส นตฺถิตาย ฐานา จุตมฺปิ น ‘‘ฐานา จุต’’นฺติ วุจฺจตีติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ อิตรถาปีติ เถยฺยจิตฺตาภาวา ฐานา จาเวตุกามสฺสปิ ทุกฺกฏํ ยุชฺชติฯ

[96] สยเมว ปติตโมรสฺเสว อิโต จิโต จ กโรโต ถุลฺลจฺจยํฯ อากาสฏฺฐวินิจฺฉเย ตปฺปสงฺเคน ตสฺมิํ เวหาสาทิคเตปิ อสมฺโมหตฺถํ เอวํ คเหตพฺพนฺติ วุตฺตํฯ ‘‘เอวมญฺญตฺราปิ สามิเส’’ติ คณฺฐิปเท วุตฺตํฯ ‘‘ฐานาจาวนํ อกโรนฺโต จาเลตี’’ติ วจนโต ฐานาจาวเน ถุลฺลจฺจยํ นตฺถีติ วุตฺตํ โหติฯ เกจิ อผนฺทาเปตฺวา ฐานาจาวนาจาวเนหิปิ ทุกฺกฏถุลฺลจฺจเย วทนฺติฯ ‘‘เต ฐานาจาวนํ อกโรนฺโตติ อิมํ อฏฺฐกถาวจนํ ทสฺเสตฺวา ปฏิเสเธตพฺพา’’ติ เกจิ วทนฺติ, วีมํสิตพฺพํฯ

[97] เฉทนโมจนาทิ อุปริภาคํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อวสฺสํ ฐานโต อากาสคตํ กโรติฯ เอตฺถ ‘‘เอกโกฏิํ นีหริตฺวา ฐปิเต วํเส ฐิตสฺส อากาสกรณํ สนฺธายา’’ติ เกจิ วทนฺติฯ เต ปน อถ ‘‘มูลํ อจฺเฉตฺวา วลยํ อิโต จิโต จ สาเรติ, รกฺขติฯ สเจ ปน มูลโต อนีหริตฺวาปิ หตฺเถน คเหตฺวา อากาสคตํ กโรติ, ปาราชิก’’นฺติ อฏฺฐกถาวจนํ ทสฺเสตฺวา ปฏิเสเธตพฺพาฯ ภิตฺตินิสฺสิตนฺติ ภิตฺติยา อุปตฺถมฺภิตํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เอเกฯ ภิตฺติํ นิสฺสาย ฐปิตนฺติ นาคทนฺตาทีสุ ฐิตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ฉินฺนมตฺเตติ อุปริ อุคฺคนฺตฺวา ฐิตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

[98] อุปริ ฐิตสฺส ปิฏฺฐิยาติ เอตฺถ อโธ โอสารณํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เหฏฺฐา โอสาเรนฺตสฺส อุปริมสฺส ปิฏฺฐิยา เหฏฺฐิเมน ฐิโตกาสํ อติกฺกนฺตมตฺเต ปาราชิกํ, อุทฺธํ อุกฺขิปนฺตสฺส อุทกโต มุตฺตมตฺเตฯ

‘‘เอวํ คหิเต ภูมฏฺเฐ วุตฺเตน สเมตี’’ติ วทนฺติฯ มตมจฺฉานํ ฐิตฏฺฐานเมว ฐานํ กิรฯ เถยฺยจิตฺเตน มาเรตฺวา คณฺหโต อูนปาทคฺฆนเก ทุกฺกฏํ, สหปโยคตฺตา ปาจิตฺติยํ นตฺถีติ เอเกฯ มทนผลวสาทีนีติ เอตฺถ สีหฬภาสา กิร วส อิติ วิสนฺติ อตฺโถ, ครุฬากาเรน กตุปฺเปยิตํ วาฯ

[99] ปุพฺเพ ปาเส พทฺธสูกรอุปมาย วุตฺตา เอวฯ ‘‘ถเล ฐปิตาย นาวาย น ผุฏฺโฐกาสมตฺตเมวา’’ติ ปาโฐฯ ‘‘วาโต อาคมฺมาติ วจนโต วาตสฺส นตฺถิกาเล ปโยคสฺส กตตฺตา อวหาโร นตฺถิ, อตฺถิกาเล เจ กโต, อวหาโรวา’’ติ วทนฺติฯ ‘‘ภณฺฑเทยฺยํ ปน เกสนฺติ เจ? เยสํ หตฺเถ กหาปณานิ คหิตานิ, เตสํ วา, นาวาสามินา นาวาย อคฺคหิตาย นาวาสามิกสฺส วา’’ติ อนุคณฺฐิปเท วุตฺตํฯ

[104] นิรมฺพิตฺวา อุปริฯ อกตํ วา ปน ปติฏฺฐเปตีติ อปุพฺพํ วา ปฏฺฐเปตีติ อตฺโถฯ

[106] คามฏฺเฐ วา ‘‘คาโม นามา’’ติ น วุตฺตํ ปฐมํ คามลกฺขณสฺส สพฺพโส วุตฺตตฺตาฯ

[107] อรญฺญฏฺเฐ อรญฺญํ นามาติ ปุน น เกวลํ ปุพฺเพ วุตฺตลกฺขณญฺเญว อรญฺญนฺติ อิธาธิปฺเปตํ, กินฺตุ ปรปริคฺคหิตเมว เจตํ โหติ, ตํ อิธาธิปฺเปตนฺติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ เตเนว อตฺเถปิ อรญฺญคฺคหณํ กตํฯ อคฺเคปิ มูเลปิ ฉินฺนาติ เอตฺถ ‘‘น เวเฐตฺวา ฐิตา, ฉินฺนมตฺเต ปตนกํ สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ วทนฺติฯ ตจฺเฉตฺวา ฐปิโตติ อรญฺญสามิเกหิ ปเรหิ ลทฺเธหิ ตจฺเฉตฺวา ฐปิโตฯ อทฺธคโตปีติ จิรกาลิโกปิฯ ‘‘น คเหตพฺโพติ อรญฺญสามิเกหิ อนุญฺญาเตนปี’’ติ คณฺฐิปเท วุตฺตํฯ ฉลฺลิยา ปริโยนทฺธํ โหตีติ อิมินา สามิกานํ นิรเปกฺขตํ ทีเปติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘คเหตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ ยทิ สามิกานํ สาเปกฺขตา อตฺถิ, น วฏฺฏติฯ

[108] ตตฺถ ‘‘ภาชเนสุ โปกฺขรณีตฬาเกสุ จ คาโว ปกฺโกสตีติ อิโต ปฏฺฐาย ตโย ทส วารา อาทิเมว ทสฺเสตฺวา สํขิตฺตา’’ติ อนุคณฺฐิปเท วุตฺตํฯ นิพฺพหนอุทกํ นาม ตฬากรกฺขณตฺถาย อธิโกทกนิกฺขมนทฺวาเรน นิกฺขมนอุทกํฯ ‘‘คเหตุํ น ลภตีติ สามีจิกมฺมํ น โหตี’’ติ อนุคณฺฐิปเท วุตฺตํฯ อิโต ปฏฺฐาย ‘‘วุตฺต’’นฺติ วุตฺเต อนุคณฺฐิปเทติ คเหตพฺพํฯ อนิกฺขนฺเต อุทเกติ ปาฐเสโส, สุกฺขมาติกาปโยคตฺตา ภณฺฑเทยฺยมฺปิ น โหตีติ อธิปฺปาโยฯ ตฬากํ นิสฺสาย เขตฺตสฺส กตตฺตาติ ‘‘สพฺพสาธารณํ ตฬากํ โหตี’’ติ ปฐมํ วุตฺตตฺตา ตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ‘‘ยสฺมา ตฬากคตํ อุทกํ สพฺพสาธารณมฺปิ มาติกาย สติ ตํ อติกฺกมิตฺวา คเหตุํ น วฏฺฏติ, ตสฺมา ตํ สนฺธาย กุรุนฺทิยาทีสุ อวหาโรติ วุตฺต’’นฺติ อปเร อาหูติฯ อิมินา ลกฺขเณน น สเมตีติ ยสฺมา สพฺพสาธารณเทโส นาม ตญฺจ ตฬากํ สพฺพสาธารณํ, กติกาภาวา จ มหาอฏฺฐกถายํ วุตฺตเมว ยุตฺตนฺติ อาหาจริโยฯ

[109] ‘‘ตโต ปฏฺฐาย อวหาโร นตฺถีติ เถยฺยายปิ คณฺหโต, ตสฺมา ยถามุณฺฑมหาเชตพฺพตฺตา, อรกฺขิตพฺพตฺตา, สพฺพสาธารณตฺตา จ อญฺญมฺปิ สงฺฆสนฺตกํ อิทํ น โหตี’’ติ คณฺฐิปเท วุตฺตํฯ

[110] อุชุกเมว ติฏฺฐตีติ เอตฺถ ‘‘สมีเป รุกฺขสาขาทีหิ สนฺธาริตตฺตา อีสกํ ขลิตฺวา อุชุกเมว ติฏฺฐติ เจ, อวหาโรฯ ฉินฺนเวณุ วิย ติฏฺฐติ เจ, อนาปตฺตี’’ติ วุตฺตํ, ตํ สุวุตฺตํ, ตสฺส วินิจฺฉเย ‘‘สเจ ตานิ รกฺขนฺตี’’ติ วุตฺตตฺตาฯ โน อญฺญถาติ สมฺปตฺเต เจ วาเต วาตมุขโสธนํ กโรติ, ปาราชิกนฺติ อตฺโถฯ

[111] อญฺเญสุ ปน วิจารณา เอว นตฺถีติ เตสุ อปฺปฏิกฺขิปิตตฺตา อยเมว วินิจฺฉโยติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘เอเตน ธุรนิกฺเขปํ กตฺวาปิ โจเรหิ อาหฏํ โจเทตฺวา คณฺหโต อนาปตฺตีติ ทีปิตํ โหตี’’ติ วุตฺตํฯ

[112] เอเสว นโยติ อุทฺธาเรเยว ปาราชิกํ, กสฺมา? อญฺเญหิ ปตฺเตหิ สาธารณสฺส สญฺญาณสฺส วุตฺตตฺตาฯ ปทวาเรนาติ โจเรน นีหริตฺวา ทินฺนํ คเหตฺวา คจฺฉโตฯ คามทฺวารนฺติ โวหารมตฺตเมว, คามนฺติ อตฺโถ อาณตฺติยา ทฏฺฐพฺพตฺตา, ทฺวินฺนมฺปิ อุทฺธาเร เอว ปาราชิกํฯ

อสุกํ นาม คามํ คนฺตฺวาติ วจเนน ยาว ตสฺส คามสฺส ปรโต อุปจาโร, สพฺพเมตํ อาณตฺตเมว โหติฯ ‘‘ฐตฺวา วา นิสีทิตฺวา วา วิสฺสมิตฺวา ปุริมเถยฺยจิตฺตํ วูปสมิตฺวา คมนตฺถญฺเจ ภณฺฑํ น นิกฺขิตฺตํ, ยถาคหิตเมว, ปทวาเรน กาเรตพฺโพติ, นิกฺขิตฺตญฺเจ, อุทฺธาเรนา’’ติ จ ลิขิตํฯ เกวลํ ‘‘ลิขิต’’นฺติ วุตฺเต คณฺฐิปเท คเหตพฺพํฯ เถยฺยจิตฺเตน ปริภุญฺชนฺโตติ ฐานาจาวนํ อกตฺวา นิวตฺถปารุตนีหาเรน ‘‘ปุพฺเพเวทํ มยา คหิต’’นฺติ เถยฺยจิตฺเตน ปริภุญฺชนฺโตฯ ‘‘นฏฺเฐ ภณฺฑเทยฺยํ กิรา’’ติ ลิขิตํฯ ‘‘อญฺโญ วา’’ติ วจเนน เยน ฐปิตํ, เตน ทินฺเน อนาปตฺตีติ ทีปิตํ โหติ โคปกสฺส ทาเน วิย, ‘‘เกวลํ อิธ ภณฺฑเทยฺยนฺติ อปเร’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘อญฺโญ วา’’ติ วจนโต เยน ฐปิตํฯ โส วาติปิ ลพฺภตีติ วิจาเรตฺวา คเหตพฺโพฯ วา-สทฺเทน ยสฺส หตฺเถ ฐปิตํ, โส วา เทติ ราชคเห คณโก วิย ธนิยสฺส, ตสฺมา ปาราชิกํ ยุตฺตํ วิยฯ

ตว ถูลสาฏโก ลทฺโธติ วุตฺตกฺขเณ มุสาวาเท ทุกฺกฏํฯ ตสฺส นามํ ลิขิตฺวาติ เอตฺถ ‘‘เตน ‘คเหตฺวา ฐเปยฺยาสี’ติ อาณตฺตตฺตา นามเลขนกาเล อนาปตฺติ กุสสงฺกมนสทิสํ น โหตี’’ติ วุตฺตํฯ น ชานนฺตีติ น สุณนฺตีติ อตฺโถฯ สเจ ชานิตฺวาปิ จิตฺเตน น สมฺปฏิจฺฉนฺติ เอเสว นโยฯ ชานนฺเตน ปน รกฺขิตุํ อนิจฺฉนฺเต ปฏิกฺขิปิตพฺพเมว เอตนฺติ วตฺตํ ชานิตพฺพํฯ อุมฺมคฺเคนาติ ปุราปาณํ ขณิตฺวา กตมคฺเคนาติ อตฺโถฯ

นิสฺสิตวาริกสฺส ปน สภาคา ภตฺตํ เทนฺติ, ตสฺมา ยถา วิหาเร ปนฺติ, ตเถว กาตพฺพนฺติ สมฺปตฺตวารํ อคฺคเหตุํ น ลภนฺติ, ‘‘ตสฺส วา สภาคา อทาตุํ น ลภนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ อตฺตทุติยสฺสาติ น หิ เอเกนานีตํ ทฺวินฺนํ ปโหติ, สเจ ปโหติ ปาเปตพฺโพติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺส วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘ปริปุจฺฉํ เทตีติ ปุจฺฉิตปญฺหสฺส วิสฺสชฺชนํ กโรตี’’ติ ลิขิตํฯ สงฺฆสฺส ภารํ นาม ‘‘สทฺธมฺมวาจนา เอวา’’ติ วุตฺตํ, ‘‘นวกมฺมิโกปิ วุจฺจตี’’ติ จ, ‘‘อิโต ภณฺฑโต วฏฺฏนฺตํ ปุน อนฺโต ปวิสตีติ มหาอฏฺฐกถาปทสฺส กุรุนฺทีสงฺเขปฏฺฐกถาหิ อธิปฺปาโย วิวริโต’’ติ ลิขิตํฯ

[113] คจฺฉนฺเต ยาเน วาติ เอตฺถ ‘‘สุงฺกฏฺฐานสฺส พหิ ฐิตํ สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ อุปติสฺสตฺเถโร วทติ กิรฯ

‘‘คจฺฉนฺเต ยาเน วาติอาทิ สุงฺกฏฺฐานพฺภนฺตเร คเหตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ พหิ ฐิตสฺส วตฺตพฺพเมว นตฺถิ, ‘‘อนฺโต ฐตฺวา’’ติ อธิกาเร วุตฺตตฺตา เจติ ยุตฺตํ – ยานาทีสุ ฐปิเต ตสฺส ปโยคํ วินาเยว คเตสุ ปาราชิโก น โหติฯ กสฺมา น ภณฺฑเทยฺยนฺติ เจ? สุงฺกฏฺฐานสฺส พหิ ฐิตตฺตาฯ อรญฺญฏฺเฐ ‘‘อสฺสติยา อติกฺกมนฺตสฺสปิ ภณฺฑเทยฺยเมวา’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.107) วุตฺตํ เตสํ สปริคฺคหิตตฺตาฯ อิธ ปน ‘‘อตฺร ปวิฏฺฐสฺสา’’ติ วจนโต น พหิ ฐิตสฺส, ตํ กิร สุงฺกสงฺเกตํฯ อญฺญํ หราเปตีติ ตตฺถ ‘‘สหตฺถา’’ติ วจนโต อนาปตฺติฯ นิสฺสคฺคิยานิ โหนฺตีติ อฏฺฐกถาโต ปาจิตฺติยํ, อุปจารํ โอกฺกมิตฺวา ปริหรเณ สาทีนวตฺตา ทุกฺกฏํฯ

สุงฺกฏฺฐาเน สุงฺกํ ทตฺวาว คนฺตุํ วฏฺฏตีติ อิทํ ทานิ วตฺตพฺพานํ มาติกาติ ธมฺมสิริตฺเถโรฯ ‘‘อนุราธปุรสฺส จตูสุ ทฺวาเรสุ สุงฺกํ คณฺหนฺติ, เตสุ ทกฺขิณทฺวารสฺส ปุรโต มคฺโค ถูปารามโต อานนฺทเจติยํ ปทกฺขิณํ กตฺวา เชตวนวิหารสฺสนฺตรปาการสฺสาสนฺเน นิวิฏฺโฐ, โย น คามํ ปวิสนฺโต อุปจารํ โอกฺกนฺโต โหติฯ ถูปารามโต จ มหาเจติยํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ราชวิหารํ คจฺฉนฺโต น โอกฺกมตี’’ติ กิร มหาอฏฺฐกถายํ อาคตํฯ เอตฺถ จาติ สุงฺกฆาเต ‘‘ทฺวีหิ เลฑฺฑุปาเตหีติ อาจริยปรมฺปราภตา’’ติ ลิขิตํฯ ทฺวีหิ เลฑฺฑุปาเตหีติ สุงฺกฆาตสฺส ปริจฺเฉเท อฏฺฐปิเต ยุชฺชติ, ฐปิเต ปน อติเรกโยชนมฺปิ สุงฺกฆาตํ โหตีติ ตโต ปรํ ทฺเว เลฑฺฑุปาตา อุปจาโรติ คเหตพฺโพฯ โส ปเนตฺถาปิ ทุวิโธ พาหิรพฺภนฺตรเภทโตฯ ตตฺถ ทุติยเลฑฺฑุปาตสงฺขาตํ พาหิโรปจารํ สนฺธาย ปาฬิยํ, มหาอฏฺฐกถายญฺจ ทุกฺกฏํ วุตฺตํฯ อพฺภนฺตรํ สนฺธาย กุรุนฺทิยนฺติ โน ขนฺติฯ ‘‘อตฺร ปวิฏฺฐสฺส สุงฺกํ คณฺหนฺตูติ หิ นิยมิตฏฺฐานํ เอกนฺตโต ปาราชิกเขตฺตํ โหติ, ตญฺจ ปริกฺขิตฺตํ, เอโก เลฑฺฑุปาโต ทุกฺกฏเขตฺตํ, อปริกฺขิตฺตญฺเจ, ทุติโย เลฑฺฑุปาโตติ โน อธิปฺปาโย’’ติ อาจริโย วทติฯ

[114] ธนํ ปน คตฏฺฐาเน วฑฺฒตีติ เอตฺถ ‘‘วฑฺฒิยา สห อวหารกสฺส ภณฺฑเทยฺย’’นฺติ ลิขิตํฯ ‘‘ตํ วฑฺฒิํ ทสฺสามี’’ติ อคฺคเหสิ, ตตฺถ กมฺมํ อกโรนฺตสฺส วฑฺฒตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ เกวลํ อาฐปิตเขตฺตสฺส น วฑฺฒติฯ ‘‘ยํ ธนํ วฑฺฒิ, ตํ เทนฺตสฺส อวหารกสฺส วฑฺฒิยา อทาเน ปาราชิกํ โหตี’’ติ วทนฺติฯ

นาเมนาติ สปฺปนาเมน วา สามิเกน กเตน วาฯ

[116] ราชฆรสฺส อนฺโตวตฺถุมฺหิ, ปริกฺขิตฺตราชงฺคณํ วา อนฺโตวตฺถุฯ อปริกฺขิตฺเต ราชงฺคเณ ฐิตสฺส สกลนครํ ฐานํฯ โคณสฺส ‘‘อปริกฺขิตฺเต ฐิตสฺส อกฺกนฺตฏฺฐานเมว ฐาน’’นฺติ วุตฺตตฺตา ขณฺฑทฺวารนฺติ อตฺตนา ขณฺฑิตจฺฉิทฺทํฯ ตตฺเถว ฆาเตตีติ ‘‘ชีวิตินฺทฺริยารมฺมณตฺตา วธกจิตฺตสฺส ปาจิตฺติยํ โหตีติ? น โหติฯ กสฺมา? อทินฺนาทานปโยคตฺตาฯ ตมฺปิ เถยฺยจิตฺตํ สงฺขารารมฺมณํว โหติฯ อิธ ตทุภยํ ลภติ สทฺธิํ ปุพฺพภาคาปรภาเคหี’’ติ วุตฺตํฯ

[118] ตสฺสุทฺธาเร สพฺเพสํ ปาราชิกนฺติ ยทิ โย อาณตฺโต อวสฺสํ ตํ ภณฺฑํ หรติ, อาณตฺติกฺขเณ เอว ปาราชิกํฯ ‘‘อิธ ติณฺณํ กสฺมา ปาราชิกํ, นนุ ‘ตุมฺเห, ภนฺเต, ตโย หรถา’ติ วุตฺตตฺตา ถุลฺลจฺจยํ, อิตเรสญฺจ ปฏิปาฏิยา เอเกกสฺสาณตฺตตฺตา เอเกเกน จ ทุกฺกเฏน ภวิตพฺพํฯ กถํ, เอโก กิร มาสคฺฆนกํ ปริสฺสาวนํ เถเนตฺวา เทเสตฺวา นิรุสฺสาโห เอว วา หุตฺวา ปุน มาสคฺฆนกํ สูจิํ ตเถว กตฺวา ปุน มาสคฺฆนกนฺติ เอวํ สิยาติ? น เอวํ, ตํ ยถา อุปฺปลเถนโก เยน วตฺถุ ปูรติ ตาว สอุสฺสาหตฺตา ปาราชิโก อาสิ, เอวมิเม สอุสฺสาหาว น เทสยิํสุ วา’’ติ ลิขิตํ, ปาฬิยํ, อฏฺฐกถายญฺจ สํวิทหิตฺวา คเตสุ เอกสฺสุทฺธาเร สพฺเพสํ ปาราชิกํ วินา วิย อาณตฺติยา กิญฺจาปิ วุตฺตํ, อถ โข ‘‘ตสฺสายํ อตฺโถ’’ติ วตฺวา ปจฺฉา วุตฺตวินิจฺฉเยสุ จ เอกภณฺฑเอกฏฺฐานาทีสุ จ สมฺพหุลา เอกํ อาณาเปนฺตีติ อาณตฺติเมว นิยเมตฺวา วุตฺตํ, ตสฺมา อาณตฺติ อิจฺฉิตพฺพา วิย, วีมํสิตพฺพํฯ ‘‘‘เอกภณฺฑํ เอกฏฺฐาน’นฺติ จ ปาโฐ ‘เอกกุลสฺส ภณฺฑ’นฺติ วจนโต’’ติ วทนฺติฯ

[119-120] โอจรเก วุตฺตนเยเนวาติ อวสฺสํหาริเย ภณฺเฑฯ ตํ สงฺเกตนฺติ ตสฺส สงฺเกตสฺสฯ อถ วา ตํ สงฺเกตํ อติกฺกมิตฺวา ปจฺฉา วาฯ อปตฺวา ปุเร วาฯ เอส นโย ตํ นิมิตฺตนฺติ เอตฺถาปิฯ อกฺขินิขณนาทิกมฺมํ ลหุกํ อิตฺตรกาลํ, ตงฺขเณ เอว ภณฺฑํ อวหริตุํ น สกฺกา, กิญฺจิ ภณฺฑํ ทูรํ โหติ, กิญฺจิ ภาริยํ, ตํ คเหตุํ ยาว คจฺฉติ ยาว อุกฺขิปติ, ตาว นิมิตฺตสฺส ปจฺฉา โหติฯ

สเจ ตํ ภณฺฑํ อธิคตํ วิย อาสนฺนํ, ลหุกญฺจ, สกฺกา นิมิตฺตกฺขเณ อวหริตุํ, ตเมว สนฺธาย วุตฺตํ กินฺติ? น, ปุพฺเพ วุตฺตมฺปิ ‘‘ตโต ปฏฺฐาย เตเนว นิมิตฺเตน อวหรตี’’ติ วุจฺจติ อารทฺธตฺตาฯ ยทิ เอวํ ‘‘ปุเรภตฺตปโยโค เอโส’’ติ วาโร ปมาณํ โหติ, น จ ตํ ปมาณํ มหาปทุมตฺเถรวาทสฺส ปจฺฉา วุตฺตตฺตา, น สงฺเกตกมฺมํ วิย นิมิตฺตกมฺมํ ทฏฺฐพฺพํฯ ตตฺถ หิ กาลปริจฺเฉโท อตฺถิ, อิธ นตฺถิ, อิทเมว เตสํ นานตฺตํฯ

[121] ตญฺจ อสมฺโมหตฺถนฺติ เอโก ‘‘ปุเรภตฺตาทีสุ วา, อกฺขินิขณนาทีนิ วา ทิสฺวา คณฺหา’’ติ, เอโก คเหตพฺพํ ภณฺฑนิสฺสิตํ กตฺวา ‘‘ปุเรภตฺตํ เอวํ วณฺณสณฺฐานํ ภณฺฑํ คณฺหา’’ติ วทติ, เอวํวิเธสุ อสมฺโมหตฺถํ เอวํวิธํ สงฺเกตํ นิมิตฺตญฺจ ทสฺเสตุนฺติ จ, ยถาธิปฺปายนฺติ ทุติโย ตติยสฺส ตติโย จตุตฺถสฺสาติ เอวํ ปฏิปาฏิยา เจ วทนฺตีติ อตฺโถฯ สเจ ทุติโย จตุตฺถสฺส วเทติ, น ยถาธิปฺปาโยติ จฯ ‘‘ปฏิคฺคหิตมตฺเตติ อวสฺสํ เจ ปฏิคฺคณฺหาติ, ปุพฺเพว ถุลฺลจฺจย’’นฺติ จ ลิขิตํฯ ปฏิคฺคณฺหกานํ ทุกฺกฏํ สพฺพตฺโถกาสาภาวโต น วุตฺตํฯ ปาราชิกาปชฺชเนเนตํ ทุกฺกฏํ อาปชฺชิตฺวา อาปชฺชนฺติ กิรฯ อตฺถสาธกาณตฺติเจตนาขเณ เอว ปาราชิโก โหตีติ อธิปฺปาโยฯ ตตฺถ มคฺคฏฺฐานิยํ กตรํ, กตรํ ผลฏฺฐานิยนฺติ ‘‘อตฺถสาธกเจตนา นาม มคฺคานนฺตรผลสทิสา’’ติ วุตฺตตฺตา ผลฏฺฐานิยา เจตนาติ สิทฺธํฯ อาณตฺติ เจ มคฺคฏฺฐานิยา สิยา, เจตนาสหชตฺตา น สมฺภวติ, ตถา ภณฺฑสฺส อวสฺสํหาริตา จ น สมฺภวติฯ อาณตฺติกฺขเณ เอว หิ ตํ อวสฺสํหาริตํ ชาตนฺติ อวหารกสฺส ปฏิคฺคณฺหญฺเจ, ตมฺปิ น สมฺภวติ อนาคตตฺตาฯ เจตนา เจ มคฺคฏฺฐานิยา โหติ, อาณตฺติอาทีสุ อญฺญตรํ, ภณฺฑสฺส อวสฺสํหาริตา เอว วา ผลฏฺฐานิยา เจ, อตฺโถ น สมฺภวติฯ ปาราชิกาปตฺติ เอว หิ ผลฏฺฐานิยา ภวิตุมรหติ, น อญฺญนฺติ เอวํ ตาว อิธ โอปมฺมสํสนฺทนํ สมฺภวติ เจตนา มคฺคฏฺฐานิยา, ตสฺสา ปาราชิกาปตฺติภาโว ผลฏฺฐานิโยฯ ยถา กิํ? ยถา ปฏิสมฺภิทามคฺเค ‘‘สทฺธาย ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทาฯ

สทฺธาย สทฺทตฺเถ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา’’ติ เอตฺถ อญฺโญ สทฺโธ, อญฺโญ สทฺธาย สทฺทตฺโถติ สิทฺธํ, ยถา จ ‘‘เอโก อโมหสงฺขาโต ธมฺโม สมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย อธิปติสหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยอินฺทฺริยมคฺคสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอตฺถ อโมโห ธมฺโม อญฺโญ, อญฺเญ ตสฺส เหตุปจฺจยตาทโยติ สิทฺธํฯ ยถา จ วินยปิฏเก ยานิ ฉ อาปตฺติสมุฏฺฐานานิ, เอวํ ยถาสมฺภวํ ‘‘สตฺต อาปตฺติกฺขนฺธา’’ติ วุจฺจนฺติ, เตสํ อญฺญา อาปตฺติสมุฏฺฐานตา, อญฺโญ อาปตฺติกฺขนฺธภาโวติ สิทฺธํฯ อิมินา อาปตฺติกฺขนฺธนเยน อาปตฺตาธิกรณสฺส กติ ฐานานีติ? สตฺต อาปตฺติกฺขนฺธา ฐานานีติฯ กติ วตฺถูนีติ? สตฺต อาปตฺติกฺขนฺธา วตฺถูนีติฯ กติ ภูมิโยติ? สตฺต อาปตฺติกฺขนฺธา ภูมิโยติ เอวมาทโยปิ ทสฺเสตพฺพาฯ ตถา หิ ตสฺสา เอวํ มคฺคฏฺฐานิยาย อตฺถสาธิกาย เจตนาย ยสฺมา อญฺญา ปาราชิกาปตฺติตา อนตฺถนฺตรภูตา อาการวิเสสสงฺขาตา ผลฏฺฐานิยา อตฺถิ, ตสฺมา ‘‘อตฺถสาธกเจตนา นาม มคฺคานนฺตรผลสทิสา’’ติ วุตฺตาติ เวทิตพฺพํฯ อถ วา เกวลํ ธมฺมนิยามตฺตํเยว อุปมตฺเตน อาจริเยน เอวํ วุตฺตนฺติปิ สมฺภวตีติ น ตตฺถ โอปมฺมสํสนฺทนํ ปริเยสิตพฺพํ, ‘‘อิทํ สพฺพํ เกวลํ ตกฺกวเสน วุตฺตตฺตา วิจาเรตฺวา คเหตพฺพ’’นฺติ อาจริโยฯ

ภูมฏฺฐกถาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อาปตฺติเภทวณฺณนา

[122] ‘‘วิภงฺคนยทสฺสนโต’’ติ วุตฺตตฺตา ตํ สมฺปาเทตุํ ‘‘อิทานิ ตตฺถ ตตฺถา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ องฺควตฺถุเภเทน จาติ อวหารงฺคชานนเภเทน วตฺถุสฺส หริตพฺพภณฺฑสฺส ครุกลหุกภาวเภเทนาติ อตฺโถฯ อถ วา องฺคญฺจ วตฺถุเภเทน อาปตฺติเภทญฺจ ทสฺเสนฺโตติ อตฺโถฯ อติเรกมาสโก อูนปญฺจมาสโกติ เอตฺถ วา-สทฺโท น วุตฺโต, ตีหิปิ เอโก เอว ปริจฺเฉโท วุตฺโตติฯ อนชฺฌาวุฏฺฐกํ นาม อรญฺญปาลกาทินา น เกนจิ มมายิตํฯ ฉฑฺฑิตํ นาม อนตฺถิกภาเวน อติเรกมตฺตาทินา สามิเกน ฉฑฺฑิตํฯ นฏฺฐํ ปริเยสิตฺวา ฉินฺนาลยตฺตา ฉินฺนมูลกํอสฺสามิกวตฺถูติ อจฺฉินฺนมูลกมฺปิ ยสฺส สามิโก โกจิ โน โหติ, นิรเปกฺขา วา ปริจฺจชนฺติ, ยํ วา ปริจฺจตฺตํ เทวตาทีนํ, อิทํ สพฺพํ อสฺสามิกวตฺถุ นามฯ เทวตาทีนํ วา พุทฺธธมฺมานํ วา ปริจฺจตฺตํ ปเรหิ เจ อารกฺขเกหิ ปริคฺคหิตํ, ปรปริคฺคหิตเมวฯ ตถารูเป หิ อทินฺนาทาเน ราชาโน โจรํ คเหตฺวา หนนาทิกํ กเรยฺยุํ, อนารกฺขเก ปน อาวาเส, อภิกฺขุเก อนารามิกาทิเก จ ยํ พุทฺธธมฺมสฺส สนฺตกํ, ตํ ‘‘อาคตาคเตหิ ภิกฺขูหิ รกฺขิตพฺพํ โคเปตพฺพํ มมายิตพฺพ’’นฺติ วจนโต อภิกฺขุกาวาสสงฺฆสนฺตกํ วิย ปรปริคฺคหิตสงฺขฺยเมว คจฺฉตีติ ฉายา ทิสฺสติฯ อิสฺสโร หิ โย โกจิ ภิกฺขุ ตาทิเส ปริกฺขาเร โจเรหิปิ คยฺหมาเน วาเรตุํ ปฏิพโล เจ, พลกฺกาเรน อจฺฉินฺทิตฺวา ยถาฐาเน ฐเปตุนฺติฯ อปริคฺคหิเต ปรสนฺตกสญฺญิสฺส ฉสุ อากาเรสุ วิชฺชมาเนสุปิ อนาปตฺติ วิย ทิสฺสติ , ‘‘ยํ ปรปริคฺคหิตญฺจ โหตี’’ติ องฺคภาโว กิญฺจาปิ ทิสฺสติ, ปรสนฺตเก ตถา ปฏิปนฺนเก สนฺธาย วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํฯ อตฺตโน สนฺตกํ โจเรหิ หฏํ, โจรปริคฺคหิตตฺตา ปรปริคฺคหิตํ โหติ, ตสฺมา ปโร เจตํ เถยฺยจิตฺโต คณฺหติ, ปาราชิกํฯ สามิโก เอว เจ คณฺหติ, น ปาราชิกํ, ยสฺมา โจเทตฺวา, อจฺฉินฺทิตฺวา จ โส ‘‘มม สนฺตกํ คณฺหามี’’ติ คเหตุํ ลภติฯ ปฐมํ ธุรํ นิกฺขิปิตฺวา เจ ปจฺฉา เถยฺยจิตฺโต คณฺหติ, เอส นโยฯ สามิเกน ธุรํ นิกฺขิตฺตกาเล โส เจ โจโร กาลํ กโรติ, อญฺโญ เถยฺยจิตฺเตน คณฺหติ, น ปาราชิโกฯ อนิกฺขิตฺตกาเล เอว เจ กาลํ กโรติ, ตํ เถยฺยจิตฺเตน คณฺหนฺตสฺส ภิกฺขุโน ปาราชิกํ มูลภิกฺขุสฺส สนฺตกภาเว ฐิตตฺตาฯ โจรภิกฺขุมฺหิ มเต ‘‘มตกปริกฺขาร’’นฺติ สงฺโฆ วิภชิตฺวา เจ ตํ คณฺหติ, มูลสามิโก ‘‘มม สนฺตกมิท’’นฺติ คเหตุํ ลภติฯ

เอตฺถาห – ภูมฏฺฐาทินิมิตฺตกมฺมปริโยสานา เอว อวหารเภทา, อุทาหุ อญฺเญปิ สนฺตีติฯ กิญฺเจตฺถ ยทิ อญฺเญปิ สนฺติ, เตปิ วตฺตพฺพาฯ น หิ ภควา สาวเสสํ ปาราชิกํ ปญฺญเปติฯ โน เจ สนฺติ, เย อิเม ตุลากูฏกํสกูฏมานกูฏอุกฺโกฏนวญฺจนนิกติสาจิโยควิปราโมสอาโลปสาหสาการา จ สุตฺตงฺเคสุ สนฺทิสฺสมานา, เต อิธ อาคเตสุ เอตฺถ สโมธานํ คจฺฉนฺตีติ จ ลกฺขณโต วา เตสํ สโมธานคตภาโว วตฺตพฺโพติ? วุจฺจเต – ลกฺขณโต สิทฺโธวฯ กถํ? ‘‘ปญฺจหิ อากาเรหี’’ติอาทินา นเยน องฺควตฺถุเภเทนฯ