ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉยวณฺณนา

เตน โข ปน สมเยน ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู อุจฺจาวเจ ปตฺเต ธาเรนฺติ, อุจฺจาวจานิ ปตฺตมณฺฑลานิ ธาเรนฺตี’’ติ (จุฬว. 253) เอวมาทีนิ วตฺถูนิ นิสฺสาย ‘‘น, ภิกฺขเว, อุจฺจาวจา ปตฺตา ธาเรตพฺพา, โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติอาทินา นเยน อกปฺปิยปริกฺขาเรสุ จ ทุกฺกฏํ ปญฺญตฺตํฯ กสฺมา? ตทนุโลมตฺตาฯ ยตฺถาปิ น ปญฺญตฺตํ, ตตฺถ ‘‘น, ภิกฺขเว, อุจฺจาวจานิ ฉตฺตานิ ธาเรตพฺพานิ, โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติอาทินา (จูฬว. 269-270) นเยน ทุกฺกฏํ สมฺภวติ, ตสฺมา ‘‘ตตฺรายํ ปาฬิมุตฺตโก’’ติ อารภิตฺวา สพฺพปริกฺขาเรสุ วณฺณมฏฺฐํ, สวิการํ วา กโรนฺตสฺส อาปตฺติ ทุกฺกฏนฺติ ทีเปนฺเตน ‘‘น วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ เอตฺถาห – ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ฐเปตฺวา ปหรณิํ สพฺพํ โลหภณฺฑํ, ฐเปตฺวา อาสนฺทิํ ปลฺลงฺกํ ทารุปตฺตํ ทารุปาทุกํ สพฺพํ ทารุภณฺฑํ, ฐเปตฺวา กตกญฺจ กุมฺภการิกญฺจ สพฺพํ มตฺติกาภณฺฑ’’นฺติ (จูฬว. 293) วุตฺตตฺตา ยถาฐปิตํ วชฺเชตฺวา อิตรํ สพฺพํ วณฺณมฏฺฐมฺปิ สวิการมฺปิ อวิเสเสน วฏฺฏตีติ? วุจฺจเต – ตํ น ยุตฺตํ ยถาทสฺสิตปาฬิวิโรธโต, ตสฺมา ‘‘ฐเปตฺวา ปหรณิ’’นฺติ เอวํ ชาติวเสน อยํ ปาฬิ ปวตฺตา, ยถาทสฺสิตา ปาฬิ วณฺณมฏฺฐาทิวิการปฏิเสธนวเสน ปวตฺตาติ เอวํ อุภยมฺปิ น วิรุชฺฌติ, ตสฺมา ยถาวุตฺตเมวฯ อารคฺเคน นิขาทนคฺเคน, ‘‘อารคฺเคริว สาสโป’’ติ (ม. นิ. 2.458; ธ. ป. 401; สุ. นิ. 630) เอตฺถ วุตฺตนยโต อารคฺเคนฯ

ปฏฺฏมุเข วาติ ปฏฺฏโกฏิยํฯ ปริยนฺเตติ จีวรปริยนฺเตฯ เวณิอุหุมุนิยุเปญฺญามฯ อคฺฆิยนฺติ เจติยํฯ คยมุคฺครนฺติ ตุลาทณฺฑสณฺฐานํ, คยา สีเส สูจิกา โหติ, มุขปตฺตา ลทฺราฯ อุกฺกิรนฺติ นีหรนฺติ กโรนฺติ ฐเปนฺติฯ โกณสุตฺตปิฬกา นาม คณฺฐิกปฏฺฏาทิโกเณสุ สุตฺตมยปิฬกาฯ ยํ เอตฺถ จีวรํ วา ปตฺโต วา ‘‘น วฏฺฏตี’’ติ วุตฺโต, ตตฺถ อธิฏฺฐานํ รุหติ, วิกปฺปนาปิ รุหตีติ เวทิตพฺพํฯ เทฑฺฑุโภติ อุทกสปฺโปฯ อจฺฉีติ กุญฺชรกฺขิฯ โคมุตฺตกนฺติ โคมุตฺตสณฺฐานา ราชิโยฯ กุญฺจิกาย เสนาสนปริกฺขารตฺตา สุวณฺณรูปิยมยาปิ วฏฺฏตีติ ฉายา ทิสฺสติ, ‘‘กุญฺจิกาย วณฺณมฏฺฐกมฺมํ น วฏฺฏตี’’ติ วจนโต อญฺเญ กปฺปิยโลหาทิมยาว กุญฺจิกา กปฺปนฺติ ปริหรณียปริกฺขารตฺตาฯ อารกณฺฏโก โปตฺถกาทิกรณสตฺถกชาติฯ

‘‘อามณฺฑกสารโก อามลกผลมโย’’ติ วทนฺติ ฯ ตาลปณฺณพีชนีอาทีสุ ‘‘วณฺณมฏฺฐกมฺมํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํฯ กิญฺจาปิ ตานิ กุญฺจิกา วิย ปริหรณียานิ, อถ โข ‘‘อุจฺจาวจานิ น ธาเรตพฺพานี’’ติ ปฏิกฺเขปาภาวโต วุตฺตํฯ เกวลญฺหิ ตานิ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, วิธูปนญฺจ ตาลวณฺฏญฺจา’’ติอาทินา (จูฬว. 269) วุตฺตานิฯ คณฺฐิปเท ปน ‘‘เตลภาชเนสุ วณฺณมฏฺฐกมฺมํ วฏฺฏตีติ เสนาสนปริกฺขารตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ ราชวลฺลภาติ ราชกุลูปกาฯ สีมาติ อิธาธิปฺเปตา ภูมิ, พทฺธสีมา จฯ ‘‘เยสํ สนฺตกา เตสํ สีมา, ตตฺถ ปเรหิ น กตฺตพฺพ’’นฺติ อนุคณฺฐิปเท วุตฺตํฯ ‘‘ภูมิ จ สีมา จ เยสํ สนฺตกา, เตหิ เอว วาเรตพฺพาฯ เยสํ ปน อญฺเญสํ ภูมิยํ สีมา กตา, เต วาเรตุํ น อิสฺสรา’’ติ วทนฺติ ฯ ‘‘สงฺฆเภทาทีนํ การณตฺตา ‘มา กโรถา’ติ ปฏิเสเธตพฺพา เอวา’’ติ อนฺธกฏฺฐกถายํ วุตฺตํ กิรฯ

[86-7] ทารุกุฏิกํ กาตุํ, กตฺตุนฺติ จ อตฺถิฯ ขณฺฑาขณฺฑิกนฺติ ผลาผลํ วิย ทฏฺฐพฺพํฯ อาณาเปหีติ วจนํ อนิฏฺเฐ เอว วุจฺจตีติ กตฺวา พนฺธํ อาณาเปสิฯ อิสฺสริยมตฺตายาติ สมิทฺธิยํ มตฺตาสทฺโทติ ญาเปติฯ

[88] ‘‘เอวรูปํ วาจํ ภาสิตฺวา’’ติ จ ปาโฐฯ โลเมน ตฺวํ มุตฺโต, มา ปุนปิ เอวรูปมกาสีติ อิทํ กิํ พฺยาปาททีปกํ, ทารูสุปิ โลภกฺขนฺธทีปกํ วจนํ โสตาปนฺนสฺส สโต ตสฺส ราชสฺส ปติรูปํฯ นนุ นาม ‘‘ปุพฺเพ กตํ สุกตํ ภนฺเต, วเทยฺยาถ ปุนปิ เยนตฺโถ’’ติ ปวาเรตฺวา อตีว ปีติปาโมชฺชํ อุปฺปาเทตพฺพํ เตน สิยาติ? สจฺจเมตํ โสตาปนฺนตฺตา อตีว พุทฺธมามโก ธมฺมมามโก สงฺฆมามโก จ, ตสฺมา ภิกฺขูนํ อกปฺปิยํ อสหนฺโต, สิกฺขาปทปญฺญตฺติยา จ โอกาสํ กตฺตุกาโม ‘‘สุปยุตฺตานิ เม ทารูนี’’ติ ตุฏฺฐจิตฺโตปิ เอวมาหาติ เวทิตพฺพํฯ อิเมหิ นาม เอวรูเป ฐาเนฯ ‘‘อาคตปทานุรูเปนาติ อญฺเญหิ วา ปเทหิ, อิโต โถกตเรหิ วา อาคตกาเล ตทนุรูปา โยชนา กาตพฺพา’’ติ คณฺฐิปเท วุตฺตํฯ ‘‘น เกวลํ อิมสฺมิํเยว สิกฺขาปเท, อญฺเญสุปิ อาคจฺฉนฺติ, ตสฺมา ตตฺถ ตตฺถ อาคตปทานุรูเปน โยชนา เวทิตพฺพา’’ติ อนุคณฺฐิปเท วุตฺตํฯ อุชฺฌายนตฺโถ อทินฺนสฺสาทินฺนตฺตาว, เต อุชฺฌายิํสุฯ

รุทฺรทามโก นาม รุทฺรทามกาทีหิ อุปฺปาทิโตฯ พาราณสินคราทีสุ เตหิ เตหิ ราชูหิ โปราณสตฺถานุรูปํ ลกฺขณสมฺปนฺนา อุปฺปาทิตา นีลกหาปณาฯ

เตสํ กิร ติภาคํ อคฺฆติ รุทฺรทามโก, ตสฺมา ตสฺส ปาโท ถุลฺลจฺจยวตฺถุ โหติฯ มาสโก ปน อิธ อปฺปมาณํฯ กหาปโณ กิญฺจิกาเล อูนวีสติมาสโก โหติ, กิญฺจิ กาเล อติเรกวีสติมาสโกฯ ตสฺมา ตสฺส กหาปณสฺส จตุตฺถภาโค ปญฺจมาสโก วิย อติเรกปญฺจมาสโก วา อูนปญฺจมาสโก วา ปาโทติ เวทิตพฺพํฯ อิมสฺสตฺถสฺส ทีปนตฺถํ ‘‘ตทา ราชคเห วีสติมาสโก กหาปโณ โหตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ รชตมโย สุวณฺณมโย ตมฺพมโย จ กหาปโณ โหติฯ สุวณฺณภูมิยํ วิย ปาโทปิ ยตฺถ ตมฺพมโยว กโต โหติ, ตตฺถ โสว ปาโทติ อาจริโยฯ ยสฺมา ปาโท เอกนีลกหาปณคฺฆนโก, ตสฺมา ตสฺส ปาทสฺส จตุตฺถภาโคว สิยา ปาโทติ เอเกฯ อิทํ น ยุชฺชติฯ โย จ ตตฺถ ปาทารโห ภณฺโฑ, ตสฺส จตุตฺถภาคสฺเสว ปาราชิกวตฺถุภาวปฺปสงฺคโตฯ ยทิ ปาทารหํ ภณฺฑํ ปาราชิกวตฺถุ, สิทฺธํ ‘‘โสว ปาโท ปจฺฉิมํ ปาราชิกวตฺถู’’ติ ฯ น หิ สพฺพตฺถ ภณฺฑํ คเหตฺวา นีลกหาปณคฺเฆน อคฺฆาเปนฺติฯ ยสฺมา ตสฺส ตสฺเสว กหาปณคฺเฆน อคฺฆาเปนฺติ, ตสฺมา ตสฺส ตสฺส ชนปทสฺส ปาโทว ปาโทติ ตทคฺฆนกเมว ปาทคฺฆนกนฺติ สิทฺธํ, ‘‘โส จ โข โปราณสฺส นีลกหาปณสฺส วเสน, น อิตเรสนฺติ ยตฺถ ปน นีลกหาปณา วฬญฺชํ คจฺฉนฺติ, ตตฺเถวา’’ติ เกจิ วทนฺติ, อุปปริกฺขิตฺวา คเหตพฺพํฯ

ปทภาชนียวณฺณนา

[92] คามา วา อรญฺญา วาติ ลกฺขณานุปญฺญตฺติกตฺตา ปฐมปญฺญตฺติยา อาทิมฺหิ วุตฺตาฯ ยโต วา อปกฺกนฺตา, โส อมนุสฺโส นามฯ ‘‘อมนุสฺสคามํ อปารุปิตฺวา, คามปฺปเวสนญฺจ อนาปุจฺฉา ปวิสิตุํ วฏฺฏตี’’ติ อนุคณฺฐิปเท วุตฺตํฯ ‘‘ยโต คามโต อาคนฺตุกามา เอว อปกฺกนฺตา, ตํ คามํ เอวํ ปวิสิตุํ น วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ เอเกฯ เกจิ ปน ‘‘ยกฺขปริคฺคหภูโตปิ อาปณาทีสุ ทิสฺสมาเนสุ เอว ‘คาโม’ติ สงฺขฺยํ คจฺฉติ, อทิสฺสมาเนสุ ปเวสเน อนาปตฺตี’’ติ วทนฺติฯ ‘‘คาโม เอว อุปจาโร คามูปจาโรติ เอวํ กมฺมธารยวเสน คหิเต กุรุนฺทฏฺฐกถาทีสุ วุตฺตมฺปิ สุวุตฺตเมว โหตี’’ติ วทนฺติฯ ‘‘ตสฺส ฆรูปจาโร คาโมติ อาปชฺชตี’’ติ วจนํ ปฏิกฺขิปติฯ ‘‘คามสฺสุปจาโร จ คาโม จ คามูปจาโร จา’’ติ วทนฺติ, ตํ วิรุชฺฌติ, นฯ ‘‘อิเมสํ ลาภาทีสุ ลกฺขณํ สนฺธาย มหาอฏฺฐกถายํ ‘ฆรํ ฆรูปจาโร’ติอาทิ วุตฺตํ, ตํ น มยํ ปฏิกฺขิปามา’’ติ จ วทนฺติฯ ‘‘กตปริกฺเขโป จาติ ฆรสฺส สมนฺตโต ตตฺตโก อุปจาโร นามา’’ติ คณฺฐิปเท ลิขิตํฯ อนุคณฺฐิปเท ปน ‘‘โย โย อฏฺฐกถาวาโท วา เถรวาโท วา ปจฺฉา วุจฺจตีติ อิโต อนาคตํ สนฺธาย วุตฺตํ, นาตีตํฯ ยทิ อตีตมฺปิ สนฺธาย วุตฺตํ, มหาปทุมเถรวาโทว ปมาณํ ชาตนฺติ อาปชฺชติ, ตสฺมา อนาคตเมว สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาจริยา กถยนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ เสสมฺปีติ คามูปจารลกฺขณมฺปิฯ

ตตฺรายํ นโยติ ตสฺส คามูปจารสฺส คหเณ อยํ นโยฯ วิกาเลคามปฺปเวสนาทีสูติ เอตฺถ ‘‘คามปฺปเวสนญฺหิ พหิ เอว อาปุจฺฉิตพฺพ’’นฺติ คณฺฐิปเท วุตฺตํฯ ‘‘ตํ อฏฺฐกถาย น สเมตี’’ติ วทนฺติฯ ‘‘คามสงฺขาตูปจารํ สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ คหิเต สเมตีติ มม ตกฺโกฯ ‘‘อาทิ-สทฺทโต ฆเร ฐิตานํ ทินฺนลาภภาชนาทีนี’’ติ คณฺฐิปเท วุตฺตํฯ ‘‘คามูปจาเร ฐิตานํ ปาปุณิตพฺพลาภํ สญฺจิจฺจ อเทนฺตานํ ปาราชิก’’นฺติ อนุคณฺฐิปเท วุตฺตํฯ กิญฺจาปิ กุรุนฺทิอาทีสุ ปาฬิยํ วุตฺตวจนานุโลมวเสน วุตฺตตฺตา ‘‘ปมาทเลขา’’ติ น วตฺตพฺพํ, มหาอฏฺฐกถายํ วุตฺตวินิจฺฉโย สงฺคีติโต ปฏฺฐาย อาคโตฯ ‘‘ยญฺเจตํ มหาอฏฺฐกถาย’’นฺติอาทิ สีหฬทีเป อฏฺฐกถาจริเยหิ วุตฺตํ ‘‘วินิจฺฉยนโย’’ติ จฯ เลฑฺฑุปาเตเนว ปริจฺฉินฺทิตพฺโพติ ปริกฺเขปารหฏฺฐานํ, น อุปจารํฯ โส หิ ตโต อปเรน เลฑฺฑุปาเตน ปรจฺฉินฺโนฯ อิมสฺมิํ อทินฺนาทานสิกฺขาปเทติ นิยเมน อญฺญตฺถ อญฺญถาติ อตฺถโต วุตฺตํ โหติฯ เตน วา นิยเมน ยถารุตวเสนาปิ อตฺโถ อิธ ยุชฺชติฯ อภิธมฺเม ปนาติอาทินา อญฺญถาปิ อตฺถาปตฺติสิทฺธํ ทสฺเสติฯ

‘‘ปริจฺจาคาทิมฺหิ อกเต ‘อิทํ มม สนฺตก’นฺติ อวิทิตมฺปิ ปรปริคฺคหิตเมว ปุตฺตกานํ ปิตุ อจฺจเยน สนฺตกํ วิย, ตํ อตฺถโต อปริจฺจตฺเต สงฺคหํ คจฺฉตี’’ติ คณฺฐิปเท วุตฺตํฯ ‘‘เถนสฺส กมฺมํ เถยฺยํ, เถเนน คเหตพฺพภูตํ ภณฺฑํฯ เถยฺยนฺติ สงฺขาตนฺติ เถยฺยสงฺขาต’’นฺติ โปราณคณฺฐิปเท วุตฺตํฯ ตํ เถยฺยํ ยสฺส เถนสฺส กมฺมํ, โส ยสฺมา เถยฺยจิตฺโต อวหรณจิตฺโต โหติ, ตสฺมา ‘‘เถยฺยสงฺขาต’’นฺติ ปทํ อุทฺธริตฺวา ‘‘เถยฺยจิตฺโต อวหรณจิตฺโต’’ติ ปทภาชนมฺปิ เตสํ โปราณานํ ยุชฺชเตว, ตถาปิ อฏฺฐกถายํ วุตฺตนเยเนว คเหตพฺพํฯ