วินีตวตฺถุวณฺณนา

[67] วินีตานิ วินิจฺฉิตานิ วตฺถูนิ วินีตวตฺถูนิฯ เตสํ เตสํ ‘‘เตน โข ปน สมเยน อญฺญตโร ภิกฺขู’’ติอาทีนํ วตฺถูนํ ปาเฏกฺกํ นามคณนํ อุทฺธริตฺวา อุทฺธริตฺวา อูนาธิกโทสโสธนฏฺเฐน อุทฺทานา จ ตา มตฺราทิสิทฺธิคาถาหิ ฉนฺโทวิจิติลกฺขเณน คาถา จาติ ‘‘อุทฺทานคาถา นามา’’ติ วุตฺตํ, เท, โสธเน อิติ ธาตุสฺส รูปํ อุทฺทานาติ เวทิตพฺพํฯ อิมา ปน อุทฺทานคาถา ธมฺมสงฺคาหกตฺเถเรหิ สงฺคีติกาเล ฐปิตา, กตฺถาติ เจ? ปทภาชนียาวสาเนฯ ‘‘วตฺถุคาถา นาม ‘เตน โข ปน สมเยน อญฺญตโร ภิกฺขู’ติอาทีนํ อิเมสํ วินีตวตฺถูนํ นิทานานี’’ติ คณฺฐิปเท วุตฺตํ, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยน วินีตวตฺถูนิ เอว ‘‘วตฺถุคาถา’’ติ วุตฺตาติ เวทิตพฺพํฯ อิทเมตฺถ สมาสโต อธิปฺปายนิทสฺสนํ – ‘‘อาปตฺติํ ตฺวํ, ภิกฺขุ, อาปนฺโน ปาราชิก’’นฺติ มูลาปตฺติทสฺสนวเสน วา, ‘‘อนาปตฺติ, ภิกฺขุ, ปาราชิกสฺส, อาปตฺติ สงฺฆาทิเสสสฺส, ทุกฺกฏสฺสา’’ติ อาปตฺติเภททสฺสนวเสน วา, ‘‘อนาปตฺติ, ภิกฺขุ, อสาทิยนฺตสฺสา’’ติ อนาปตฺติทสฺสนวเสน วา ยานิ วตฺถูนิ วินีตานิ วินิจฺฉิตานิ, ตานิ วินีตวตฺถูนิ นามฯ เตสํ วินีตวตฺถูนํ นิทานวตฺถุทีปิกา ตนฺติ วตฺถุคาถา นามฯ อุทฺทานคาถาว ‘‘วตฺถุคาถา’’ติ วุตฺตาติ เอเกฯ เตสํ ‘‘อิมินา ลกฺขเณน อายติํ วินยธรา วินยํ วินิจฺฉินิสฺสนฺตี’’ติ วจเนน วิรุชฺฌติฯ น หิ อุทฺทานคาถายํ กิญฺจิปิ วินิจฺฉยลกฺขณํ ทิสฺสติ, อุทฺทานคาถานํ วิสุํ ปโยชนํ วุตฺตํ ‘‘สุขํ วินยธรา อุคฺคณฺหิสฺสนฺตี’’ติ, ตสฺมา ปโยชนนานตฺตโตเปตํ นานตฺตํ เวทิตพฺพํฯ ตตฺถายํ วิคฺคโห – วตฺถูนิ เอว คาถา วตฺถุคาถาฯ วินีตวตฺถุโต วิเสสนตฺถเมตฺถ คาถาคฺคหณํฯ อุทฺทานคาถาโต วิเสสนตฺถํ วตฺถุคฺคหณนฺติ เวทิตพฺพํฯ เกจิ ปน ‘‘คาถานํ วตฺถูนีติ วตฺตพฺเพ วตฺถุคาถาติ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติฯ มกฺกฏิวตฺถุํ อญฺเญ ตตฺถ ภิกฺขู อาโรเจสุํ, อิธ สยเมวฯ ตตฺถ การณสฺส ‘‘ภควตา สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺต’’นฺติ วุตฺตตฺตา วชฺชิปุตฺตกาปิ อญฺเญ เอวฯ ‘‘ตตฺถ อานนฺทตฺเถโร, อิธ เต เอวา’’ติ อญฺญตรสฺมิํ คณฺฐิปเท วุตฺตํฯ อาจริยสฺส อธิปฺปาโย ปุพฺเพ วุตฺโต, ตสฺมา อุปปริกฺขิตพฺพํฯ

[67-8] ญตฺวาติ อปุจฺฉิตฺวา สยเมว ญตฺวาฯ โปกฺขรนฺติ สรีรํ เภริโปกฺขรํ วิยฯ โลกิยา อวิกลํ ‘‘สุนฺทร’’นฺติ วทนฺติ, ตสฺมา วณฺณโปกฺขรตายาติ ปฐเมนตฺเถน วิสิฏฺฐกายจฺฉวิตายาติ อตฺโถ, ทุติเยน วณฺณสุนฺทรตายาติฯ ‘‘อุปฺปลคพฺภวณฺณตฺตา สุวณฺณวณฺณา, ตสฺมา อุปฺปลวณฺณาติ นามํ ลภี’’ติ คณฺฐิปเท วุตฺตํฯ นีลุปฺปลวณฺณา กายจฺฉวีติ วจนํ ปน สามจฺฉวิํ ทีเปติฯ โลเก ปน ‘‘อุปฺปลสมา ปสตฺถสามา’’ติ วจนโต ‘‘ยา สามา สามวณฺณา สามตนุมชฺฌา, สา ปาริจริยา สคฺเค มม วาโส’’ติ วจนโต สามจฺฉวิกา อิตฺถีนํ ปสตฺถาฯ ‘‘ยาวสฺสา นํ อนฺธการ’’นฺติปิ ปาโฐฯ กิเลสกาเมหิ วตฺถุกาเมสุ โย น ลิมฺปติฯ

[69] อิตฺถิลิงฺคํ ปาตุภูตนฺติ อิตฺถิสณฺฐานํ ปาตุภูตํ, ตญฺจ โข ปุริสินฺทฺริยสฺส อนฺตรธาเนน อิตฺถินฺทฺริยสฺส ปาตุภาเวนฯ เอวํ ปุริสินฺทฺริยปาตุภาเวปิฯ

เอเตน ยถา พฺรหฺมานํ ปุริสินฺทฺริยํ นุปฺปชฺชติ, เกวลํ ปุริสสณฺฐานเมว อุปฺปชฺชติ, ยถา จ กสฺสจิ ปณฺฑกสฺส วินาปิ ปุริสินฺทฺริเยน ปุริสสณฺฐานํ อุปฺปชฺชติ, น ตถา เตสนฺติ ทสฺสิตํ โหติ, ตํ ปน อิตฺถินฺทฺริยํ, ปุริสินฺทฺริยํ วา อนฺตรธายนฺตํ มรนฺตานํ วิย ปฏิโลมกฺกเมน สตฺตรสมจิตฺตกฺขณโต ปฏฺฐาย อนฺตรธายติฯ ปจฺจุปฺปนฺเน อินฺทฺริเย นิรุทฺเธ อิตรํ วิสภาคินฺทฺริยํ ปาตุภวติฯ ยสฺมา มหานิทฺทํ โอกฺกนฺตสฺเสว กิรสฺส วิสภาคินฺทฺริยํ ปาตุภวติ, ตสฺมา ‘‘รตฺติภาเค นิทฺทํ โอกฺกนฺตสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ตํเยว อุปชฺฌํ ตเมว อุปสมฺปท’’นฺติ วจนโต ปวตฺตินีเยว อุปชฺฌายา, อุปสมฺปทาจริยา ภิกฺขุนีเยว อาจริยาติ กตฺวา ตาสํ อุปชฺฌายวตฺตํ, อาจริยวตฺตญฺจ อิมินา ภิกฺขุนาสทาสายํ ปาตํ ภิกฺขุนุปสฺสยํ คนฺตฺวา กาตพฺพํ, ตาหิ จ อิมสฺส วิหารํ อาคมฺม สทฺธิวิหาริกวตฺตาทิ กาตพฺพํ นุ โขติ เจ? ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุนีหิ สงฺคมิตุ’’นฺติ วจเนน วินาภาวทีปนโต เกวลํ น ปุน อุปชฺฌา คเหตพฺพา, น จ อุปสมฺปทา กาตพฺพาติ ทสฺสนตฺถเมว ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ตํเยว อุปชฺฌ’’นฺติอาทิ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ ภิกฺขุนีหิ สงฺคมิตุนฺติ ภิกฺขูหิ วินา หุตฺวา ภิกฺขุนีหิ เอว สทฺธิํ สมงฺคี ภวิตุํ อนุชานามีติ อตฺโถ, ตสฺมา อิมินา ปาฬิเลเสน ‘‘ตสฺสา เอว คามนฺตราทีหิ อนาปตฺตี’’ติ อฏฺฐกถาวจนํ สิทฺธํ โหติ, อาคนฺตฺวา สงฺคมิตุํ สกฺกา, ยญฺจ ภควตา คมนํ อนุญฺญาตํ, ตํ นิสฺสาย กุโต คามนฺตราทิปจฺจยา อาปตฺติฯ น หิ ภควา อาปตฺติยํ นิโยเชตีติ ยุตฺตเมว ตํ, อญฺญถา ‘‘ยา อาปตฺติโย ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีหิ อสาธารณา, ตาหิ อาปตฺตีหิ อนาปตฺตี’’ติ ปาฬิวจนโต น คามนฺตราทีหิ อนาปตฺตีติ อาปชฺชติฯ สาธารณตา อาปตฺติเยว ‘‘ยา อาปตฺติโย ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีหิ อสาธารณา, ยา จ ภิกฺขุนีหิ สงฺคมนฺติยา คามนฺตรนทีปารรตฺติวิปฺปวาสคณโอหียนาปตฺติโย, ตาหิ อาปตฺตีหิ อนาปตฺตี’’ติ น วุตฺตตฺตาติ เจ? น วุตฺตํ อนิฏฺฐปฺปสงฺคโตฯ ภิกฺขุนีหิ สทฺธิํ สงฺกนฺตายปิ ตสฺสา ตา ปหาย อญฺญาหิ สงฺคมนฺติยา คามนฺตราทีหิ อนาปตฺติ เอว สพฺพกาลนฺติ อิมสฺส อนิฏฺฐปฺปสงฺคโต ตถา น วุตฺตนฺติ อตฺโถฯ ตตฺถ คามนฺตราปตฺตาทิวตฺถุํ สญฺจิจฺจ ตสฺมิํ กาเล อชฺฌาจรนฺตีปิ สา ลิงฺคปาตุภาเวน การเณน อนาปชฺชนโต อนาปตฺติฯ อนาปชฺชนฏฺเฐเนว วุฏฺฐาติ นามาติ เวทิตพฺพาฯ

ตถา โยคี อนุปฺปนฺเน เอว กิเลเส นิโรเธติฯ อพนฺธโนปิ ปตฺโต ‘‘อูนปญฺจพนฺธโน’’ติ วุจฺจติ, สพฺพโส วา ปน น สาเวติ อปฺปจฺจกฺขาตา โหติ สิกฺขา, เอวมิธ อนาปนฺนาปิ อาปตฺติ วุฏฺฐิตา นาม โหตีติ เวทิตพฺพาฯ

ยสฺมา ปน สา ปุริเสน สหเสยฺยาปตฺติํ อนาปชฺชนฺตีปิ สกฺโกติ ภิกฺขุนีหิ สงฺคมิตุํ , ตสฺมา อนาปตฺตีติ กตฺวา อฏฺฐกถายํ ‘‘อุภินฺนมฺปิ สหเสยฺยาปตฺติ โหตี’’ติ วุตฺตํฯ วุตฺตญฺเหตํ ปริวาเร ‘‘อปเรหิปิ จตูหากาเรหิ อาปตฺติํ อาปชฺชติ สงฺฆมชฺเฌ คณมชฺเฌ ปุคฺคลสฺส สนฺติเก ลิงฺคปาตุภาเวนา’’ติ (ปริ. 324)ฯ ยํ ปน วุตฺตํ ปริวาเร ‘‘อตฺถาปตฺติ อาปชฺชนฺโต วุฏฺฐาติ วุฏฺฐหนฺโต อาปชฺชตี’’ติ (ปริ. 324), ตสฺส สหเสยฺยาทิํ อาปชฺชติ อสาธารณาปตฺตีหิ วุฏฺฐาติ, ตทุภยมฺปิ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ทูเร วิหาโร โหติ ปญฺจธนุสติกํ ปจฺฉิมํ, วิหารโต ปฏฺฐาย คามํ ปวิสนฺติยา คามนฺตรํ โหตีติ อตฺโถฯ สํวิทหนํ ปริโมเจตฺวาติ อทฺธานคมนสํวิทหนํ อกตฺวาติ อตฺโถฯ ตา โกเปตฺวาติ ปริจฺจชิตฺวาติ อตฺโถฯ ‘‘ปริปุณฺณวสฺสสามเณเรนาปี’’ติ วจนโต อปริปุณฺณวสฺสสฺส อุปชฺฌายคฺคหณํ นตฺถีติ วิย ทิสฺสติฯ วินยกมฺมํ กตฺวา ฐปิโตติ วิกปฺเปตฺวา ฐปิโตฯ อวิกปฺปิตานํ ทสาหาติกฺกเม นิสฺสคฺคิยตา เวทิตพฺพาฯ ปุน ปฏิคฺคเหตฺวา สตฺตาหํ วฏฺฏตีติ ปน ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขูนํ สนฺนิธิํ ภิกฺขุนีหิ ปฏิคฺคาหาเปตฺวา ปริภุญฺชิตุ’’นฺติ (จูฬว. 421) วจนโต วุตฺตํฯ อนเปกฺขวิสฺสชฺชเนนาติ วตฺถุํ อนเปกฺขวิสฺสชฺชเนน วา ปฏิคฺคหเณน วา ปุน ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภุญฺชิสฺสามีติฯ ปกฺขมานตฺตกาเล ปุนเทว ลิงฺคํ ปริวตฺตติ ฉารตฺตํ มานตฺตเมว ทาตพฺพนฺติ สเจ, ภิกฺขุกาเล อปฺปฏิจฺฉนฺนาย อาปตฺติยา, โน ปฏิจฺฉนฺนายาติ โน ลทฺธีติ อาจริโยฯ

ปริวาสทานํ ปน นตฺถีติ ภิกฺขุนิยา ฉาทนาสมฺภวโต วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ สเจ ภิกฺขุนี อสาธารณํ ปาราชิกาปตฺติํ อาปชฺชิตฺวา ปุริสลิงฺคํ ปฏิลภติ, ภิกฺขูสุ อุปสมฺปทํ น ลภติ, ปพฺพชฺชํ ลภติ, อนุปพฺพชิตฺวา ภิกฺขุภาเว ฐิโต สหเสยฺยาปตฺติํ น ชเนติฯ วิพฺภนฺตาย ภิกฺขุนิยา ปุริสลิงฺเค ปาตุภูเต ภิกฺขูสุ อุปสมฺปทํ น ลภติ, ปาราชิกํฯ

อวิพฺภนฺตมานสฺส คหฏฺฐสฺเสว สโต ภิกฺขุนีทูสกสฺส สเจ อิตฺถิลิงฺคํ ปาตุภวติ, เนว ภิกฺขุนีสุ อุปสมฺปทํ ลภติ, น ปุน ลิงฺคปริวตฺเต ชาเต ภิกฺขูสุ วาติฯ ภิกฺขุนิยา ลิงฺคปริวตฺเต สติ ภิกฺขุ โหติ, โส เจ สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย วิพฺภมิตฺวา อิตฺถิลิงฺคํ ปฏิลเภยฺย, ภิกฺขุนีสุ อุปสมฺปทํ ปฏิลภติ อุภยตฺถ ปุพฺเพ ปาราชิกภาวํ อปฺปตฺตตฺตาฯ ยา ปน ภิกฺขุนี ปริปุณฺณทฺวาทสวสฺสา ปุริสลิงฺคํ ปฏิลเภยฺย, อุปสมฺปนฺโน ภิกฺขุ เอวฯ ปุน สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย อาคโต น อุปสมฺปาเทตพฺโพ อปริปุณฺณวีสติวสฺสตฺตาฯ ปุน ลิงฺคปริวตฺเต สติ ภิกฺขุนีสุ อุปสมฺปทํ ลภติฯ เอวํ เจ กตทฺวาทสสงฺคหสฺส ทารกสฺส ลิงฺคปริวตฺเต สติ คิหิคตา อิตฺถี โหติ, ปริปุณฺณทฺวาทสวสฺสา อุปสมฺปาเทตพฺพา กิรฯ ภิกฺขุนิยา อิตฺถิลิงฺคนฺตรธาเนน, ภิกฺขุสฺส วา ปุริสลิงฺคนฺตรธาเนน ปกฺขปณฺฑกภาโว ภเวยฺย, น สา ภิกฺขุนี ภิกฺขุนีหิ นาเสตพฺพา ภิกฺขุ วา ภิกฺขูหิ ปุน ปกติภาวาปตฺติสมฺภวา ฯ ปกติปณฺฑกํ ปน สนฺธาย ‘‘ปณฺฑโก นาเสตพฺโพ’’ติ วุตฺตํฯ ปกฺขปณฺฑโก หิ สํวาสนาสนาย นาเสตพฺโพ, อิตโร อุภยนาสนายาติ อตฺโถฯ ยทิ เตสํ ปุน ปกติภาโว ภเวยฺย, ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ตํเยว อุปชฺฌํ ตเมว อุปสมฺปทํ ตานิเยว วสฺสานิ ภิกฺขุนีหิ สงฺคมิตุ’’นฺติ อยํ วิธิ สมฺภวติฯ สเจ เนสํ ลิงฺคนฺตรํ ปาตุภเวยฺย, โส จ วิธิ, ยา อาปตฺติโย ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีหิ สาธารณา, ตา อาปตฺติโย ภิกฺขุนีนํ สนฺติเก วุฏฺฐาตุํ อสาธารณาหิ อนาปตฺตีติ อยมฺปิ วิธิ สมฺภวติฯ ยํ วุตฺตํ ปริวาเร ‘‘สห ปฏิลาเภน ปุริมํ ชหติ, ปจฺฉิเม ปติฏฺฐาติ, วิญฺญตฺติโย ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ, ปญฺญตฺติโย นิรุชฺฌนฺติ, สห ปฏิลาเภน ปจฺฉิมํ ชหติ, ปุริเม ปติฏฺฐาติ, วิญฺญตฺติโย’’ติอาทิ, ตํ ยถาวุตฺตวิธิํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อมฺหากํ ขนฺตีติ อาจริโยฯ อิตฺถิลิงฺคํ, ปุริสลิงฺคํ วา อนฺตรธายนฺตํ กิํ สกลมฺปิ สรีรํ คเหตฺวา อนฺตรธายติ, อุทาหุ สยเมวฯ กิญฺเจตฺถ – ยทิ ตาว สกลํ สรีรํ คเหตฺวา อนฺตรธายติ, อยํ ปุคฺคโล จุโต ภเวยฺยฯ ตสฺมา สามญฺญา จุโต ภเวยฺย, ปุน อุปสมฺปชฺชนฺโต โอปปาติโก ภเวยฺยฯ อถ สยเมว อนฺตรธายติ, โสปิ ภาโว ตสฺส วิรุชฺฌติฯ อิตฺถินฺทฺริยาทีนิ หิ สกลมฺปิ สรีรํ พฺยาเปตฺวา ฐิตานีติ ขณนิโรโธ วิย เตสํ อนฺตรธานํ เวทิตพฺพํ, ตสฺมา ยถาวุตฺตโทสปฺปสงฺคาภาโว เวทิตพฺโพฯ อญฺญมญฺญํ สํสฏฺฐปฺปภานํ ทีปานํ เอกปฺปภานิโรเธปิ อิตริสฺสา ฐานํ วิย เสสสรีรฏฺฐานํ ตตฺถ โหตีติ เวทิตพฺพํฯ

[71-2] มุจฺจตุ วา มา วา ทุกฺกฏเมวาติ โมจนราคาภาวโตฯ อวิสโยติ อสาทิยนํ นาม เอวรูเป ฐาเน ทุกฺกรนฺติ อตฺโถฯ เมถุนธมฺโม นาม อุภินฺนํ วายาเมน นิปชฺชติ ‘‘ตสฺส ทฺวยํทฺวยสมาปตฺตี’’ติ วุตฺตตฺตา, ตสฺมา ตฺวํ มา วายาม, เอวํ เต อนาปตฺติ ภวิสฺสติ, กิริยญฺเหตํ สิกฺขาปทนฺติ วุตฺตํ โหติ, ‘‘อาปตฺติํ ตฺวํ ภิกฺขุ อาปนฺโน ปาราชิก’’นฺติ วจนโต อกิริยมฺเปตํ สิกฺขาปทํ เยภุยฺเยน ‘‘กิริย’’นฺติ วุจฺจตีติ สิทฺธํ โหติฯ

[73-4] ‘‘ปาราชิกภเยน อากาสคตเมว กตฺวา ปเวสนาทีนิ กโรนฺตสฺส สหสา ตาลุกํ วา ปสฺสํ วา องฺคชาตํ ฉุปติ เจ, ทุกฺกฏเมวา’’ติ วทนฺติฯ กสฺมา? น เมถุนราคตฺตาติ, วีมํสิตพฺพํฯ ทนฺตานํ พาหิรภาโว โอฏฺฐานํ พาหิรภาโว วิย ถุลฺลจฺจยวตฺถุ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘พหิ นิกฺขนฺตทนฺเต ชิวฺหาย จ ถุลฺลจฺจย’’นฺติฯ ตํ ปุคฺคลํ วิสญฺญิํ กตฺวาติ วจเนน โส ปุคฺคโล ขิตฺตจิตฺโต นาม โหตีติ ทสฺสิตํ โหติฯ โย ปน ปุคฺคโล น วิสญฺญีกโต, โส เจ อตฺตโน องฺคชาตสฺส ธาตุฆฏฺฏนจริณิชฺฌิณิกาทิสญฺญาย สาทิยติ, เมถุนสญฺญาย อภาวโต วิสญฺญีปกฺขเมว ภชตีติ ตสฺส อนาปตฺติจฺฉายา ทิสฺสติฯ ‘‘เมถุนเมตํ มญฺเญ กสฺสจิ อมนุสฺสสฺสา’’ติ ญตฺวา สาทิยนฺตสฺส อาปตฺติ เอวฯ ปณฺฑกสฺส เมถุนธมฺมนฺติ ปณฺฑกสฺส วจฺจมคฺเค วา มุเข วา, ภุมฺมตฺเถ วา สามิวจนํฯ อเวทยนฺตสฺสปิ เสวนจิตฺตวเสน อาปตฺติ สนฺถเตเนว เสวเน วิยฯ

อุปหตินฺทฺริยวตฺถุสฺมิํ ‘‘เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ, โส อาโรเจสี’’ติ ทุวิโธ ปาโฐ อตฺถิฯ ตตฺถ ‘‘อาโรเจสุ’’นฺติ วุตฺตปาโฐ ‘‘เวทิยิ วา โส ภิกฺขเว’’ติ วุตฺตตฺตา สุนฺทรํ, อญฺญถา ‘‘อาปตฺติํ ตฺวํ ภิกฺขู’’ติ วตฺตพฺพํ สิยาฯ ‘‘เวทิยา วา’’ติ ทีปวาสิโน ปฐนฺติ กิร, เมถุนธมฺมสฺส ปุพฺพปโยคา หตฺถคฺคาหาทโย, ตสฺมา ‘‘ทุกฺกฏเมวสฺส โหตี’’ติ อิมินา ปุริมปเทน สมฺพนฺโธฯ ยสฺมา ปน ทุกฺกฏเมวสฺส โหติ, ตสฺมา ยาว สีสํ น ปาปุณาติ ปุคฺคโล, ตาว ทุกฺกเฏ ติฏฺฐตีติ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ สีสํ นาม มคฺคปฏิปาทนํฯ

‘‘สีสํ น ปาปุณาตีติ ปาราชิกํ น โหติ ตาว ปุพฺพปโยคทุกฺกเฏ ติฏฺฐตี’’ติ อญฺญตรสฺมิํ คณฺฐิปเท ลิขิตํ ฯ อุจฺจาลิงฺคปาณกทฏฺเฐนาติ เอตฺถ ภาวนิฏฺฐาปจฺจโย เวทิตพฺโพฯ ทฏฺเฐน ทํเสน ขาทเนนาติ หิ อตฺถโต เอกํฯ

[76-7] สงฺคามสีเส ยุทฺธมุเข โยธปุริโส วิยายํ ภิกฺขูติ ‘‘สงฺคามสีสโยโธ ภิกฺขู’’ติ วุจฺจติฯ รุกฺขสูจิทฺวารํ อุปิลวาย, เอเกน วา พหูหิ วา กณฺฏเกหิ ถกิตพฺพํ กณฺฏกทฺวารํฯ ทุสฺสทฺวารํ สาณิทฺวารญฺจ ทุสฺสสาณิทฺวารํฯ ‘‘กิลญฺชสาณี’’ติอาทินา วุตฺตํ สพฺพมฺปิ ทุสฺสสาณิยเมว สงฺคเหตฺวา วุตฺตํฯ เอกสทิสตฺตา ‘‘เอก’’นฺติ วุตฺตํฯ อากาสตเลติ หมฺมิยตเลติ อตฺโถฯ อยญฺเหตฺถ สงฺเขโปติ อิทานิ วตฺตพฺพํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ‘‘กิญฺจิ กโรนฺตา นิสินฺนา โหนฺตีติ วุตฺตตฺตา นิปนฺนานํ อาปุจฺฉนํ น วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติฯ ‘‘ยถาปริจฺเฉทเมว จ น อุฏฺฐาติ, ตสฺส อาปตฺติเยวา’’ติ กิญฺจาปิ อวิเสเสน วุตฺตํ, อนาทริยทุกฺกฏาปตฺติ เอว ตตฺถ อธิปฺเปตาฯ กถํ ปญฺญายตีติ? ‘‘รตฺติํ ทฺวารํ วิวริตฺวา นิปนฺโน อรุเณ อุคฺคเต อุฏฺฐหติ, อนาปตฺตี’’ติ วุตฺตตฺตา, มหาปจฺจริยํ วิเสเสตฺวา ‘‘อนาทริยทุกฺกฏาปิ น มุจฺจตี’’ติ วุตฺตตฺตา จ, เตน อิตรสฺมา ทุกฺกฏา มุจฺจตีติ อธิปฺปาโยฯ ยถาปริจฺเฉทเมว จ น อุฏฺฐาติ, ตสฺส อาปตฺติเยวาติ เอตฺถ น อนาทริยทุกฺกฏํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ยถาปริจฺเฉทเมวาติ อวธารณตฺตา ปริจฺเฉทโต อพฺภนฺตเร น โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ ปุน ‘‘สุปตี’’ติ วุตฺตฏฺฐาเน วิย สนฺนิฏฺฐานํ คเหตฺวา วุตฺตํฯ เอวํ นิปชฺชนฺโตติ นิปชฺชนกาเล อาปชฺชิตพฺพทุกฺกฏเมว สนฺธาย วุตฺตํ, ตสฺมา ยถาปริจฺเฉเทน อุฏฺฐหนฺตสฺส ทฺเว ทุกฺกฏานีติ วุตฺตํ โหตีติฯ อนฺธกฏฺฐกถายมฺปิ ‘‘ยทิ รตฺติํ ทฺวารํ อสํวริตฺวา นิปนฺโน ‘ทิวา วุฏฺฐหิสฺสามี’ติ, อนาทริเย อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ วุตฺตํ, เอตฺถาปิ ‘‘นิปนฺโน’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘อรุเณ อุฏฺฐิเต อุฏฺฐาหี’’ติ น วุตฺตตฺตา จ ชานิตพฺพํฯ ‘‘มหาปจฺจริยํ อนาทริยทุกฺกฏเมว สนฺธาย วุตฺตํ, น อฏฺฐกถายํ วุตฺตทุกฺกฏ’’นฺติ เอเก วทนฺติฯ ตสฺส อนาปตฺตีติ อตฺถโต อนิปนฺนตฺตา วุตฺตํฯ ‘‘สเจ ปน รตฺติํ สํวริตฺวา นิปนฺโน, อรุณุฏฺฐานสมเย โกจิ วิวรติ, ทฺวารชคฺคนาทีนิ อกตฺวา นิปนฺนสฺส อาปตฺติเยวฯ กสฺมา? อาปตฺติเขตฺตตฺตา’’ติ วทนฺติฯ

ยสฺมา ยกฺขคหิตโกปิ วิสญฺญีภูโต วิย ขิตฺตจิตฺโต นาม โหติ, อสฺส ปาราชิกาปตฺติโต อนาปตฺติ, ปเคว อญฺญโต, ตสฺมา ‘‘ยกฺขคหิตโก วิย วิสญฺญีภูโตปิ น มุจฺจตี’’ติ ยํ มหาปจฺจริยํ วุตฺตํ, ตํ ปุพฺเพ สญฺจิจฺจ ทิวา นิปนฺโน ปจฺฉา ยกฺขคหิตโกปิ วิสญฺญีภูโตปิ น มุจฺจติ นิปชฺชนปโยคกฺขเณ เอว อาปนฺนตฺตาติ อธิปฺปาเยน วุตฺตํฯ พนฺธิตฺวา นิปชฺชาปิโตว มุจฺจตีติ น ยกฺขคหิตกาทีสฺเวว, โสปิ ยาว สยเมว สยนาธิปฺปาโย น โหติ, ตาว มุจฺจติฯ ยทา กิลนฺโต หุตฺวา นิทฺทายิตุกามตาย สยนาธิปฺปาโย โหติ, ตทา สํวราเปตฺวา, ชคฺคาเปตฺวา วา อาโภคํ วา กตฺวา นิทฺทายิตพฺพํ, อญฺญถา อาปตฺติฯ สภาโค เจ นตฺถิ, น ปสฺสติ วา, น คนฺตุํ วา สกฺโกติฯ จิรมฺปิ อธิวาเสตฺวา ปจฺฉา เวทนาฏฺโฏ หุตฺวา อนาโภเคเนว สยติ, ตสฺส ‘‘อนาปตฺติ เวทนาฏฺฏสฺสา’’ติ วจเนน อนาปตฺติ, ตสฺสาปิ อวิสยตฺตา อาปตฺติ น ทิสฺสตีติ วิสญฺญีภาเวเนว สุปนฺตสฺส ‘‘อนาปตฺติ ขิตฺตจิตฺตสฺสา’’ติ วจเนน น ทิสฺสติฯ อาจริยา ปน เอวํ น กถยนฺตีติ อวิเสเสน ‘‘น ทิสฺสตี’’ติ น กถยนฺติ, ยทิ สญฺญํ อปฺปฏิลภิตฺวา สยติ, อวสวตฺตตฺตา อาปตฺติ น ทิสฺสติ, สเจ สญฺญํ ปฏิลภิตฺวาปิ กิลนฺตกายตฺตา สยนํ สาทิยนฺโต สุปติ, ตสฺส ยสฺมา อวสวตฺตตฺตํ น ทิสฺสติ, ตสฺมา อาปตฺติ เอวาติ กถยนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ

มหาปทุมตฺเถรวาเท ยกฺขคหิตโก ขิตฺตจิตฺตโก มุจฺจติฯ พนฺธิตฺวา นิปชฺชาปิโต อสยนาธิปฺปายตฺตา, เวทนาฏฺฏตฺตา จ มุจฺจตีติ อธิปฺปาโยฯ เอวํ สนฺเต ปาฬิอฏฺฐกถา, เถรวาโท จ สเมติ, ตสฺมา เตสํ เตสํ วินิจฺฉยานํ อยเมว อธิปฺปาโยติ โน ขนฺตีติ อาจริโย, อนุคณฺฐิปเท ปน ยกฺขคหิตโกปิ วิสญฺญีภูโตปิ น มุจฺจติ นาม, ปาราชิกํ อาปชฺชิตุํ ภพฺโพ โส อนฺตรนฺตรา สญฺญาปฏิลาภโตติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘พนฺธิตฺวา นิปชฺชาปิโต วา’’ติ กุรุนฺทีวจเนน เอกภงฺเคน นิปนฺโนปิ น มุจฺจตีติ เจ? มุจฺจติเยวฯ กสฺมา? อตฺถโต อนิปนฺนตฺตาฯ กุรุนฺทีวาเทน มหาอฏฺฐกถาวาโท สเมติฯ กสฺมา? อวสวตฺตสามญฺญโตฯ กิญฺจาปิ สเมติ, อาจริยา ปน เอวํ น กถยนฺติฯ น เกวลํ เตเยว, มหาปทุมตฺเถโรปีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘มหาปทุมตฺเถเรนา’’ติ วุตฺตํฯ

มหาปทุมตฺเถรวาเท ‘‘ปาราชิกํ อาปชฺชิตุํ อภพฺโพ ยกฺขคหิตโก นามา’’ติ จ วุตฺตํ, ตตฺถ อาจริยา ปน เอวํ วทนฺติ ‘‘สเจ โอกฺกนฺตนิทฺโท อชานนฺโตปิ ปาเท มญฺจกํ อาโรเปติ, อาปตฺติเยวาติ วุตฺตตฺตา โย ปน ปติตฺวา ตตฺเถว สยติ น วุฏฺฐาติ, ตสฺส อาปตฺติ อนฺตรนฺตรา ชานนฺตสฺสาปิ อชานนฺตสฺสาปิ โหตี’’ติ ฯ สพฺพฏฺฐกถาสุ วุตฺตวจนานิ สมฺปิณฺเฑตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อิธ โก มุจฺจติ โก น มุจฺจตี’’ติ วุตฺตํฯ ยกฺขคหิตโก วา วิสญฺญีภูโต วา น เกวลํ ปาราชิกํ อาปชฺชิตุํ ภพฺโพ เอว, สพฺโพปิ อาปชฺชติฯ เอวํ ‘‘พนฺธิตฺวา นิปชฺชาปิโตว มุจฺจตี’’ติ วจเนน ตสฺสปิ อวสวตฺตตฺตา ‘‘อาปตฺติ น ทิสฺสตี’’ติ เอวํ น กถยนฺติฯ ยสฺมา อุมฺมตฺตกขิตฺตจิตฺตเวทนาฏฺเฏสุ อญฺญตโร น โหติ, ตสฺมา ‘‘อาปตฺติเยวา’’ติ กถยนฺติฯ อิทํ กิร สพฺพํ น สงฺคีติํ อารุฬฺหํฯ ‘‘ปเวสนํ สาทิยตีติอาทินา วุตฺตตฺตา อกิริยาปิ โหตีติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ, ยทา ปน สาทิยติ, ตทา สุขุมาปิ วิญฺญตฺติ โหติ เอวาติ อิธ กิริยา เอวา’’ติ อนุคณฺฐิปเท วุตฺตํฯ

ปฐมปาราชิกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ทุติยปาราชิกํ