ปกิณฺณกกถาวณฺณนา

ปกิณฺณเก ยานิ สิกฺขาปทานิ ‘‘กิริยานี’’ติ วุจฺจนฺติ, เตสํ วเสน กาโย, วาจา จ สห วิญฺญตฺติยา เวทิตพฺพาฯ อกิริยานํ วเสน วินา วิญฺญตฺติยา เวทิตพฺพา, จิตฺตํ ปเนตฺถ อปฺปมาณํ ภูตาโรจนสมุฏฺฐานสฺส กิริยตฺตา, อจิตฺตกตฺตา จฯ ตตฺถ กิริยา อาปตฺติยา อนนฺตรจิตฺตสมุฏฺฐานา เวทิตพฺพาฯ อวิญฺญตฺติชนกมฺปิ เอกจฺจํ พาหุลฺลนเยน ‘‘กิริย’’นฺติ วุจฺจติ, ยถยิทํ ปฐมปาราชิกํ วิญฺญตฺติยา อภาเวปิ ‘‘โส เจ สาทิยติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’’ติ หิ วุตฺตํ ‘‘น สาทิยติ อนาปตฺตี’’ติ จฯ วิญฺญตฺติสงฺขาตาปิ กิริยา วินา เสวนจิตฺเตน น โหติ จิตฺตชตฺตา, วิการรูปตฺตา, จิตฺตานุปริวตฺติกตฺตา จฯ ตสฺมา กิริยาสงฺขาตมิทํ วิญฺญตฺติรูปํ อิตรํ จิตฺตชรูปํ วิย ชนกจิตฺเตน วินา น ติฏฺฐติ, อิตรํ สทฺทายตนํ ติฏฺฐติ, ตสฺมา กิริยาย สติ เอกนฺตโต ตชฺชนกํ เสวนจิตฺตํ อตฺถิเยวาติ กตฺวา น สาทิยติ อนาปตฺตีติ น ยุชฺชติฯ ยสฺมา วิญฺญตฺติชนกมฺปิ สมานํ เสวนจิตฺตํ น สพฺพกาลํ วิญฺญตฺติํ ชเนติ, ตสฺมา วินาปิ วิญฺญตฺติยา สยํ อุปฺปชฺชตีติ กตฺวา ‘‘สาทิยติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ นุปฺปชฺชติ เจ, น สาทิยติ นาม, ตสฺส อนาปตฺติ, เตเนว ภควา ‘‘กิํจิตฺโต ตฺวํ ภิกฺขู’’ติ จิตฺเตเนว อาปตฺติํ ปริจฺฉินฺทติ, น กิริยายาติ เวทิตพฺพํฯ เอตฺตาวตา ฉ อาปตฺติสมุฏฺฐานานิ, ตานิ เอว อาปตฺติกรา ธมฺมา นามาติ จ, จตูหากาเรหิ อาปตฺติํ อาปชฺชติ กาเยน วาจาย กายวาจาหิ กมฺมวาจาย อาปชฺชตีติ จ เอตานิ สุตฺตปทานิ อวิโรธิตานิ โหนฺติ, อญฺญถา วิโรธิตานิฯ กถํ? ยญฺหิ อาปตฺติํ กมฺมวาจาย อาปชฺชติ, น ตตฺถ กายาทโยติ อาปนฺนํ, ตโต กมฺมวาจาย สทฺธิํ อาปตฺติกรา ธมฺมา สตฺตาติ อาปชฺชติ, อถ ตตฺถาปิ กายาทโย เอกโต วา นานาโต วา ลพฺภนฺติฯ ‘‘จตูหิ อากาเรหี’’ติ น ยุชฺชติ, ‘‘ตีหากาเรหิ อาปตฺติํ อาปชฺชตี’’ติ วตฺตพฺพํ สิยาติ เอวํ วิโรธิตานิ โหนฺติฯ กถํ อวิโรธิตานีติ? สวิญฺญตฺติกาวิญฺญตฺติกเภทภินฺนตฺตา กายาทีนํฯ ยา กิริยา อาปตฺติ, ตํ เอกจฺจํ กาเยน สวิญฺญตฺติเกน อาปชฺชติ , เอกจฺจํ สวิญฺญตฺติยา วาจาย, เอกจฺจํ สวิญฺญตฺติกาหิ กายวาจาหิ อาปชฺชติฯ ยา ปน อกิริยา อาปตฺติ, ตํ เอกจฺจํ กมฺมวาจาย อาปชฺชติ, ตญฺจ โข อวสิฏฺฐาหิ อวิญฺญตฺติกาหิ กายวาจาหิเยว, น วินา ‘‘โน เจ กาเยน วาจาย ปฏินิสฺสชฺชติ, กมฺมวาจาปริโยสาเน อาปตฺติ สงฺฆาทิเสสสฺสา’’ติ (ปารา. 414, 421) วจนโตฯ อวิเสเสน วา เอกจฺจํ อาปตฺติํ กาเยน อาปชฺชติ, เอกจฺจํ วาจาย, เอกจฺจํ กายวาจาหิฯ ยํ ปเนตฺถ กายวาจาหิ, ตํ เอกจฺจํ เกวลาหิ กายวาจาหิ อาปชฺชติ, เอกจฺจํ กมฺมวาจาย อาปชฺชตีติ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพติ เอวํ อวิโรธิตานิ โหนฺติฯ

ตตฺรายํ สมาสโต อตฺถวิภาวนา – กาเยน อาปชฺชตีติ กาเยน สวิญฺญตฺติเกน อกตฺตพฺพํ กตฺวา เอกจฺจํ อาปชฺชติ, อวิญฺญตฺติเกน กตฺตพฺพํ อกตฺวา อาปชฺชติ, ตทุภยมฺปิ กายกมฺมํ นามฯ อกตมฺปิ หิ โลเก ‘‘กต’’นฺติ วุจฺจติ ‘‘อิทํ ทุกฺกฏํ มยา, ยํ มยา ปุญฺญํ น กต’’นฺติ เอวมาทีสุ, สาสเน จ ‘‘อิทํ เต, อาวุโส อานนฺท, ทุกฺกฏํ, ยํ ตฺวํ ภควนฺตํ น ปุจฺฉี’’ติอาทีสุ (จูฬว. 443), เอวมิธ วินยปริยาเย กาเยน อกรณียมฺปิ ‘‘กายกมฺม’’นฺติ วุจฺจติ, อยเมว นโย วาจาย อาปชฺชตีติอาทีสุฯ ตตฺถ สมุฏฺฐานคฺคหณํ กตฺตพฺพโต วา อกตฺตพฺพโต วา กายาทิเภทาเปกฺขเมว อาปตฺติํ อาปชฺชติ, น อญฺญถาติ ทสฺสนตฺถํฯ กิริยาคฺคหณํ กายาทีนํ สวิญฺญตฺติกาวิญฺญตฺติกเภททสฺสนตฺถํฯ สญฺญาคฺคหณํ อาปตฺติยา องฺคานงฺคจิตฺตวิเสสทสฺสนตฺถํ, เตน ยํ จิตฺตํ กิริยาลกฺขเณ, อกิริยาลกฺขเณ วา สนฺนิหิตํ, ยโต วา กิริยา วา อกิริยา วา โหติ, น ตํ อวิเสเสน อาปตฺติยา องฺคํ วา อนงฺคํ วา โหติ, กินฺตุ ยาย สญฺญาย ‘‘สญฺญาวิโมกฺข’’นฺติ วุจฺจติ, ตาย สมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ องฺคํ, อิตรํ อนงฺคนฺติ ทสฺสิตํ โหติฯ

อิทานิ เยน จิตฺเตน สิกฺขาปทํ สจิตฺตกํ โหติ, ยทภาวา อจิตฺตกํ, เตน ตสฺส อวิเสเสน สาวชฺชตฺตา โลกวชฺชภาโวว วุจฺจติ, กินฺตุ สาวชฺชํเยว สมานํ เอกจฺจํ โลกวชฺชํ เอกจฺจํ ปณฺณตฺติวชฺชนฺติ ทสฺสนตฺถํ โลกวชฺชคฺคหณํฯ จิตฺตเมว ยสฺมา ‘‘โลกวชฺช’’นฺติ วุจฺจติ, ตสฺมา มโนกมฺมมฺปิ สิยา อาปตฺตีติ อนิฏฺฐปฺปสงฺคนิวารณตฺถํ กมฺมคฺคหณํฯ ยํ ปเนตฺถ อกิริยาลกฺขณํ กมฺมํ, ตํ กุสลตฺติกวินิมุตฺตํ สิยาติ อนิฏฺฐปฺปสงฺคนิวารณตฺถํ กุสลตฺติกคฺคหณํฯ ยา ปเนตฺถ อพฺยากตา อาปตฺติ, ตํ เอกจฺจํ อเวทนมฺปิ สญฺญาเวทยิตนิโรธสมาปนฺโน อาปชฺชตีติ กตฺวา เวทนาตฺติกํ เอตฺถ น ลพฺภตีติ อนิฏฺฐปฺปสงฺคนิวารณตฺถํ เวทนาตฺติกคฺคหณํ กตนฺติ เวทิตพฺพํฯ สิกฺขาปทญฺหิ สจิตฺตกปุคฺคลวเสน ‘‘ติจิตฺตํ ติเวทน’’นฺติ ลทฺธโวหารํ อจิตฺตเกนาปนฺนมฺปิ ‘‘ติจิตฺตํ ติเวทน’’มิจฺเจว วุจฺจติฯ ตตฺริทํ สุตฺตํ ‘‘อตฺถาปตฺติ อจิตฺตโก อาปชฺชติ อจิตฺตโก วุฏฺฐาติ (ปริ. 324)ฯ อตฺถาปตฺติ กุสลจิตฺโต อาปชฺชติ กุสลจิตฺโต วุฏฺฐาตี’’ติอาทิ (ปริ. 470)ฯ อนุคณฺฐิปเท ปน ‘‘สญฺญา สทา อนาปตฺติเมว กโรติ, จิตฺตํ อาปตฺติเมว, อจิตฺตกํ นาม วตฺถุอวิชานนํ, โนสญฺญาวิโมกฺขํ วีติกฺกมชานนํ, อิทเมเตสํ นานตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ

สพฺพสงฺคาหกวเสนาติ สพฺพสิกฺขาปทานํ สงฺคหวเสนฯ ภิกฺขุนิยา จีวรทานาทิ กิริยากิริยโตฯ ชาตรูปรชตปฏิคฺคหณาทิ สิยา กิริยโตฯ อุปนิกฺขิตฺตาปฏิกฺเขเป สิยา อกิริยโตฯ เทสิตวตฺถุกปมาณาติกฺกนฺตกุฏิกรเณ สิยา กิริยโต, อเทสิตวตฺถุกปมาณาติกฺกนฺตกรเณ สิยา กิริยากิริยโตฯ ยํ จิตฺตงฺคํ ลภติเยวาติ กายจิตฺตํ วาจาจิตฺตนฺติ เอวํฯ วินาปิ จิตฺเตนาติ เอตฺถ วินาปิ จิตฺเตน สหาปิ จิตฺเตนาติ อธิปฺปาโยฯ โย โส สวิญฺญตฺติโก, อวิญฺญตฺติโก จ วุตฺโต กาโย, ตสฺส กมฺมํ กายกมฺมํ, ตถา วจีกมฺมํฯ ตตฺถ สวิญฺญตฺติโก กาโย อุปฺปตฺติยา กมฺมํ สาเธติ, อิตโร อนุปฺปตฺติยาฯ ตถา วาจาติ เวทิตพฺพํ, สิกฺขาปทนฺติ ‘‘โย ตตฺถ นามกาโย ปทกาโย’’ติ วจนโต วีติกฺกเม ยุชฺชตีติ วุตฺตํฯ ‘‘หสิตุปฺปาทโวฏฺฐพฺพนานิปิ อาปตฺติสมุฏฺฐาปกจิตฺตานิฯ อิทมฺปิ น มยา ปริจฺฉินฺนนฺติ หสมาโน ปสฺสติ ยทา, ตทา โวฏฺฐพฺพนํ ชวนคติก’’นฺติ อนุคณฺฐิปเท วุตฺตํฯ อภิญฺญาจิตฺตานิ ปญฺญตฺติํ อชานิตฺวา อิทฺธิวิกุพฺพนาทิกาเล คเหตพฺพานิฯ

เอตฺถ ปน โย ปน ภิกฺขุ ภิกฺขูนํ สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโน…เป.… เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺโต อตฺถิ โกจิ ปาราชิโก โหติ อสํวาโส, อตฺถิ โกจิ น ปาราชิโก โหติ อสํวาโสฯ ทุกฺกฏถุลฺลจฺจยวตฺถูสุ ปฏิเสวนฺโต อตฺถิ โกจิ น ปาราชิโกฯ ปกฺขปณฺฑโก อปณฺฑกปกฺเข อุปสมฺปนฺโน ปณฺฑกปกฺเข เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺโต โส ปาราชิกํ อาปตฺติํ นาปชฺชตีติ น ปาราชิโก นามฯ น หิ อภิกฺขุโน อาปตฺติ นาม อตฺถิฯ โส อนาปตฺติกตฺตา อปณฺฑกปกฺเข อาคโต กิํ อสํวาโส โหติ น โหตีติ? โหติ, ‘‘อภพฺโพ เตน สรีรพนฺธเนนา’’ติ (ปารา. 55; มหาว. 129) หิ วุตฺตํฯ ‘‘โย ปน, ภิกฺขุ, ภิกฺขูนํ…เป.… อสํวาโส’’ติ (ปารา. 44) วุตฺตตฺตา โย ปน ภิกฺขุภาเวน เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวติ, โส เอว อภพฺโพฯ นายํ อปาราชิกตฺตาติ เจ? น, ‘‘พฺยตฺเตน ภิกฺขุนา ปฏิพเลน สงฺโฆ ญาเปตพฺโพ’’ติ (มหาว. 86) วุตฺตฏฺฐาเน ยถา อภิกฺขุนา กมฺมวาจาย สาวิตายปิ กมฺมํ รุหติ กมฺมวิปตฺติยา อสมฺภวโต, เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํฯ ตตฺริทํ ยุตฺติ – อุปสมฺปนฺนปุพฺโพ เอว เจ กมฺมวาจํ สาเวติ, สงฺโฆ จ ตสฺมิํ อุปสมฺปนฺนสญฺญี, เอวญฺเจ กมฺมํ รุหติ, น อญฺญถาติ โน ขนฺตีติ อาจริโยฯ คหฏฺโฐ วา ติตฺถิโย วา ปณฺฑโก วา อนุปสมฺปนฺนสญฺญี กมฺมวาจํ สาเวติ, สงฺเฆน กมฺมวาจา น วุตฺตา โหติ, ‘‘สงฺโฆ อุปสมฺปาเทยฺย, สงฺโฆ อุปสมฺปาเทติ, อุปสมฺปนฺโน สงฺเฆนา’’ติ (มหาว. 127) หิ วจนโต สงฺเฆน กมฺมวาจาย วตฺตพฺพาย สงฺฆปริยาปนฺเนน, สงฺฆปริยาปนฺนสญฺญิเตน วา เอเกน วุตฺตา สงฺเฆน วุตฺตาว โหตีติ เวทิตพฺโพ, อยเมว สพฺพกมฺเมสุ ยุตฺติฯ ตถา อตฺถิ เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺโต โกจิ นาเสตพฺโพ ‘‘โย ภิกฺขุนีทูสโก, อยํ นาเสตพฺโพ’’ติ วุตฺตตฺตา เอว, โส อนุปสมฺปนฺโนว, สหเสยฺยาปตฺติอาทิํ ชเนติ, ตสฺส โอมสเน จ ทุกฺกฏํ โหติฯ อภิกฺขุนิยา เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺโต น นาเสตพฺโพ ‘‘อนฺติมวตฺถุํ อชฺฌาปนฺโน, ภิกฺขเว, อนุปสมฺปนฺโน…เป.… นาเสตพฺโพ’’ติ ปาฬิยา อภาวโตฯ เตเนว โส อุปสมฺปนฺนสงฺขฺยํ คจฺฉติ, น สหเสยฺยาปตฺตาทิํ ชเนติ, เกวลํ อสํวาโสติ กตฺวา คณปูรโก น โหติ, เอกกมฺมํ เอกุทฺเทโสปิ หิ สํวาโสติ วุตฺโตฯ สมสิกฺขตาปิ สํวาโสติ กตฺวา โส เตน สทฺธิํ นตฺถีติ ปทโสธมฺมาปตฺติํ ปน ชเนตีติ การณจฺฉายา ทิสฺสติฯ

ยถา ภิกฺขุนิยา สทฺธิํ ภิกฺขุสงฺฆสฺส เอกกมฺมาทิโน สํวาสสฺส อภาวา ภิกฺขุนี อสํวาสา ภิกฺขุสฺส, ตถา ภิกฺขุ จ ภิกฺขุนิยา, ปทโสธมฺมาปตฺติํ ปน ชเนติฯ ตถา ‘‘อนฺติมวตฺถุํ อชฺฌาปนฺโนปิ เอกจฺโจ โย นาเสตพฺโพ’’ติ อวุตฺโตติ อิมินา นิทสฺสเนน สา การณจฺฉายา คหณํ น คจฺฉติฯ

อปิ จ ‘‘ภิกฺขุ สุตฺตภิกฺขุมฺหิ วิปฺปฏิปชฺชติ, ปฏิพุทฺโธ สาทิยติ, อุโภ นาเสตพฺพา’’ติ (ปารา. 66) จ, ‘‘เตน หิ, ภิกฺขเว, เมตฺติยํ ภิกฺขุนิํ นาเสถา’’ติ (ปารา. 384) จ วจนโต โย สงฺฆมชฺฌํ ปวิสิตฺวา อนุวิชฺชเกน อนุวิชฺชิยมาโน ปราชาปิโต, โสปิ อนุปสมฺปนฺโนว, น โอมสวาทปาจิตฺติยํ ชเนตีติ เวทิตพฺพํฯ กิญฺจาปิ ‘‘อุปสมฺปนฺนํ อุปสมฺปนฺนสญฺญี ขุํเสตุกาโม’’ติ ปาฬิ นตฺถิ, กิญฺจาปิ กงฺขาวิตรณิยํ ‘‘ยํ อกฺโกสติ, ตสฺส อุปสมฺปนฺนตา, อนญฺญาปเทเสน ชาติอาทีหิ อกฺโกสนํ, ‘มํ อกฺโกสตี’ติ ชานนา, อตฺถปุเรกฺขารตาทีนํ อภาโวติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานี’’ติ (กงฺขา. อฏฺฐ. โอมสวาทสิกฺขาปทวณฺณนา) วุตฺตํ, ตถาปิ ทุฏฺฐโทสสิกฺขาปเท ‘‘อสุทฺโธ โหติ ปุคฺคโล อญฺญตรํ ปาราชิกํ ธมฺมํ อชฺฌาปนฺโน, ตญฺเจ สุทฺธทิฏฺฐิ สมาโน โอกาสํ การาเปตฺวา อกฺโกสาธิปฺปาโย วเทติ, อาปตฺติ โอมสวาทสฺสา’’ติ (ปารา. 389) วจนโต อสุทฺเธ อุปสมฺปนฺนสญฺญาย เอว โอมสนฺตสฺส ปาจิตฺติยํฯ อสุทฺธทิฏฺฐิสฺส ทุกฺกฏํฯ ‘‘สุทฺโธ โหติ ปุคฺคโล, อญฺญตรํ ปาราชิกํ ธมฺมํ อนชฺฌาปนฺโน, ตญฺเจ สุทฺธทิฏฺฐิ สมาโน โอกาสํ การาเปตฺวา อกฺโกสาธิปฺปาโย วเทติ, อาปตฺติ โอมสวาทสฺสา’’ติ (ปารา. 389) วจนโต ปน กงฺขาวิตรณิยํ ‘‘ตสฺส อุปสมฺปนฺนตา อุปสมฺปนฺนสญฺญิตา’’ติ น วุตฺตํ อเนกํสิกตฺตา ตสฺส องฺคสฺสาติ เวทิตพฺพํฯ

อปิ เจตฺถ สิกฺขาปจฺจกฺขาตกจตุกฺกํ เวทิตพฺพํ, อตฺถิ ปุคฺคโล สิกฺขาปจฺจกฺขาตโก น สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโน, อตฺถิ สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโน น สิกฺขาปจฺจกฺขาตโก, อตฺถิ สิกฺขาปจฺจกฺขาตโก เจว สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโน จ, อตฺถิ เนว สิกฺขาปจฺจกฺขาตโก น สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโนฯ ตตฺถ ตติโย ภิกฺขุนีสิกฺขาปจฺจกฺขาตโก เวทิตพฺโพฯ สา หิ ยาว น ลิงฺคํ ปริจฺจชติ, กาสาเว สอุสฺสาหาว สมานา สามญฺญา จวิตุกามา สิกฺขํ ปจฺจกฺขนฺตีปิ ภิกฺขุนี เอว สิกฺขาสาชีวสมาปนฺนาวฯ วุตฺตญฺหิ ภควตา ‘‘น, ภิกฺขเว, ภิกฺขุนิยา สิกฺขาปจฺจกฺขาน’’นฺติ (จูฬว. 434)ฯ

กทา จ ปน สา อภิกฺขุนี โหตีติ? ยทา สามญฺญา จวิตุกามา คิหินิวาสนํ นิวาเสติ, สา ‘‘วิพฺภนฺตา’’ติ สงฺขฺยํ คจฺฉติฯ วุตฺตญฺหิ ภควตา ‘‘ยเทว สา วิพฺภนฺตา, ตเทว อภิกฺขุนี’’ติ (จูฬว. 434)ฯ กิตฺตาวตา ปน วิพฺภนฺตา โหตีติ? สามญฺญา จวิตุกามา กาสาเวสุ อนาลยา กาสาวํ วา อปเนติ, นคฺคา วา คจฺฉติ, ติณปณฺณาทินา วา ปฏิจฺฉาเทตฺวา คจฺฉติ, กาสาวํเยว วา คิหินิวาสนากาเรน นิวาเสติ, โอทาตํ วา วตฺถํ นิวาเสติ, สลิงฺเคเนว วา สทฺธิํ ติตฺถิเยสุ ปวิสิตฺวา เกสลุญฺจนาทิวตํ สมาทิยติ, ติตฺถิยลิงฺคํ วา สมาทิยติ, ตทา วิพฺภนฺตา นาม โหติฯ ตตฺถ ยา ภิกฺขุนิลิงฺเค ฐิตาว ติตฺถิยวตํ สมาทิยติ, สา ติตฺถิยปกฺกนฺตโก ภิกฺขุ วิย ปจฺฉา ปพฺพชฺชมฺปิ น ลภติ, เสสา ปพฺพชฺชเมเวกํ ลภนฺติ, น อุปสมฺปทํฯ ปาฬิยํ กิญฺจาปิ ‘‘ยา สา, ภิกฺขเว, ภิกฺขุนี สกาสาวา ติตฺถายตนํ สงฺกนฺตา, สา อาคตา น อุปสมฺปาเทตพฺพา’’ติ วจนโต ยา ปฐมํ วิพฺภมิตฺวา ปจฺฉา ติตฺถายตนํ สงฺกนฺตา, สา อาคตา อุปสมฺปาเทตพฺพาติ อนุญฺญาตํ วิย ทิสฺสติฯ สงฺคีติอาจริเยหิ ปน ‘‘จตุวีสติ ปาราชิกานี’’ติ วุตฺตตฺตา น ปุน สา อุปสมฺปาเทตพฺพา, ตสฺมา เอว สิกฺขาปจฺจกฺขานํ นานุญฺญาตํ ภควตาฯ อนฺติมวตฺถุอชฺฌาปนฺนา ปน ภิกฺขุนี เอวฯ ปกฺขปณฺฑกีปิ ภิกฺขุนี เอวฯ กินฺติ ปุจฺฉาฯ

วินีตวตฺถุวณฺณนา

[67] วินีตานิ วินิจฺฉิตานิ วตฺถูนิ วินีตวตฺถูนิฯ เตสํ เตสํ ‘‘เตน โข ปน สมเยน อญฺญตโร ภิกฺขู’’ติอาทีนํ วตฺถูนํ ปาเฏกฺกํ นามคณนํ อุทฺธริตฺวา อุทฺธริตฺวา อูนาธิกโทสโสธนฏฺเฐน อุทฺทานา จ ตา มตฺราทิสิทฺธิคาถาหิ ฉนฺโทวิจิติลกฺขเณน คาถา จาติ ‘‘อุทฺทานคาถา นามา’’ติ วุตฺตํ, เท, โสธเน อิติ ธาตุสฺส รูปํ อุทฺทานาติ เวทิตพฺพํฯ อิมา ปน อุทฺทานคาถา ธมฺมสงฺคาหกตฺเถเรหิ สงฺคีติกาเล ฐปิตา, กตฺถาติ เจ? ปทภาชนียาวสาเนฯ ‘‘วตฺถุคาถา นาม ‘เตน โข ปน สมเยน อญฺญตโร ภิกฺขู’ติอาทีนํ อิเมสํ วินีตวตฺถูนํ นิทานานี’’ติ คณฺฐิปเท วุตฺตํ, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยน วินีตวตฺถูนิ เอว ‘‘วตฺถุคาถา’’ติ วุตฺตาติ เวทิตพฺพํฯ อิทเมตฺถ สมาสโต อธิปฺปายนิทสฺสนํ – ‘‘อาปตฺติํ ตฺวํ, ภิกฺขุ, อาปนฺโน ปาราชิก’’นฺติ มูลาปตฺติทสฺสนวเสน วา, ‘‘อนาปตฺติ, ภิกฺขุ, ปาราชิกสฺส, อาปตฺติ สงฺฆาทิเสสสฺส, ทุกฺกฏสฺสา’’ติ อาปตฺติเภททสฺสนวเสน วา, ‘‘อนาปตฺติ, ภิกฺขุ, อสาทิยนฺตสฺสา’’ติ อนาปตฺติทสฺสนวเสน วา ยานิ วตฺถูนิ วินีตานิ วินิจฺฉิตานิ, ตานิ วินีตวตฺถูนิ นามฯ เตสํ วินีตวตฺถูนํ นิทานวตฺถุทีปิกา ตนฺติ วตฺถุคาถา นามฯ อุทฺทานคาถาว ‘‘วตฺถุคาถา’’ติ วุตฺตาติ เอเกฯ เตสํ ‘‘อิมินา ลกฺขเณน อายติํ วินยธรา วินยํ วินิจฺฉินิสฺสนฺตี’’ติ วจเนน วิรุชฺฌติฯ น หิ อุทฺทานคาถายํ กิญฺจิปิ วินิจฺฉยลกฺขณํ ทิสฺสติ, อุทฺทานคาถานํ วิสุํ ปโยชนํ วุตฺตํ ‘‘สุขํ วินยธรา อุคฺคณฺหิสฺสนฺตี’’ติ, ตสฺมา ปโยชนนานตฺตโตเปตํ นานตฺตํ เวทิตพฺพํฯ ตตฺถายํ วิคฺคโห – วตฺถูนิ เอว คาถา วตฺถุคาถาฯ วินีตวตฺถุโต วิเสสนตฺถเมตฺถ คาถาคฺคหณํฯ อุทฺทานคาถาโต วิเสสนตฺถํ วตฺถุคฺคหณนฺติ เวทิตพฺพํฯ เกจิ ปน ‘‘คาถานํ วตฺถูนีติ วตฺตพฺเพ วตฺถุคาถาติ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติฯ มกฺกฏิวตฺถุํ อญฺเญ ตตฺถ ภิกฺขู อาโรเจสุํ, อิธ สยเมวฯ ตตฺถ การณสฺส ‘‘ภควตา สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺต’’นฺติ วุตฺตตฺตา วชฺชิปุตฺตกาปิ อญฺเญ เอวฯ ‘‘ตตฺถ อานนฺทตฺเถโร, อิธ เต เอวา’’ติ อญฺญตรสฺมิํ คณฺฐิปเท วุตฺตํฯ อาจริยสฺส อธิปฺปาโย ปุพฺเพ วุตฺโต, ตสฺมา อุปปริกฺขิตพฺพํฯ

[67-8] ญตฺวาติ อปุจฺฉิตฺวา สยเมว ญตฺวาฯ โปกฺขรนฺติ สรีรํ เภริโปกฺขรํ วิยฯ โลกิยา อวิกลํ ‘‘สุนฺทร’’นฺติ วทนฺติ, ตสฺมา วณฺณโปกฺขรตายาติ ปฐเมนตฺเถน วิสิฏฺฐกายจฺฉวิตายาติ อตฺโถ, ทุติเยน วณฺณสุนฺทรตายาติฯ ‘‘อุปฺปลคพฺภวณฺณตฺตา สุวณฺณวณฺณา, ตสฺมา อุปฺปลวณฺณาติ นามํ ลภี’’ติ คณฺฐิปเท วุตฺตํฯ นีลุปฺปลวณฺณา กายจฺฉวีติ วจนํ ปน สามจฺฉวิํ ทีเปติฯ โลเก ปน ‘‘อุปฺปลสมา ปสตฺถสามา’’ติ วจนโต ‘‘ยา สามา สามวณฺณา สามตนุมชฺฌา, สา ปาริจริยา สคฺเค มม วาโส’’ติ วจนโต สามจฺฉวิกา อิตฺถีนํ ปสตฺถาฯ ‘‘ยาวสฺสา นํ อนฺธการ’’นฺติปิ ปาโฐฯ กิเลสกาเมหิ วตฺถุกาเมสุ โย น ลิมฺปติฯ

[69] อิตฺถิลิงฺคํ ปาตุภูตนฺติ อิตฺถิสณฺฐานํ ปาตุภูตํ, ตญฺจ โข ปุริสินฺทฺริยสฺส อนฺตรธาเนน อิตฺถินฺทฺริยสฺส ปาตุภาเวนฯ เอวํ ปุริสินฺทฺริยปาตุภาเวปิฯ