นิยเมตฺวา อญฺญเจติยสฺส อตฺถาย โรปิตมาลาวจฺฉโต อญฺญเจติยมฺหิ ปุปฺผมฺปิ อาโรเปตุํ น วฏฺฏติ, เอกสฺส เจติยสฺส ปน ฉตฺตํ วา ปฏากํ วา อาโรเปตฺวา ฐิตํ ทิสฺวา เสสํ อญฺญเจติยสฺส ทาเปตุํ วฏฺฏติฯ อนฺตมโส สุนขสฺสปิ ปริณตํ ‘‘อิมสฺส สุนขสฺส มา เทหิ, เอตสฺส เทหี’’ติ เอวํ อญฺญปุคฺคลสฺส ปริณาเมติ, ทุกฺกฏํฯ สเจ ปน ทายกา ‘‘มยํ สงฺฆภตฺตํ กาตุกามา, เจติยปูชํ กาตุกามา, เอกสฺส ภิกฺขุโน ปริกฺขารํ ทาตุกามา, ตุมฺหากํ รุจิยา ทสฺสาม, ภณถ กตฺถ เทมา’’ติ วทนฺติ, เอวํ วุตฺเต เตน ภิกฺขุนา ‘‘ยตฺถ อิจฺฉถ, ตตฺถ เทถา’’ติ วตฺตพฺพาฯ สเจ ปน เกวลํ ‘‘กตฺถ เทมา’’ติ ปุจฺฉนฺติ, ‘‘ยตฺถ ตุมฺหากํ เทยฺยธมฺโม ปริโภคํ วา ลเภยฺย, ปฏิสงฺขารํ วา ลเภยฺย, จิรฏฺฐิติโก วา อสฺส, ยตฺถ วา ปน ตุมฺหากํ จิตฺตํ ปสีทติ, ตตฺถ เทถา’’ติ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ

อิติ ปาฬิมุตฺตกวินยวินิจฺฉยสงฺคเห

ทานลกฺขณาทิวินิจฺฉยกถา สมตฺตาฯ

14. ปถวีขณนวินิจฺฉยกถา

[72] ปถวีติ ทฺเว ปถวี ชาตา จ ปถวี อชาตา จ ปถวีติฯ ตตฺถ ชาตา นาม ปถวี สุทฺธปํสุกา สุทฺธมตฺติกา อปฺปปาสาณา อปฺปสกฺขรา อปฺปกฐลา อปฺปมรุมฺพา อปฺปวาลุกา เยภุยฺเยนปํสุกา เยภุยฺเยนมตฺติกา, อทฑฺฒาปิ วุจฺจติ ‘‘ชาตา ปถวี’’ติฯ โยปิ ปํสุปุญฺโช วา มตฺติกาปุญฺโช วา อติเรกจาตุมาสํ โอวฏฺโฐ, โสปิ วุจฺจติ ‘‘ชาตา ปถวี’’ติฯ อชาตา นาม ปถวี สุทฺธปาสาณา สุทฺธสกฺขรา สุทฺธกฐลา สุทฺธมรุมฺพา สุทฺธวาลุกา อปฺปปํสุกา อปฺปมตฺติกา เยภุยฺเยนปาสาณา เยภุยฺเยนสกฺขรา เยภุยฺเยนกฐลา เยภุยฺเยนมรุมฺพา เยภุยฺเยนวาลุกา, ทฑฺฒาปิ วุจฺจติ ‘‘อชาตา ปถวี’’ติฯ โยปิ ปํสุปุญฺโช วา มตฺติกาปุญฺโช วา โอมกจาตุมาสํ โอวฏฺโฐ, โสปิ วุจฺจติ ‘‘อชาตา ปถวี’’ติ (ปาจิ. 84-86)ฯ

ตตฺถ ชาตปถวิํ ขณนฺตสฺส ขณาเปนฺตสฺส วา ปาจิตฺติยํฯ ตตฺรายํ วินิจฺฉโย (ปาจิ. อฏฺฐ. 86) – สเจ สยํ ขณติ, ปหาเร ปหาเร ปาจิตฺติยํฯ

สเจ อญฺญํ อาณาเปติ, สกิํ อาณตฺโต สเจปิ สกลทิวสํ ขณติ, อาณาปกสฺส เอกเมว ปาจิตฺติยํฯ สเจ ปน กุสีโต โหติ, ปุนปฺปุนํ อาณาเปตพฺโพ, ตํ อาณาเปตฺวา ขณาเปนฺตสฺส วาจาย วาจาย ปาจิตฺติยํฯ สเจ ‘‘โปกฺขรณิํ ขณาหี’’ติ วทติ, วฏฺฏติฯ ขตาเยว หิ โปกฺขรณี นาม โหติฯ ตสฺมา อยํ กปฺปิยโวหาโรฯ เอส นโย ‘‘วาปิํ ตฬากํ อาวาฏํ ขณา’’ติอาทีสุปิฯ ‘‘อิมํ โอกาสํ ขณ, อิมสฺมิํ โอกาเส โปกฺขรณิํ ขณา’’ติ วตฺตุํ ปน น วฏฺฏติฯ ‘‘กนฺทํ ขณ, มูลํ ขณา’’ติ อนิยเมตฺวา วตฺตุํ วฏฺฏติ, ‘‘อิมํ วลฺลิํ ขณ, อิมสฺมิํ โอกาเส กนฺทํ วา มูลํ วา ขณา’’ติ วตฺตุํ น วฏฺฏติฯ

[73] โปกฺขรณิํ โสเธนฺเตหิ โย กุเฏหิ อุสฺสิญฺจิตุํ สกฺกา โหติ ตนุกกทฺทโม, ตํ อปเนตุํ วฏฺฏติ, พหโล น วฏฺฏติฯ อาตเปน สุกฺขกทฺทโม ผลติ, ตตฺร โย เหฏฺฐา ปถวิยา อสมฺพนฺโธ, ตเมว อปเนตุํ วฏฺฏติฯ อุทเกน คตฏฺฐาเน อุทกปปฺปฏโก นาม โหติ, วาตปหาเรน จลติ, ตํ อปเนตุํ วฏฺฏติฯ โปกฺขรณีอาทีนํ ตฏํ ภิชฺชิตฺวา อุทกสามนฺตา ปตติฯ สเจ โอมกจาตุมาสํ โอวฏฺฐํ, ฉินฺทิตุํ ภินฺทิตุํ วา วฏฺฏติ, จาตุมาสโต อุทฺธํ น วฏฺฏติฯ สเจ ปน อุทเกเยว ปตติ, เทเวน อติเรกจาตุมาสํ โอวฏฺเฐปิ อุทเกเยว อุทกสฺส ปติตตฺตา วฏฺฏติฯ

ปาสาณปิฏฺฐิยํ โสณฺฑิํ ขณนฺติ, สเจ ตตฺถ ปฐมเมว สุขุมรชํ ปตติ, ตํ เทเวน โอวฏฺฐํ โหติ, จาตุมาสจฺจเยน อกปฺปิยปถวีสงฺขฺยํ คจฺฉติฯ อุทเก ปริยาทินฺเน โสณฺฑิํ โสเธนฺเตหิ วิโกเปตุํ น วฏฺฏติฯ สเจ ปฐมเมว อุทเกน ปูรติ, ปจฺฉา รชํ ปตติ, ตํ วิโกเปตุํ วฏฺฏติฯ ตตฺถ หิ เทเว วสฺสนฺเตปิ อุทเกเยว อุทกํ ปตติฯ ปิฏฺฐิปาสาเณ สุขุมรชํ โหติ, เทเว ผุสายนฺเต อลฺลียติ, ตมฺปิ จาตุมาสจฺจเยน วิโกเปตุํ น วฏฺฏติฯ อกตปพฺภาเร วมฺมิโก อุฏฺฐิโต โหติ, ยถาสุขํ วิโกเปตุํ วฏฺฏติฯ สเจ อพฺโภกาเส อุฏฺฐหติ, โอมกจาตุมาสํ โอวฏฺโฐเยว วฏฺฏติฯ รุกฺขาทีสุ อารุฬฺหอุปจิกมตฺติกายมฺปิ เอเสว นโยฯ คณฺฑุปฺปาทคูถมูสิกุกฺกรโคกณฺฏกาทีสุปิ เอเสว นโยฯ โคกณฺฏโก นาม คาวีนํ ขุรจฺฉินฺนกทฺทโม วุจฺจติฯ สเจ ปน เหฏฺฐิมตเลน ภูมิสมฺพนฺโธ โหติ, เอกทิวสมฺปิ น วฏฺฏติฯ กสิตฏฺฐาเน นงฺคลจฺฉินฺนมตฺติกาปิณฺฑํ คณฺหนฺตสฺส เอเสว นโยฯ

ปุราณเสนาสนํ โหติ อจฺฉทนํ วา วินฏฺฐจฺฉทนํ วา อติเรกจาตุมาสํ โอวฏฺฐํ ชาตปถวีสงฺขฺยเมว คจฺฉติ, ตโต อวเสสํ ฉทนิฏฺฐกํ วา โคปานสีอาทิกํ อุปกรณํ วา ‘‘อิฏฺฐกํ คณฺหามิ, โคปานสิํ ภิตฺติปาทํ ปทรตฺถรณํ ปาสาทตฺถมฺภํ คณฺหามี’’ติ สญฺญาย คณฺหิตุํ วฏฺฏติ, เตน สทฺธิํ มตฺติกา ปตติ, อนาปตฺติ, ภิตฺติมตฺติกํ คณฺหนฺตสฺส ปน อาปตฺติฯ สเจ ยา ยา อตินฺตา, ตํ ตํ คณฺหาติ, อนาปตฺติฯ อนฺโตเคเห มตฺติกาปุญฺโช โหติ, ตสฺมิํ เอกทิวสํ โอวฏฺเฐ เคหํ ฉาเทนฺติฯ สเจ สพฺโพ ตินฺโต, จาตุมาสจฺจเยน ชาตปถวีเยวฯ อถสฺส อุปริภาโคเยว ตินฺโต, อนฺโต อตินฺโต, ยตฺตกํ ตินฺตํ, ตํ กปฺปิยการเกหิ กปฺปิยโวหาเรน อปนาเมตฺวา เสสํ ยถาสุขํ วฬญฺเชตุํ วฏฺฏติ อุทเกน เตมิตตฺตาฯ เอกาพทฺธาเยว หิ ชาตปถวี โหติ, น อิตราติฯ อพฺโภกาเส มตฺติกาปากาโร โหติ, อติเรกจาตุมาสํ โอวฏฺโฐ ชาตปถวีสงฺขฺยํ คจฺฉติ, ตตฺถ ลคฺคปํสุํ ปน อลฺลหตฺเถน ฉุปิตฺวา คเหตุํ วฏฺฏติฯ สเจ อิฏฺฐกปากาโร โหติ, เยภุยฺเยนกฐลฏฺฐาเน ติฏฺฐติ, ยถาสุขํ วิโกเปตุํ วฏฺฏติฯ อพฺโภกาเส ฐิตมณฺฑปตฺถมฺภํ อิโต จิโต จ สญฺจาเลตฺวา ปถวิํ วิโกเปนฺเตน คเหตุํ น วฏฺฏติ, อุชุกเมว อุทฺธริตุํ วฏฺฏติฯ อญฺญมฺปิ สุกฺขรุกฺขํ สุกฺขขาณุกํ วา คณฺหนฺตสฺส เอเสว นโยฯ

[74] นวกมฺมตฺถํ ถมฺภํ วา ปาสาณํ วา รุกฺขํ วา ทณฺฑเกหิ อุจฺจาเลตฺวา ปวฏฺเฏนฺตา คจฺฉนฺติ , ตตฺถ ชาตปถวี ภิชฺชติ, สเจ สุทฺธจิตฺตา ปวฏฺเฏนฺติ, อนาปตฺติฯ อถ ปน เตน อปเทเสน ปถวิํ ภินฺทิตุกามาเยว โหนฺติ, อาปตฺติฯ สาขาทีนิ กฑฺฒนฺตานมฺปิ ปถวิยํ ทารูนิ ผาเลนฺตานมฺปิ เอเสว นโยฯ ปถวิยํ อฏฺฐิสูจิกณฺฏกาทีสุปิ ยํ กิญฺจิ อาโกเฏตุํ วา ปเวเสตุํ วา น วฏฺฏติ, ‘‘ปสฺสาวธาราย เวเคน ปถวิํ ภินฺทิสฺสามี’’ติ เอวํ ปสฺสาวมฺปิ กาตุํ น วฏฺฏติฯ กโรนฺตสฺส ภิชฺชติ, อาปตฺติ, ‘‘วิสมภูมิํ สมํ กริสฺสามี’’ติ สมฺมชฺชนิยา ฆํสิตุมฺปิ น วฏฺฏติฯ วตฺตสีเสเนว หิ สมฺมชฺชิตพฺพํฯ

เกจิ กตฺตรยฏฺฐิยา ภูมิํ โกฏฺเฏนฺติ, ปาทงฺคุฏฺฐเกน วิลิขนฺติ, ‘‘จงฺกมิตฏฺฐานํ ทสฺเสสฺสามา’’ติ ปุนปฺปุนํ ภูมิํ ภินฺทนฺตา จงฺกมนฺติ, สพฺพํ น วฏฺฏติ, วีริยสมฺปคฺคหตฺถํ ปน สมณธมฺมํ กโรนฺเตน สุทฺธจิตฺเตน จงฺกมิตุํ วฏฺฏติฯ ‘‘หตฺถํ โขวิสฺสามา’’ติ ปถวิยํ ฆํสนฺติ, น วฏฺฏติ, อฆํสนฺเตน ปน อลฺลหตฺถํ ปถวิยํ ฐเปตฺวา รชํ คเหตุํ วฏฺฏติฯ

เกจิ กณฺฑุกจฺฉุอาทีหิ อาพาธิกา ฉินฺนตฏาทีสุ องฺคปจฺจงฺคานิ ฆํสนฺติ, น วฏฺฏติฯ ชาตปถวิํ ทหติ วา ทหาเปติ วา, ปาจิตฺติยํ, อนฺตมโส ปตฺตมฺปิ ปจนฺโต ยตฺตเกสุ ฐาเนสุ อคฺคิํ เทติ วา ทาเปติ วา, ตตฺตกานิ ปาจิตฺติยานิ, ตสฺมา ปตฺตํ ปจนฺเตนปิ ปุพฺเพ ปกฺกฏฺฐาเนเยว ปจิตพฺโพฯ อทฑฺฒาย ปถวิยา อคฺคิํ ฐเปตุํ น วฏฺฏติ, ปตฺตปจนกปาลสฺส ปน อุปริ อคฺคิํ ฐเปตุํ วฏฺฏติฯ ทารูนํ อุปริ ฐเปติ, โส อคฺคิ ตานิ ทหนฺโต คนฺตฺวา ปถวิํ ทหติ, น วฏฺฏติฯ อิฏฺฐกกปาลาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ตตฺราปิ หิ อิฏฺฐกาทีนํเยว อุปริ ฐเปตุํ วฏฺฏติฯ กสฺมา? เตสํ อนุปาทานตฺตาฯ น หิ ตานิ อคฺคิสฺส อุปาทานสงฺขฺยํ คจฺฉนฺติ, สุกฺขขาณุสุกฺขรุกฺขาทีสุปิ อคฺคิํ ทาตุํ น วฏฺฏติฯ สเจ ปน ‘‘ปถวิํ อปฺปตฺตเมว นิพฺพาเปตฺวา คมิสฺสามี’’ติ เทติ, วฏฺฏติฯ ปจฺฉา นิพฺพาเปตุํ น สกฺโกติ, อวิสยตฺตา อนาปตฺติฯ ติณุกฺกํ คเหตฺวา คจฺฉนฺโต หตฺเถ ฑยฺหมาเน ภูมิยํ ปาเตติ, อนาปตฺติฯ ปติตฏฺฐาเนเยว อุปาทานํ ทตฺวา อคฺคิํ กาตุํ วฏฺฏติฯ ทฑฺฒปถวิยา จ ยตฺตกํ ฐานํ อุสุมาย อนุคตํ, สพฺพํ วิโกเปตุํ วฏฺฏติฯ

โย ปน อชานนโก ภิกฺขุ อรณิสหิเตน อคฺคิํ นิพฺพตฺเตตฺวา หตฺเถน อุกฺขิปิตฺวา ‘‘กิํ กโรมี’’ติ วทติ, ‘‘ชาเลหี’’ติ วตฺตพฺโพฯ ‘‘หตฺโถ ฑยฺหตี’’ติ วทติ, ‘‘ยถา น ฑยฺหติ, ตถา กโรหี’’ติ วตฺตพฺโพฯ ‘‘ภูมิยํ ปาเตหี’’ติ ปน น วตฺตพฺโพฯ สเจ หตฺเถ ฑยฺหมาเน ปาเตติ, ‘‘ปถวิํ ทหิสฺสามี’’ติ อปาติตตฺตา อนาปตฺติ, ปติตฏฺฐาเน ปน อคฺคิํ กาตุํ วฏฺฏติฯ ‘‘อิมสฺส ถมฺภสฺส อาวาฏํ ชาน, มหามตฺติกํ ชาน, ถุสมตฺติกํ ชาน, มหามตฺติกํ เทหิ, ถุสมตฺติกํ เทหิ, มตฺติกํ อาหร, ปํสุํ อาหร, มตฺติกาย อตฺโถ, ปํสุนา อตฺโถ , อิมสฺส ถมฺภสฺส อาวาฏํ กปฺปิยํ กโรหิ, อิมํ มตฺติกํ กปฺปิยํ กโรหิ, อิมํ ปํสุํ กปฺปิยํ กโรหี’’ติ เอวํ กปฺปิยโวหาเรน ยํ กิญฺจิ การาเปตุํ วฏฺฏติฯ อญฺญวิหิโต เกนจิ สทฺธิํ กิญฺจิ กเถนฺโต ปาทงฺคุฏฺฐเกน กตฺตรยฏฺฐิยา วา ปถวิํ วิลิขนฺโต ติฏฺฐติ, เอวํ อสติยา วิลิขนฺตสฺส ภินฺทนฺตสฺส วา อนาปตฺติฯ

อิติ ปาฬิมุตฺตกวินยวินิจฺฉยสงฺคเห

ปถวีขณนวินิจฺฉยกถา สมตฺตาฯ

15. ภูตคามวินิจฺฉยกถา

[75] ภูตคาโมติ ปญฺจหิ พีเชหิ ชาตานํ รุกฺขลตาทีนเมตํ อธิวจนํฯ ตตฺริมานิ ปญฺจ พีชานิ – มูลพีชํ ขนฺธพีชํ ผฬุพีชํ อคฺคพีชํ พีชพีชนฺติฯ ตตฺถ มูลพีชํ นาม หลิทฺทิ สิงฺคิเวรํ วจา วจตฺตํ อติวิสํ กฏุกโรหิณี อุสีรํ ภทฺทมุตฺตกํ, ยานิ วา ปนญฺญานิปิ อตฺถิ มูเล ชายนฺติ มูเล สญฺชายนฺติ, เอตํ มูลพีชํ นามฯ ขนฺธพีชํ นาม อสฺสตฺโถ นิคฺโรโธ ปิลกฺโข อุทุมฺพโร กจฺฉโก กปิตฺถโน, ยานิ วา ปนญฺญานิปิ อตฺถิ ขนฺเธ ชายนฺติ ขนฺเธ สญฺชายนฺติ, เอตํ ขนฺธพีชํ นามฯ ผฬุพีชํ นาม อุจฺฉุ เวฬุ นโฬ, ยานิ วา ปนญฺญานิปิ อตฺถิ ปพฺเพ ชายนฺติ ปพฺเพ สญฺชายนฺติ, เอตํ ผฬุพีชํ นามฯ อคฺคพีชํ นาม อชฺชุกํ ผณิชฺชกํ หิริเวรํ, ยานิ วา ปนญฺญานิปิ อตฺถิ อคฺเค ชายนฺติ อคฺเค สญฺชายนฺติ, เอตํ อคฺคพีชํ นามฯ พีชพีชํ นาม ปุพฺพณฺณํ อปรณฺณํ, ยานิ วา ปนญฺญานิปิ อตฺถิ พีเช ชายนฺติ พีเช สญฺชายนฺติ, เอตํ พีชพีชํ นาม (ปาจิ. 91)ฯ ตตฺถ ภูตคาเม ภูตคามสญฺญี ฉินฺทติ วา ฉินฺทาเปติ วา ภินฺทติ วา ภินฺทาเปติ วา ปจติ วา ปจาเปติ วา, ปาจิตฺติยํฯ ภูตคามญฺหิ วิโกเปนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ, ภูตคามปริโมจิตํ ปญฺจวิธมฺปิ พีชคามํ วิโกเปนฺตสฺส ทุกฺกฏํฯ

[76] พีชคามภูตคาโม (ปาจิ. อฏฺฐ. 922) นาเมส อตฺถิ อุทกฏฺโฐ, อตฺถิ ถลฏฺโฐฯ ตตฺถ อุทกฏฺโฐ สาสปมตฺติกติลพีชกาทิเภทา สปณฺณิกา จ อปณฺณิกา จ สพฺพา เสวาลชาติ, อนฺตมโส อุทกปปฺปฏกํ อุปาทาย ‘‘ภูตคาโม’’ติ เวทิตพฺโพฯ อุทกปปฺปฏโก นาม อุปริ ถทฺโธ ผรุสวณฺโณ เหฏฺฐา มุทุ นีลวณฺโณ โหติฯ ตตฺถ ยสฺส เสวาลสฺส มูลํ โอรุหิตฺวา ปถวิยํ ปติฏฺฐิตํ, ตสฺส ปถวี ฐานํฯ โย อุทเก สญฺจรติ, ตสฺส อุทกํฯ ปถวิยํ ปติฏฺฐิตํ ยตฺถ กตฺถจิ วิโกเปนฺตสฺส, อุทฺธริตฺวา วา ฐานนฺตรํ สงฺกาเมนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ, อุทเก สญฺจรนฺตํ วิโกเปนฺตสฺเสว ปาจิตฺติยํฯ หตฺเถหิ ปน อิโต จิโต จวิยูหิตฺวา นหายิตุํ วฏฺฏติฯ สกลญฺหิ อุทกํ ตสฺส ฐานํ, ตสฺมา น โส เอตฺตาวตา ฐานนฺตรํ สงฺกามิโต โหติฯ อุทกโต ปน อุทเกน วินา สญฺจิจฺจ อุกฺขิปิตุํ น วฏฺฏติ, อุทเกน สทฺธิํ อุกฺขิปิตฺวา ปุน อุทเก ปกฺขิปิตุํ วฏฺฏติฯ อุปฺปลินิปทุมินิอาทีนิ ชลชวลฺลิติณานิ อุทกโต อุทฺธรนฺตสฺส วา ตตฺเถว วิโกเปนฺตสฺส วา ปาจิตฺติยํ, ปเรหิ อุปฺปาฏิตานิ วิโกเปนฺตสฺส ทุกฺกฏํฯ