34. ปกิณฺณกวินิจฺฉยกถา

[1] อิทานิ ปกิณฺณกกถา จ เวทิตพฺพาฯ ‘‘คณโภชเน อญฺญตฺร สมยา ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. 217) วุตฺตํ คณโภชนํ (ปาจิ. อฏฺฐ. 217-218) ทฺวีหิ อากาเรหิ ปสวติ วิญฺญตฺติโต วา นิมนฺตนโต วาฯ กถํ วิญฺญตฺติโต ปสวติ? จตฺตาโร ภิกฺขู เอกโต ฐิตา วา นิสินฺนา วา อุปาสกํ ทิสฺวา ‘‘อมฺหากํ จตุนฺนมฺปิ ภตฺตํ เทหี’’ติ วา วิญฺญาเปยฺยุํ, ปาเฏกฺกํ วา ปสฺสิตฺวา ‘‘มยฺหํ เทหิ, มยฺหํ เทหี’’ติ เอวํ เอกโต วา นานาโต วา วิญฺญาเปตฺวา เอกโต วา คจฺฉนฺตุ นานาโต วา, ภตฺตํ คเหตฺวาปิ เอกโต วา ภุญฺชนฺตุ นานาโต วาฯ สเจ เอกโต คณฺหนฺติ, คณโภชนํ โหติ, สพฺเพสํ อาปตฺติฯ ปฏิคฺคหณเมว เหตฺถ ปมาณํฯ เอวํ วิญฺญตฺติโต ปสวติฯ

กถํ นิมนฺตนโต ปสวติ? จตฺตาโร ภิกฺขู อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ตุมฺเห, ภนฺเต, โอทเนน นิมนฺเตมิ, โอทนํ เม คณฺหถ อากงฺขถ โอโลเกถ อธิวาเสถ ปฏิมาเนถา’’ติ เอวํ เยน เกนจิ เววจเนน วา ภาสนฺตเรน วา ปญฺจนฺนํ โภชนานํ นามํ คเหตฺวา นิมนฺเตติฯ เอวํ เอกโต นิมนฺติตา ปริจฺฉินฺนกาลวเสน อชฺชตนาย วา สฺวาตนาย วา เอกโต คจฺฉนฺติ, เอกโต คณฺหนฺติ, เอกโต ภุญฺชนฺติ, คณโภชนํ โหติ, สพฺเพสํ อาปตฺติฯ เอกโต นิมนฺติตา เอกโต วา นานาโต วา คจฺฉนฺติ, เอกโต คณฺหนฺติ, เอกโต วา นานาโต วา ภุญฺชนฺติ, อาปตฺติเยวฯ เอกโต นิมนฺติตา เอกโต วา นานาโต วา คจฺฉนฺติ, นานาโต คณฺหนฺติ, เอกโต วา นานาโต วา ภุญฺชนฺติ, อนาปตฺติฯ จตฺตาริ ปริเวณานิ วา วิหาเร วา คนฺตฺวา นานาโต นิมนฺติตา, เอกฏฺฐาเน ฐิเตสุเยว วา เอโก ปุตฺเตน เอโก ปิตราติ เอวมฺปิ นานาโต นิมนฺติตา เอกโต วา นานาโต วา คจฺฉนฺตุ, เอกโต วา นานาโต วา ภุญฺชนฺตุ, สเจ เอกโต คณฺหนฺติ, คณโภชนํ โหติ, สพฺเพสํ อาปตฺติฯ เอวํ ตาว นิมนฺตนโต ปสวติฯ

ตสฺมา สเจ โกจิ สงฺฆภตฺตํ กตฺตุกาเมน นิมนฺตนตฺถาย เปสิโต วิหารํ อาคมฺม ‘‘ภนฺเต, สฺเว อมฺหากํ ฆเร ภิกฺขํ คณฺหถา’’ติ อวตฺวา ‘‘ภตฺตํ คณฺหถา’’ติ วา ‘‘สงฺฆภตฺตํ คณฺหถา’’ติ วา ‘‘สงฺโฆ ภตฺตํ คณฺหตู’’ติ วา วทติ, ภตฺตุทฺเทสเกน ปณฺฑิเตน ภวิตพฺพํฯ

นิมนฺตนิกา คณโภชนโต, ปิณฺฑปาติกา จ ธุตงฺคเภทโต โมเจตพฺพาฯ กถํ? เอวํ ตาว วตฺตพฺพํ ‘‘สฺเว น สกฺกา อุปาสกา’’ติฯ ปุนทิวเส, ภนฺเตติฯ ปุนทิวเสปิ น สกฺกาติฯ เอวํ ยาว อฑฺฒมาสมฺปิ หริตฺวา ปุน วตฺตพฺโพ ‘‘กิํ ตฺวํ อวจา’’ติฯ สเจ ปุนปิ ‘‘สงฺฆภตฺตํ คณฺหถา’’ติ วทติ, ตโต ‘‘อิมํ ตาว อุปาสก ปุปฺผํ กปฺปิยํ กโรหิ, อิมํ ติณ’’นฺติ เอวํ วิกฺเขปํ กตฺวา ปุน ‘‘ตฺวํ กิํ กถยิตฺถา’’ติ ปุจฺฉิตพฺโพฯ สเจ ปุนปิ ตเถว วทติ, ‘‘อาวุโส, ตฺวํ ปิณฺฑปาติเก วา มหลฺลกตฺเถเร วา น ลจฺฉสิ, สามเณเร ลจฺฉสี’’ติ วตฺตพฺโพฯ ‘‘นนุ, ภนฺเต, อสุกสฺมิํ อสุกสฺมิญฺจ คาเม ภทนฺเต โภเชสุํ, อหํ กสฺมา น ลภามี’’ติ จ วุตฺเต เต นิมนฺติตุํ ชานนฺติ, ตฺวํ น ชานาสีติฯ เต กถํ นิมนฺเตสุํ, ภนฺเตติ? เต เอวมาหํสุ ‘‘อมฺหากํ, ภนฺเต, ภิกฺขํ คณฺหถา’’ติฯ สเจ โสปิ ตเถว วทติ, วฏฺฏติฯ

อถ ปุนปิ ‘‘ภตฺตํ คณฺหถา’’ติ วทติ, ‘‘น ทานิ ตฺวํ, อาวุโส, พหู ภิกฺขู ลจฺฉสิ, ตโย เอว, อาวุโส, ลจฺฉสี’’ติ วตฺตพฺโพฯ ‘‘นนุ, ภนฺเต, อมุกสฺมิญฺจ อมุกสฺมิญฺจ คาเม สกลํ ภิกฺขุสงฺฆํ โภเชสุํ, อหํ กสฺมา น ลภามี’’ติฯ ‘‘ตฺวํ นิมนฺติตุํ น ชานาสี’’ติฯ เต กถํ นิมนฺเตสุํ, ภนฺเตติ? เต เอวมาหํสุ ‘‘อมฺหากํ, ภนฺเต, ภิกฺขํ คณฺหถา’’ติฯ สเจ โสปิ ตเถว ‘‘ภิกฺขํ คณฺหถา’’ติ วทติ, วฏฺฏติฯ อถ ปุนปิ ‘‘ภตฺตเมวา’’ติ วทติ, ตโต วตฺตพฺโพ – ‘‘คจฺฉ ตฺวํ, นตฺถมฺหากํ ตว ภตฺเตนตฺโถ, นิพทฺธโคจโร เอส อมฺหากํ, มยเมตฺถ ปิณฺฑาย จริสฺสามา’’ติฯ ตํ ‘‘จรถ, ภนฺเต’’ติ วตฺวา อาคตํ ปุจฺฉนฺติ ‘‘กิํ โภ ลทฺธา ภิกฺขู’’ติ? กิํ เอเตน, พหุ เอตฺถ วตฺตพฺพํ, เถรา ‘‘สฺเว ปิณฺฑาย จริสฺสามา’’ติ อาหํสุ, มา ทานิ ตุมฺเห ปมชฺชิตฺถาติฯ ทุติยทิวเส เจติยวตฺตํ กตฺวา ฐิตภิกฺขู สงฺฆตฺเถเรน วตฺตพฺพา ‘‘อาวุโส, ธุรคาเม สงฺฆภตฺตํ, อปณฺฑิตมนุสฺโส ปน อคมาสิ, คจฺฉาม, ธุรคาเม ปิณฺฑาย จริสฺสามา’’ติฯ ภิกฺขูหิ เถรสฺส วจนํ กาตพฺพํ, น ทุพฺพเจหิ ภวิตพฺพํ, คามทฺวาเร อฏฺฐตฺวาว ปิณฺฑาย จริตพฺพํ, เตสุ ปตฺตานิ คเหตฺวา นิสีทาเปตฺวา โภเชนฺเตสุ ภุญฺชิตพฺพํฯ

สเจ อาสนสาลาย ภตฺตํ ฐเปตฺวา รถิกาสุ อาหิณฺฑนฺตา อาโรเจนฺติ ‘‘อาสนสาลายํ, ภนฺเต, ภตฺตํ คณฺหถา’’ติ, น วฏฺฏติฯ

อถ ปน ‘‘ภตฺตํ อาทาย ตตฺถ ตตฺถ คนฺตฺวา ภตฺตํ คณฺหถา’’ติ วทนฺติ, ปฏิกจฺเจว วา วิหารํ อติหริตฺวา ปติรูเป ฐาเน ฐเปตฺวา อาคตาคตานํ เทนฺติ, อยํ อภิหฏภิกฺขา นาม วฏฺฏติฯ สเจ ปน ภตฺตสาลาย ทานํ สชฺเชตฺวา ตํ ตํ ปริเวณํ ปหิณนฺติ ‘‘ภตฺตสาลาย ภตฺตํ คณฺหถา’’ติ, วฏฺฏติฯ เย ปน มนุสฺสา ปิณฺฑจาริเก ภิกฺขู ทิสฺวา อาสนสาลํ สมฺมชฺชิตฺวา ตตฺถ นิสีทาเปตฺวา โภเชนฺติ, น เต ปฏิกฺขิปิตพฺพาฯ เย ปน คาเม ภิกฺขํ อลภิตฺวา คามโต นิกฺขมนฺเต ภิกฺขู ทิสฺวา ‘‘ภนฺเต, ภตฺตํ คณฺหถา’’ติ วทนฺติ, เต ปฏิกฺขิปิตพฺพา, น นิวตฺติตพฺพํฯ สเจ ‘‘นิวตฺตถ, ภนฺเต, ภตฺตํ คณฺหถา’’ติ วทนฺติ, ‘‘นิวตฺตถา’’ติ วุตฺตปเท นิวตฺติตุํ วฏฺฏติฯ ‘‘นิวตฺตถ, ภนฺเต, ฆเร ภตฺตํ กตํ, คาเม ภตฺตํ กต’’นฺติ วทนฺติ, เคเห จ คาเม จ ภตฺตํ นาม ยสฺส กสฺสจิ โหติ, นิวตฺติตุํ วฏฺฏติฯ ‘‘นิวตฺตถ ภตฺตํ คณฺหถา’’ติ สมฺพนฺธํ กตฺวา วทนฺติ, นิวตฺติตุํ น วฏฺฏติฯ อาสนสาลาโต ปิณฺฑาย จริตุํ นิกฺขมนฺเต ทิสฺวา ‘‘นิสีทถ, ภนฺเต, ภตฺตํ คณฺหถา’’ติ วุตฺเตปิ เอเสว นโยฯ

‘‘อญฺญตฺร สมยา’’ติ วจนโต คิลานสมโย จีวรทานสมโย จีวรการสมโย อทฺธานคมนสมโย นาวาภิรุหนสมโย มหาสมโย สมณภตฺตสมโยติ เอเตสุ สตฺตสุ สมเยสุ อญฺญตรสฺมิํ อนาปตฺติฯ ตสฺมา ยถา มหาจมฺมสฺส ปรโต มํสํ ทิสฺสติ, เอวํ อนฺตมโส ปาทาปิ ผาลิตา โหนฺติ, วาลิกาย วา สกฺขราย วา ปหฏมตฺเต ทุกฺขํ อุปฺปาเทนฺติ, น สกฺกา จ โหติ อนฺโตคาเม ปิณฺฑาย จริตุํ, อีทิเส เคลญฺเญ คิลานสมโยติ ภุญฺชิตพฺพํ, น เลสกปฺปิยํ กาตพฺพํฯ

จีวรทานสมโย นาม อนตฺถเต กถิเน วสฺสานสฺส ปจฺฉิโม มาโส, อตฺถเต กถิเน ปญฺจมาสาฯ เอตฺถนฺตเร ‘‘จีวรทานสมโย’’ติ ภุญฺชิตพฺพํฯ จีวเร กริยมาเน จีวรการสมโยติ ภุญฺชิตพฺพํฯ ยทา หิ สาฏกญฺจ สุตฺตญฺจ ลภิตฺวา จีวรํ กโรนฺติ, อยํ จีวรการสมโย นาม, วิสุํ จีวรการสมโย นาม นตฺถิ, ตสฺมา โย ตตฺถ จีวเร กตฺตพฺพํ ยํ กิญฺจิ กมฺมํ กโรติ, มหาปจฺจริยญฺหิ ‘‘อนฺตมโส สูจิเวธโก’’ติปิ วุตฺตํฯ เตน ‘‘จีวรการสมโย’’ติ ภุญฺชิตพฺพํฯ

กุรุนฺทิยํ ปน วิตฺถาเรเนว วุตฺตํ ‘‘โย จีวรํ วิจาเรติ ฉินฺทติ, โมฆสุตฺตกํ ฐเปติ, อาคนฺตุกปตฺตํ ฐเปติ, ปจฺจาคตํ สิพฺเพติ, อาคนฺตุกปตฺตํ พนฺธติ, อนุวาตํ ฉินฺทติ ฆเฏติ อาโรเปติ, ตตฺถ ปจฺจาคตํ สิพฺเพติ, สุตฺตํ กโรติ วเลติ, ปิปฺผลิกํ นิเสติ, ปริวตฺตนํ กโรติ, สพฺโพปิ จีวรํ กโรติเยวาติ วุจฺจติฯ โย ปน สมีเป นิสินฺโน ชาตกํ วา ธมฺมปทํ วา กเถติ, อยํ น จีวรการโก, เอตํ ฐเปตฺวา เสสานํ คณโภชเน อนาปตฺตี’’ติฯ

อทฺธานคมนสมเย อนฺตมโส อฑฺฒโยชนํ คนฺตุกาเมนปิ ‘‘อฑฺฒโยชนํ คจฺฉิสฺสามี’’ติ ภุญฺชิตพฺพํ, คจฺฉนฺเตน ภุญฺชิตพฺพํ, คเตน เอกทิวสํ ภุญฺชิตพฺพํฯ

นาวาภิรุหนสมเย ‘‘นาวํ อภิรุหิสฺสามี’’ติ ภุญฺชิตพฺพํ, อารุฬฺเหน อิจฺฉิตฏฺฐานํ คนฺตฺวาปิ ยาว น โอโรหติ, ตาว ภุญฺชิตพฺพํ, โอรุฬฺเหน เอกทิวสํ ภุญฺชิตพฺพํฯ

มหาสมโย นาม ยตฺถ ทฺเว ตโย ภิกฺขู ปิณฺฑาย จริตฺวา ยาเปนฺติ, อนฺตมโส จตุตฺเถปิ อาคเต น ยาเปนฺติ, อยํ มหาสมโยฯ ยตฺถ ปน สตํ วา สหสฺสํ วา สนฺนิปตนฺติ, ตตฺถ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ, ตสฺมา ตาทิเส กาเล ‘‘มหาสมโย’’ติ อธิฏฺฐหิตฺวา ภุญฺชิตพฺพํฯ

สมณภตฺตสมโย นาม โย โกจิ ปริพฺพาชกสมาปนฺโน ภตฺตํ กโรติ, อยํ สมณภตฺตสมโยวฯ ตสฺมา สหธมฺมิเกสุ วา ติตฺถิเยสุ วา อญฺญตเรน เยน เกนจิ กเต ภตฺเต ‘‘สมณภตฺตสมโย’’ติ ภุญฺชิตพฺพํฯ ‘‘อนาปตฺติ สมเย, ทฺเว ตโย เอกโต ภุญฺชนฺติ, ปิณฺฑาย จริตฺวา เอกโต สนฺนิปติตฺวา ภุญฺชนฺติ, นิจฺจภตฺตํ, สลากภตฺตํ, ปกฺขิกํ, อุโปสถิกํ, ปาฏิปทิกํ, ปญฺจ โภชนานิ ฐเปตฺวา สพฺพตฺถ อนาปตฺตี’’ติ (ปาจิ. 220) วจนโต เยปิ อกปฺปิยนิมนฺตนํ สาทิยิตฺวา ทฺเว วา ตโย วา เอกโต คเหตฺวา ภุญฺชนฺติ, เตสมฺปิ อนาปตฺติฯ

ตตฺถ อนิมนฺติตจตุตฺถํ ปิณฺฑปาติกจตุตฺถํ อนุปสมฺปนฺนจตุตฺถํ ปตฺตจตุตฺถํ คิลานจตุตฺถนฺติ ปญฺจนฺนํ จตุตฺถานํ วเสน วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ กถํ? อิเธกจฺโจ จตฺตาโร ภิกฺขู ‘‘ภตฺตํ คณฺหถา’’ติ นิมนฺเตติฯ เตสุ ตโย คตา, เอโก น คโตฯ อุปาสโก ‘‘เอโก, ภนฺเต, เถโร กุหิ’’นฺติ ปุจฺฉติฯ นาคโต อุปาสกาติฯ

โส อญฺญํ ตํขณปฺปตฺตํ กญฺจิ ‘‘เอหิ, ภนฺเต’’ติ ฆรํ ปเวเสตฺวา จตุนฺนมฺปิ ภตฺตํ เทติ , สพฺเพสํ อนาปตฺติฯ กสฺมา? คณปูรกสฺส อนิมนฺติตตฺตาฯ ตโย เอว หิ ตตฺถ นิมนฺติตา คณฺหิํสุ, เตหิ คโณ น ปูรติ, คณปูรโก จ อนิมนฺติโต, เตน คโณ ภิชฺชตีติฯ เอตํ อนิมนฺติตจตุตฺถํฯ

ปิณฺฑปาติกจตุตฺเถ นิมนฺตนกาเล เอโก ปิณฺฑปาติโก โหติ, โส นาธิวาเสติ, คมนเวลายํ ปน ‘‘เอหิ ภนฺเต’’ติ วุตฺเต อนธิวาสิตตฺตา อนาคจฺฉนฺตมฺปิ ‘‘เอถ ภิกฺขํ ลจฺฉถา’’ติ คเหตฺวา คจฺฉนฺติ, โส ตํ คณํ ภินฺทติ, ตสฺมา สพฺเพสํ อนาปตฺติฯ

อนุปสมฺปนฺนจตุตฺเถ สามเณเรน สทฺธิํ นิมนฺติตา โหนฺติ, โสปิ คณํ ภินฺทติฯ

ปตฺตจตุตฺเถ เอโก สยํ อาคนฺตฺวา ปตฺตํ เปเสติ, เอวมฺปิ คโณ ภิชฺชติ, ตสฺมา สพฺเพสํ อนาปตฺติฯ

คิลานจตุตฺเถ คิลาเนน สทฺธิํ นิมนฺติตา โหนฺติ, ตตฺถ คิลานสฺเสว อนาปตฺติ, อิตเรสํ ปน คณปูรโก โหติฯ น หิ คิลาเนน คโณ ภิชฺชติ, ตสฺมา เตสํ อาปตฺติฯ มหาปจฺจริยํ ปน อวิเสเสน วุตฺตํ ‘‘สมยลทฺธโก สยเมว มุจฺจติ, เสสานํ คณปูรกตฺตา อาปตฺติกโร โหตี’’ติฯ ตสฺมา จีวรทานสมยลทฺธกาทีนมฺปิ วเสน จตุกฺกานิ เวทิตพฺพานิฯ

สเจ ปน อธิวาเสตฺวา คเตสุปิ จตูสุ ชเนสุ เอโก ปณฺฑิโต ภิกฺขุ ‘‘อหํ ตุมฺหากํ คณํ ภินฺทิสฺสามิ, นิมนฺตนํ สาทิยถา’’ติ วตฺวา ยาคุขชฺชกาวสาเน ภตฺตตฺถาย ปตฺตํ คณฺหนฺตานํ อทตฺวา ‘‘อิเม ตาว ภิกฺขู โภเชตฺวา วิสฺสชฺเชถ, อหํ ปจฺฉา อนุโมทนํ กตฺวา คมิสฺสามี’’ติ นิสินฺโน, เตสุ ภุตฺวา คเตสุ ‘‘เทถ, ภนฺเต, ปตฺต’’นฺติ อุปาสเกน ปตฺตํ คเหตฺวา ภตฺเต ทินฺเน ภุญฺชิตฺวา อนุโมทนํ กตฺวา คจฺฉติ, สพฺเพสํ อนาปตฺติฯ ปญฺจนฺนญฺหิ โภชนานํเยว วเสน คณโภชเน วิสงฺเกตํ นตฺถิ, โอทเนน นิมนฺเตตฺวา กุมฺมาสํ คณฺหนฺตาปิ อาปชฺชนฺติ, ตานิ จ เตหิ เอกโต น คหิตานิ, ยาคุอาทีหิ ปน วิสงฺเกตํ โหติ, ตานิ เตหิ เอกโต คหิตานีติ เอวํ เอโก ปณฺฑิโต อญฺเญสมฺปิ อนาปตฺติํ กโรติฯ นิจฺจภตฺตนฺติ ธุวภตฺตํ วุจฺจติ, ‘‘นิจฺจภตฺตํ คณฺหถา’’ติ วทนฺติ, พหูนํ เอกโต คเหตุํ วฏฺฏติฯ สลากภตฺตาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

[2] ‘‘ปรมฺปรโภชเน อญฺญตฺร สมยา ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. 222-223, 225) วุตฺตํ ปรมฺปรโภชนํ ปน นิมนฺตนโตเยว ปสวติฯ โย หิ ‘‘ปญฺจนฺนํ โภชนานํ อญฺญตเรน โภชเนน ภตฺตํ คณฺหถา’’ติอาทินา นิมนฺติโต ตํ ฐเปตฺวา อญฺญํ ปญฺจนฺนํ โภชนานํ อญฺญตรโภชนํ ภุญฺชติ, ตสฺเสตํ โภชนํ ‘‘ปรมฺปรโภชน’’นฺติ วุจฺจติฯ เอวํ ภุญฺชนฺตสฺส ฐเปตฺวา คิลานสมยํ จีวรทานสมยํ จีวรการสมยญฺจ อญฺญสฺมิํ สมเย ปาจิตฺติยํ วุตฺตํ, ตสฺมา นิมนฺตนปฏิปาฏิยาว ภุญฺชิตพฺพํ, น อุปฺปฏิปาฏิยาฯ

‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, วิกปฺเปตฺวา ปรมฺปรโภชนํ ภุญฺชิตุ’’นฺติ (ปาจิ. 226) วจนโต ปฐมนิมนฺตนํ อญฺญสฺส วิกปฺเปตฺวาปิ ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏติฯ อยํ (ปาจิ. อฏฺฐ. 226 อาทโย) วิกปฺปนา นาม สมฺมุขาปิ ปรมฺมุขาปิ วฏฺฏติฯ สมฺมุขา ทิสฺวา ‘‘มยฺหํ ภตฺตปจฺจาสํ ตุยฺหํ วิกปฺเปมี’’ติ วา ‘‘ทมฺมี’’ติ วา วตฺวา ภุญฺชิตพฺพํ, อทิสฺวา ปญฺจสุ สหธมฺมิเกสุ ยสฺส กสฺสจิ นามํ คเหตฺวา ‘‘มยฺหํ ภตฺตปจฺจาสํ อิตฺถนฺนามสฺส วิกปฺเปมี’’ติ วา ‘‘ทมฺมี’’ติ วา วตฺวา ภุญฺชิตพฺพํฯ ทฺเว ตีณิ นิมนฺตนานิ ปน เอกสฺมิํ ปตฺเต ปกฺขิปิตฺวา มิสฺเสตฺวา เอกํ กตฺวา ภุญฺชิตุํ วฏฺฏติฯ ‘‘อนาปตฺติ ทฺเว ตโย นิมนฺตเน เอกโต ภุญฺชตี’’ติ (ปาจิ. 229) หิ วุตฺตํฯ สเจ ทฺเว ตีณิ กุลานิ นิมนฺเตตฺวา เอกสฺมิํ ฐาเน นิสีทาเปตฺวา อิโต จิโต จ อาหริตฺวา ภตฺตํ อากิรนฺติ, สูปพฺยญฺชนํ อากิรนฺติ, เอกมิสฺสกํ โหติ, เอตฺถาปิ อนาปตฺติฯ

สเจ ปน มูลนิมนฺตนํ เหฏฺฐา โหติ, ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมํ อุปริ, ตํ อุปริโต ปฏฺฐาย ภุญฺชนฺตสฺส อาปตฺติ, หตฺถํ ปน อนฺโต ปเวเสตฺวา ปฐมนิมนฺตนโต เอกมฺปิ กพฬํ อุทฺธริตฺวา ภุตฺตกาลโต ปฏฺฐาย ยถา ตถา วา ภุญฺชนฺตสฺส อนาปตฺติฯ ‘‘สเจปิ ตตฺถ ขีรํ วา รสํ วา อากิรนฺติ, เยน อชฺโฌตฺถตํ ภตฺตํ เอกรสํ โหติ, โกฏิโต ปฏฺฐาย ภุญฺชนฺตสฺส อนาปตฺตี’’ติ มหาปจฺจริยํ วุตฺตํฯ มหาอฏฺฐกถายํ ปน วุตฺตํ ‘‘ขีรภตฺตํ วา รสภตฺตํ วา ลภิตฺวา นิสินฺนสฺส ตตฺเถว อญฺเญปิ ขีรภตฺตํ วา รสภตฺตํ วา อากิรนฺติ, ขีรํ วา รสํ วา ปิวโต อนาปตฺติ, ภุญฺชนฺเตน ปฐมํ ลทฺธมํสขณฺฑํ วา ภตฺตปิณฺฑํ วา มุเข ปกฺขิปิตฺวา โกฏิโต ปฏฺฐาย ภุญฺชิตุํ วฏฺฏติฯ สปฺปิปายาเสปิ เอเสว นโย’’ติฯ

มหาอุปาสโก ภิกฺขุํ นิมนฺเตติ, ตสฺส กุลํ อุปคตสฺส อุปาสโกปิ ตสฺส ปุตฺตทารภาตุภคินิอาทโยปิ อตฺตโน อตฺตโน โกฏฺฐาสํ อาหริตฺวา ปตฺเต ปกฺขิปนฺติ, ‘‘อุปาสเกน ปฐมํ ทินฺนํ อภุญฺชิตฺวา ปจฺฉา ลทฺธํ ภุญฺชนฺตสฺส อาปตฺตี’’ติ มหาอฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ กุรุนฺทฏฺฐกถายํ ‘‘วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํฯ มหาปจฺจริยํ ‘‘สเจ ปาเฏกฺกํ ปจนฺติ, อตฺตโน อตฺตโน ปกฺกภตฺตโต อาหริตฺวา เทนฺติ, ตตฺถ ปจฺฉา อาหฏํ ปฐมํ ภุญฺชนฺตสฺส ปาจิตฺติยํฯ ยทิ ปน สพฺเพสํ เอโกว ปาโก โหติ, ปรมฺปรโภชนํ น โหตี’’ติ วุตฺตํฯ มหาอุปาสโก นิมนฺเตตฺวา นิสีทาเปติ, อญฺโญ มนุสฺโส ปตฺตํ คณฺหาติ, น ทาตพฺพํฯ กิํ, ภนฺเต, น เทถาติฯ นนุ อุปาสก ตยา นิมนฺติตมฺหาติฯ ‘‘โหตุ, ภนฺเต, ลทฺธํ ลทฺธํ ภุญฺชถา’’ติ วทติ, ภุญฺชิตุํ วฏฺฏติฯ ‘‘อญฺเญน อาหริตฺวา ภตฺเต ทินฺเน อาปุจฺฉิตฺวาปิ ภุญฺชิตุํ วฏฺฏตี’’ติ กุรุนฺทิยํ วุตฺตํฯ

อนุโมทนํ กตฺวา คจฺฉนฺตํ ธมฺมํ โสตุกามา ‘‘สฺเวปิ, ภนฺเต, อาคจฺเฉยฺยาถา’’ติ สพฺเพ นิมนฺเตนฺติ, ปุนทิวเส อาคนฺตฺวา ลทฺธํ ลทฺธํ ภุญฺชิตุํ วฏฺฏติฯ กสฺมา? สพฺเพหิ นิมนฺติตตฺตาฯ เอโกปิ ภิกฺขุ ปิณฺฑาย จรนฺโต ภตฺตํ ลภติ, ตมญฺโญ อุปาสโก นิมนฺเตตฺวา ฆเร นิสีทาเปติ, น จ ตาว ภตฺตํ สมฺปชฺชติ, สเจ โส ภิกฺขุ ปิณฺฑาย จริตฺวา ลทฺธภตฺตํ ภุญฺชติ, อาปตฺติฯ อภุญฺชิตฺวา นิสินฺเน ‘‘กิํ, ภนฺเต, น ภุญฺชสี’’ติ วุตฺเต ‘‘ตยา นิมนฺติตตฺตา’’ติ วตฺวา ‘‘ลทฺธํ ลทฺธํ ภุญฺชถ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ภุญฺชิตุํ วฏฺฏติฯ สกเลน คาเมน เอกโต หุตฺวา นิมนฺติตสฺส ยตฺถ กตฺถจิ ภุญฺชโต อนาปตฺติฯ ปูเคปิ เอเสว นโยฯ ‘‘อนาปตฺติ สกเลน คาเมน นิมนฺติโต ตสฺมิํ คาเม ยตฺถ กตฺถจิ ภุญฺชติ, สกเลน ปูเคน นิมนฺติโต ตสฺมิํ ปูเค ยตฺถ กตฺถจิ ภุญฺชติ, นิมนฺติยมาโน ‘ภิกฺขํ คเหสฺสามี’ติ ภณติ, นิจฺจภตฺเต สลากภตฺเต ปกฺขิเก อุโปสถิเก ปาฏิปทิเก ปญฺจ โภชนานิ ฐเปตฺวา สพฺพตฺถ อนาปตฺตี’’ติ (ปาจิ. 229) วุตฺตํฯ

ตตฺถ นิมนฺติยมาโน ภิกฺขํ คเหสฺสามีติ ภณตีติ เอตฺถ ‘‘ภตฺตํ คณฺหา’’ติ นิมนฺติยมาโน ‘‘น มยฺหํ ตว ภตฺเตนตฺโถ, ภิกฺขํ คณฺหิสฺสามี’’ติ วทติ, อนาปตฺตีติ อตฺโถฯ

เอตฺถ ปน มหาปทุมตฺเถโร อาห ‘‘เอวํ วทนฺโต อิมสฺมิํ สิกฺขาปเท อนิมนฺตนํ กาตุํ สกฺโกติ, ภุญฺชนตฺถาย ปน โอกาโส กโต โหตีติ เนว คณโภชนโต, น จาริตฺตโต มุจฺจตี’’ติฯ มหาสุมตฺเถโร อาห ‘‘ยทคฺเคน อนิมนฺตนํ กาตุํ สกฺโกติ, ตทคฺเคน เนว คณโภชนํ, น จาริตฺตํ โหตี’’ติฯ

ตตฺถ จาริตฺตนฺติ –

‘‘โย ปน ภิกฺขุ นิมนฺติโต สภตฺโต สมาโน สนฺตํ ภิกฺขุํ อนาปุจฺฉา ปุเรภตฺตํ วา ปจฺฉาภตฺตํ วา กุเลสุ จาริตฺตํ อาปชฺเชยฺย อญฺญตฺร สมยา ปาจิตฺติยํฯ ตตฺถายํ สมโย จีวรทานสมโย จีวรการสมโยฯ อยํ ตตฺถ สมโย’’ติ (ปาจิ. 299) –

เอวมาคตํ จาริตฺตสิกฺขาปทํ วุตฺตํฯ อิมินา หิ สิกฺขาปเทน โย ปญฺจนฺนํ โภชนานํ อญฺญตเรน ‘‘ภตฺตํ คณฺหถา’’ติอาทินา อกปฺปิยนิมนฺตเนน นิมนฺติโต, เตเนว นิมนฺตนภตฺเตน สภตฺโต สมาโน สนฺตํ ภิกฺขุํ ‘‘อหํ อิตฺถนฺนามสฺส ฆรํ คจฺฉามี’’ติ วา ‘‘จาริตฺตํ อาปชฺชามี’’ติ วา อีทิเสน วจเนน อนาปุจฺฉิตฺวา เยน ภตฺเตน นิมนฺติโต, ตํ ภุตฺวา วา อภุตฺวา วา อวีติวตฺเตเยว มชฺฌนฺหิเก ยสฺมิํ กุเล นิมนฺติโต, ตโต อญฺญานิ กุลานิ ปวิเสยฺย, ตสฺส วุตฺตลกฺขณํ ทุวิธมฺปิ สมยํ ฐเปตฺวา อญฺญตฺถ ปาจิตฺติยํ วุตฺตํฯ ตสฺมา อกปฺปิยนิมนฺตเนน นิมนฺติยมาโน สเจ ‘‘ภิกฺขํ คณฺหิสฺสามี’’ติ วทติ, อิมินาปิ สิกฺขาปเทน อนาปตฺติฯ

[3] สนฺตํ ภิกฺขุํ อนาปุจฺฉาติ เอตฺถ (ปาจิ. อฏฺฐ. 298) ปน กิตฺตาวตา สนฺโต โหติ, กิตฺตาวตา อสนฺโต? อนฺโตวิหาเร ยตฺถ ฐิตสฺส กุลานิ ปยิรุปาสนจิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตโต ปฏฺฐาย ยํ ปสฺเส วา อภิมุเข วา ปสฺสติ, ยสฺส สกฺกา โหติ ปกติวจเนน อาโรเจตุํ, อยํ สนฺโต นาม, อิโต จิโต จ ปริเยสิตฺวา อาโรจนกิจฺจํ ปน นตฺถิฯ โย หิ เอวํ ปริเยสิตพฺโพ, โส อสนฺโตเยวฯ อปิจ อนฺโตอุปจารสีมาย ภิกฺขุํ ทิสฺวา ‘‘อาปุจฺฉิสฺสามี’’ติ คจฺฉติฯ ตตฺถ ยํ ปสฺสติ, โส อาปุจฺฉิตพฺโพฯ โน เจ ปสฺสติ, อสนฺตํ ภิกฺขุํ อนาปุจฺฉา ปวิฏฺโฐ นาม โหติฯ วิกาลคามปฺปเวสเนปิ อยเมว นโยฯ

สเจ (ปาจิ. อฏฺฐ. 512) ปน สมฺพหุลา เกนจิ กมฺเมน คามํ ปวิสนฺติ, ‘‘วิกาเล คามปฺปเวสนํ อาปุจฺฉามี’’ติ สพฺเพหิ อญฺญมญฺญํ อาปุจฺฉิตพฺพํฯ ตสฺมิํ คาเม ตํ กมฺมํ น สมฺปชฺชตีติ อญฺญํ คามํ คจฺฉนฺติ, คามสตมฺปิ โหตุ, ปุน อาปุจฺฉนกิจฺจํ นตฺถิฯ สเจ ปน อุสฺสาหํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภตฺวา วิหารํ คจฺฉนฺตา อนฺตรา อญฺญํ คามํ ปวิสิตุกามา โหนฺติ, ปุน อาปุจฺฉิตพฺพเมวฯ กุลฆเร วา อาสนสาลาย วา ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา เตลภิกฺขาย วา สปฺปิภิกฺขาย วา จริตุกาโม โหติ, สเจ ปสฺเส ภิกฺขุ อตฺถิ, อาปุจฺฉิตฺวา คนฺตพฺพํฯ อสนฺเต ภิกฺขุมฺหิ ‘‘นตฺถี’’ติ คนฺตพฺพํ, วีถิํ โอตริตฺวา ภิกฺขุํ ปสฺสติ, อาปุจฺฉนกิจฺจํ นตฺถิ, อนาปุจฺฉิตฺวาปิ จริตพฺพเมวฯ คามมชฺเฌน มคฺโค โหติ, เตน คจฺฉนฺตสฺส ‘‘เตลาทิภิกฺขาย จริสฺสามี’’ติ จิตฺเต อุปฺปนฺเน สเจ ปสฺเส ภิกฺขุ อตฺถิ, อาปุจฺฉิตฺวา จริตพฺพํฯ มคฺคา อโนกฺกมฺม ภิกฺขาย จรนฺตสฺส ปน อาปุจฺฉนกิจฺจํ นตฺถิฯ สเจ สีโห วา พฺยคฺโฆ วา อาคจฺฉติ, เมโฆ วา อุฏฺเฐติ, อญฺโญ วา โกจิ อุปทฺทโว อุปฺปชฺชติ, เอวรูปาสุ อาปทาสุ อนาปุจฺฉาปิ พหิคามโต อนฺโตคามํ ปวิสิตุํ วฏฺฏติฯ

[4] ‘‘น จ, ภิกฺขเว, อภินฺเน สรีเร ปํสุกูลํ คเหตพฺพํ, โย คณฺเหยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปารา. 137) วจนโต อพฺภุณฺเห อลฺลสรีเร ปํสุกูลํ น คเหตพฺพํ, คณฺหนฺโต ทุกฺกฏํ อาปชฺชติฯ อุปทฺทวา จ ตสฺส โหนฺติ, ภินฺเน ปน คเหตุํ วฏฺฏติฯ

กิตฺตาวตา ปน ภินฺนํ โหติ? กากกุลลโสณสิงฺคาลาทีหิ มุขตุณฺฑเกน วา ทาฐาย วา อีสกํ ผาลิตมตฺเตนปิฯ ยสฺส ปน ปตโต ฆํสเนน ฉวิมตฺตํ ฉินฺนํ โหติ, จมฺมํ อจฺฉินฺนํ, เอตํ อภินฺนเมว, จมฺเม ปน ฉินฺเน ภินฺนํฯ ยสฺสปิ สชีวกาเลเยว ปภินฺนา คณฺฑกุฏฺฐปีฬกา วา วโณ วา โหติ, อิทมฺปิ ภินฺนํ, ตติยทิวสโต ปภุติ อุทฺธุมาตกาทิภาเวน กุณปภาวํ อุปคตมฺปิ ภินฺนเมวฯ สพฺเพน สพฺพํ ปน อภินฺเนปิ สุสานโคปเกหิ วา อญฺเญหิ วา มนุสฺเสหิ คาหาเปตุํ วฏฺฏติฯ โน เจ อญฺญํ ลภติ, สตฺถเกน วา เกนจิ วา วณํ กตฺวา คเหตพฺพํฯ วิสภาคสรีเร ปน สติํ อุปฏฺฐเปตฺวา สมณสญฺญํ อุปฺปาเทตฺวา สีเส วา หตฺถปาทปิฏฺฐิยํ วา วณํ กตฺวา คเหตุํ วฏฺฏติฯ

[5] อจฺฉินฺนจีวรเกน ภิกฺขุนา กถํ ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติ? ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อจฺฉินฺนจีวรสฺส วา นฏฺฐจีวรสฺส วา อญฺญาตกํ คหปติํ วา คหปตานิํ วา จีวรํ วิญฺญาเปตุํฯ ยํ อาวาสํ ปฐมํ อุปคจฺฉติ, สเจ ตตฺถ โหติ สงฺฆสฺส วิหารจีวรํ วา อุตฺตรตฺถรณํ วา ภูมตฺถรณํ วา ภิสิจฺฉวิ วา, ตํ คเหตฺวา ปารุปิตุํ ‘ลภิตฺวา โอทหิสฺสามี’ติฯ โน เจ โหติ สงฺฆสฺส วิหารจีวรํ วา อุตฺตรตฺถรณํ วา ภูมตฺถรณํ วา ภิสิจฺฉวิ วา, ติเณน วา ปณฺเณน วา ปฏิจฺฉาเทตฺวา อาคนฺตพฺพํ, น ตฺเวว นคฺเคน อาคนฺตพฺพํ, โย อาคจฺเฉยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปารา. 517) วจนโต อิธ วุตฺตนเยน ปฏิปชฺชิตพฺพํฯ

อยํ ปเนตฺถ อนุปุพฺพกถา (ปารา. อฏฺฐ. 2.517)ฯ สเจ หิ โจเร ปสฺสิตฺวา ทหรา ปตฺตจีวรานิ คเหตฺวา ปลาตา, โจรา เถรานํ นิวาสนปารุปนมตฺตํเยว หริตฺวา คจฺฉนฺติ, เถเรหิ เนว ตาว จีวรํ วิญฺญาเปตพฺพํ, น สาขาปลาสํ ภญฺชิตพฺพํฯ อถ ทหรา สพฺพํ ภณฺฑกํ ฉฑฺเฑตฺวา ปลาตา, โจรา เถรานญฺจ นิวาสนปารุปนํ ตญฺจ ภณฺฑกํ หริตฺวา คจฺฉนฺติ, ทหเรหิ อาคนฺตฺวา อตฺตโน นิวาสนปารุปนานิ น ตาว เถรานํ ทาตพฺพานิฯ น หิ เต อนจฺฉินฺนจีวรา อตฺตโน อตฺถาย สาขาปลาสํ ภญฺชิตุํ ลภนฺติ, อจฺฉินฺนจีวรานํ ปน อตฺถาย ลภนฺติฯ อจฺฉินฺนจีวราว อตฺตโนปิ ปเรสมฺปิ อตฺถาย ลภนฺติ, ตสฺมา เถเรหิ วา สาขาปลาสํ ภญฺชิตฺวา วากาทีหิ คนฺเถตฺวา ทหรานํ ทาตพฺพํ, ทหเรหิ วา เถรานํ อตฺถาย ภญฺชิตฺวา คนฺเถตฺวา เตสํ หตฺเถ ทตฺวา วา อทตฺวา วา อตฺตนา นิวาเสตฺวา อตฺตโน นิวาสนปารุปนานิ เถรานํ ทาตพฺพานิ, เนว ภูตคามปาตพฺยตาย ปาจิตฺติยํ โหติ, น เตสํ ธารเณ ทุกฺกฏํฯ

สเจ อนฺตรามคฺเค รชกตฺถรณํ วา โหติ, อญฺเญ วา ตาทิเส มนุสฺเส ปสฺสนฺติ, จีวรํ วิญฺญาเปตพฺพํฯ ยานิ จ เนสํ เต วา วิญฺญตฺตมนุสฺสา อญฺเญ วา สาขาปลาสนิวาสเน ภิกฺขู ทิสฺวา อุสฺสาหชาตา วตฺถานิ เทนฺติ, ตานิ สทสานิ วา โหนฺตุ อทสานิ วา นีลาทินานาวณฺณานิ วา, กปฺปิยานิปิ อกปฺปิยานิปิ สพฺพานิปิ อจฺฉินฺนจีวรฏฺฐาเน ฐิตตฺตา เตสํ นิวาเสตุญฺจ ปารุปิตุญฺจ วฏฺฏนฺติฯ

วุตฺตมฺปิเหตํ ปริวาเร –

‘‘อกปฺปกตํ นาปิ รชนาย รตฺตํ,

เตน นิวตฺโถ เยนกามํ วเชยฺย;

น จสฺส โหติ อาปตฺติ,

โส จ ธมฺโม สุคเตน เทสิโต;

ปญฺหาเมสา กุสเลหิ จินฺติตา’’ติฯ (ปริ. 481);

อยญฺหิ ปญฺโห อจฺฉินฺนจีวรกภิกฺขุํ สนฺธาย วุตฺโตฯ อถ ปน ติตฺถิเยหิ สมาคจฺฉนฺติ, เต จ เนสํ กุสจีรวากจีรผลกจีรานิ เทนฺติ, ตานิปิ ลทฺธิํ อคฺคเหตฺวา นิวาเสตุํ วฏฺฏนฺติ, นิวาเสตฺวาปิ ลทฺธิ น คเหตพฺพาฯ

ยํ อาวาสํ ปฐมํ อุปคจฺฉนฺติ, ตตฺถ วิหารจีวราทีสุ ยํ อตฺถิ, ตํ อนาปุจฺฉาปิ คเหตฺวา นิวาเสตุํ วา ปารุปิตุํ วา ลภติฯ ตญฺจ โข ‘‘ลภิตฺวา โอทหิสฺสามิ, ปุน ฐเปสฺสามี’’ติ อธิปฺปาเยน, น มูลจฺเฉชฺชายฯ ลภิตฺวา จ ปน ญาติโต วา อุปฏฺฐากโต วา อญฺญโต วา กุโตจิ ปากติกเมว กาตพฺพํฯ วิเทสคเตน ปน เอกสฺมิํ สงฺฆิเก อาวาเส สงฺฆิกปริโภเคน ภุญฺชนตฺถาย ฐเปตพฺพํฯ สจสฺส ปริโภเคเนว ตํ ชีรติ วา นสฺสติ วา, คีวา น โหติฯ สเจ ปน เอเตสํ วุตฺตปฺปการานํ คิหิวตฺถาทีนํ ภิสิจฺฉวิปริยนฺตานํ กิญฺจิ น ลภติ, เตน ติเณน วา ปณฺเณน วา ปฏิจฺฉาเทตฺวา อาคนฺตพฺพนฺติฯ

[6] ‘‘น, ภิกฺขเว, ปฏิภานจิตฺตํ การาเปตพฺพํ อิตฺถิรูปกํ ปุริสรูปกํ, โย การาเปยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. 299) วจนโต อิตฺถิปุริสรูปํ กาตุํ วา การาเปตุํ วา ภิกฺขุโน น วฏฺฏติฯ น เกวลํ (จูฬว. อฏฺฐ. 299) อิตฺถิปุริสรูปเมว, ติรจฺฉานรูปมฺปิ อนฺตมโส คณฺฑุปฺปาทรูปํ ภิกฺขุโน สยํ กาตุํ วา ‘‘กโรหี’’ติ วตฺตุํ วา น วฏฺฏติ, ‘‘อุปาสก ทฺวารปาลํ กโรหี’’ติ วตฺตุมฺปิ น ลภติฯ ชาตกปกรณอสทิสทานาทีนิ ปน ปสาทนียานิ นิพฺพิทาปฏิสํยุตฺตานิ วา วตฺถูนิ ปเรหิ การาเปตุํ ลภติ, มาลากมฺมาทีนิ สยมฺปิ กาตุํ ลภติฯ

[7] ‘‘น, ภิกฺขเว, วิปฺปกตโภชโน ภิกฺขุ วุฏฺฐาเปตพฺโพ, โย วุฏฺฐาเปยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. 316) วจนโต อนฺตรฆเร (จูฬว. อฏฺฐ. 316) วา วิหาเร วา อรญฺเญ วา ยตฺถ กตฺถจิ ภุญฺชมาโน ภิกฺขุ อนิฏฺฐิเต โภชเน น วุฏฺฐาเปตพฺโพ, อนฺตรฆเร ปจฺฉา อาคเตน ภิกฺขํ คเหตฺวา คนฺตพฺพํฯ สเจ มนุสฺสา วา ภิกฺขู วา ‘‘ปวิสถา’’ติ วทนฺติ, ‘‘มยิ ปวิสนฺเต ภิกฺขู อุฏฺฐหิสฺสนฺตี’’ติ วตฺตพฺพํฯ ‘‘เอถ, ภนฺเต, อาสนํ อตฺถี’’ติ วุตฺเต ปน ปวิสิตพฺพํฯ สเจ โกจิ กิญฺจิ น วทติ, อาสนสาลํ คนฺตฺวา อติสมีปํ อคนฺตฺวา สภาคฏฺฐาเน ฐาตพฺพํฯ โอกาเส กเต ‘‘ปวิสถา’’ติ วุตฺเตน ปวิสิตพฺพํฯ สเจ ปน ยํ อาสนํ ตสฺส ปาปุณาติ, ตตฺถ อภุญฺชนฺโต ภิกฺขุ นิสินฺโน โหติ, ตํ อุฏฺฐาเปตุํ วฏฺฏติฯ ยาคุขชฺชกาทีสุ ปน ยํ กิญฺจิ ปิวิตฺวา ขาทิตฺวา วา ยาว อญฺโญ อาคจฺฉติ, ตาว นิสินฺนํ ริตฺตหตฺถมฺปิ อุฏฺฐาเปตุํ น วฏฺฏติฯ วิปฺปกตโภชโนเยว หิ โส โหติฯ

สเจ ปน อาปตฺติํ อติกฺกมิตฺวาปิ วุฏฺฐาเปติเยว, ยํ โส วุฏฺฐาเปติ, อยญฺจ ภิกฺขุ ปวาริโต โหติ, เตน วตฺตพฺโพ ‘‘คจฺฉ อุทกํ อาหราหี’’ติฯ วุฑฺฒตรํ ภิกฺขุํ อาณาเปตุํ อิทเมว เอกฏฺฐานํฯ สเจ โส อุทกมฺปิ น อาหรติ, สาธุกํ สิตฺถานิ คิลิตฺวา วุฑฺฒสฺส อาสนํ ทาตพฺพํฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘สเจ วุฏฺฐาเปติ, ปวาริโต จ โหติ, ‘คจฺฉ อุทกํ อาหรา’ติ วตฺตพฺโพฯ เอวญฺเจตํ ลเภถ, อิจฺเจตํ กุสลํฯ โน เจ ลเภถ, สาธุกํ สิตฺถานิ คิลิตฺวา วุฑฺฒสฺส อาสนํ ทาตพฺพํฯ นตฺเววาหํ, ภิกฺขเว, ‘เกนจิ ปริยาเยน วุฑฺฒตรสฺส ภิกฺขุโน อาสนํ ปฏิพาหิตพฺพ’นฺติ วทามิ, โย ปฏิพาเหยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. 316)ฯ

[8] ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, นวเกน ภิกฺขุนา อุทฺทิสนฺเตน สมเก วา อาสเน นิสีทิตุํ อุจฺจตเร วา ธมฺมคารเวน, เถเรน ภิกฺขุนา อุทฺทิสาเปนฺเตน สมเก วา อาสเน นิสีทิตุํ นีจตเร วา ธมฺมคารเวนา’’ติ (จูฬว. 320) วจนโต นวกตเรน ภิกฺขุนา อุทฺทิสนฺเตน อุจฺจตเรปิ อาสเน นิสีทิตุํ, วุฑฺฒตเรน ภิกฺขุนา อุทฺทิสาเปนฺเตน นีจตเรปิ อาสเน นิสีทิตุํ วฏฺฏติฯ

[9] ‘‘อนุชานามิ , ภิกฺขเว, ติวสฺสนฺตเรน สห นิสีทิตุ’’นฺติ (จูฬว. 320) วจนโต ติวสฺสนฺตเรน ภิกฺขุนา สทฺธิํ เอกาสเน นิสีทิตุํ วฏฺฏติฯ ติวสฺสนฺตโร (จูฬว. อฏฺฐ. 320) นาม โย ทฺวีหิ วสฺเสหิ มหนฺตตโร วา ทหรตโร วา โหติ, โย ปน เอเกน วสฺเสน มหนฺตตโร วา ทหรตโร วา, โย วา สมานวสฺโส, ตตฺถ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ, อิเม สพฺเพ เอกสฺมิํ มญฺเจ วา ปีเฐ วา ทฺเว ทฺเว หุตฺวา นิสีทิตุํ ลภนฺติฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ทุวคฺคสฺส มญฺจํ ทุวคฺคสฺส ปีฐ’’นฺติ (จูฬว. 320) หิ วุตฺตํฯ

[10] ยํ ปน ติณฺณํ ปโหติ, ตํ สํหาริมํ วา โหตุ อสํหาริมํ วา, ตถารูเป อปิ ผลกขณฺเฑ อนุปสมฺปนฺเนนปิ สทฺธิํ นิสีทิตุํ วฏฺฏติฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ยํ ติณฺณํ ปโหติ, เอตฺตกํ ปจฺฉิมํ ทีฆาสน’’นฺติ (จูฬว. 320) หิ วุตฺตํฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ฐเปตฺวา ปณฺฑกํ มาตุคามํ อุภโตพฺยญฺชนกํ อสมานาสนิเกหิ สห ทีฆาสเน นิสีทิตุ’’นฺติ (จูฬว. 320) วจนโต ปน ทีฆาสเนปิ ปณฺฑกาทีหิ สห นิสีทิตุํ น วฏฺฏติฯ

[11] คิลานํ อุปฏฺฐหนฺเตน ‘‘นตฺถิ โว, ภิกฺขเว, มาตา, นตฺถิ ปิตา, เย โว อุปฏฺฐเหยฺยุํ, ตุมฺเห เจ, ภิกฺขเว, อญฺญมญฺญํ น อุปฏฺฐหิสฺสถ, อถ โก จรหิ อุปฏฺฐหิสฺสติฯ โย, ภิกฺขเว, มํ อุปฏฺฐเหยฺย, โส คิลานํ อุปฏฺฐเหยฺยา’’ติ (มหาว. 365) อิมํ ภควโต อนุสาสนิํ อนุสฺสรนฺเตน สกฺกจฺจํ อุปฏฺฐาตพฺโพฯ

สเจ อุปชฺฌาโย โหติ, อุปชฺฌาเยน ยาวชีวํ อุปฏฺฐาตพฺโพ, วุฏฺฐานมสฺส อาคเมตพฺพํฯ สเจ อาจริโย โหติ, อาจริเยน ยาวชีวํ อุปฏฺฐาตพฺโพ, วุฏฺฐานมสฺส อาคเมตพฺพํฯ สเจ สทฺธิวิหาริโก โหติ, สทฺธิวิหาริเกน ยาวชีวํ อุปฏฺฐาตพฺโพ, วุฏฺฐานมสฺส อาคเมตพฺพํฯ สเจ อนฺเตวาสิโก โหติ, อนฺเตวาสิเกน ยาวชีวํ อุปฏฺฐาตพฺโพ, วุฏฺฐานมสฺส อาคเมตพฺพํฯ สเจ สมานุปชฺฌายโก โหติ, สมานุปชฺฌายเกน ยาวชีวํ อุปฏฺฐาตพฺโพ, วุฏฺฐานมสฺส อาคเมตพฺพํฯ สเจ สมานาจริยโก โหติ, สมานาจริยเกน ยาวชีวํ อุปฏฺฐาตพฺโพ, วุฏฺฐานมสฺส อาคเมตพฺพํฯ

สเจ น โหติ อุปชฺฌาโย วา อาจริโย วา สทฺธิวิหาริโก วา อนฺเตวาสิโก วา สมานุปชฺฌายโก วา สมานาจริยโก วา, สงฺเฆน อุปฏฺฐาตพฺโพฯ โน เจ อุปฏฺฐเหยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. 365) –

วจนโต ยสฺส (มหาว. อฏฺฐ. 365) เต อุปชฺฌายาทโย ตสฺมิํ วิหาเร นตฺถิ, อาคนฺตุโก โหติ เอกจาริกภิกฺขุ, สงฺฆสฺส ภาโร, ตสฺมา สงฺเฆน อุปฏฺฐาตพฺโพฯ โน เจ อุปฏฺฐเหยฺย, สกลสฺส สงฺฆสฺส อาปตฺติฯ วารํ ฐเปตฺวา ชคฺคนฺเตสุ ปน โย อตฺตโน วาเร น ชคฺคติ, ตสฺเสว อาปตฺติ, สงฺฆตฺเถโรปิ วารโต น มุจฺจติฯ สเจ สกโล สงฺโฆ เอกสฺส ภารํ กโรติ, เอโก วา วตฺตสมฺปนฺโน ภิกฺขุ ‘‘อหเมว ชคฺคิสฺสามี’’ติ ชคฺคติ, สงฺโฆ อาปตฺติโต มุจฺจติฯ

คิลาเนน ปน –

‘‘ปญฺจหิ, ภิกฺขเว, องฺเคหิ สมนฺนาคโต คิลาโน ทูปฏฺโฐ โหติฯ อสปฺปายการี โหติ, สปฺปาเย มตฺตํ น ชานาติ, เภสชฺชํ น ปฏิเสวิตา โหติ, อตฺถกามสฺส คิลานุปฏฺฐากสฺส ยถาภูตํ อาพาธํ นาวิกตฺตา โหติ ‘อภิกฺกมนฺตํ วา อภิกฺกมตีติ, ปฏิกฺกมนฺตํ วา ปฏิกฺกมตีติ, ฐิตํ วา ฐิโต’ติ, อุปฺปนฺนานํ สารีริกานํ เวทนานํ ทุกฺขานํ ติพฺพานํ ขรานํ กฏุกานํ อสาตานํ อมนาปานํ ปาณหรานํ อนธิวาสกชาติโก โหตี’’ติ (มหาว. 366) –

เอวํ วุตฺตานิ ปญฺจ อยุตฺตงฺคานิ อารกา ปริวชฺเชตฺวา –

‘‘ปญฺจหิ, ภิกฺขเว, องฺเคหิ สมนฺนาคโต คิลาโน สูปฏฺโฐ โหติฯ สปฺปายการี โหติ, สปฺปาเย มตฺตํ ชานาติ, เภสชฺชํ ปฏิเสวิตา โหติ, อตฺถกามสฺส คิลานุปฏฺฐากสฺส ยถาภูตํ อาพาธํ อาวิกตฺตา โหติ ‘อภิกฺกมนฺตํ วา อภิกฺกมตีติ, ปฏิกฺกมนฺตํ วา ปฏิกฺกมตีติ, ฐิตํ วา ฐิโต’ติ, อุปฺปนฺนานํ สารีริกานํ เวทนานํ ทุกฺขานํ ติพฺพานํ ขรานํ กฏุกานํ อสาตานํ อมนาปานํ ปาณหรานํ อธิวาสกชาติโก โหตี’’ติ (มหาว. 366) –

เอวํ วุตฺตปญฺจงฺคสมนฺนาคเตน ภวิตพฺพํฯ

คิลานุปฏฺฐาเกน จ –

‘‘ปญฺจหิ, ภิกฺขเว, องฺเคหิ สมนฺนาคโต คิลานุปฏฺฐาโก นาลํ คิลานํ อุปฏฺฐาตุํฯ น ปฏิพโล โหติ เภสชฺชํ สํวิธาตุํ, สปฺปายาสปฺปายํ น ชานาติ, อสปฺปายํ อุปนาเมติ, สปฺปายํ อปนาเมติ, อามิสนฺตโร คิลานํ อุปฏฺฐาติ, โน เมตฺตจิตฺโต, เชคุจฺฉี โหติ อุจฺจารํ วา ปสฺสาวํ วา เขฬํ วา วนฺตํ วา นีหาตุํ, น ปฏิพโล โหติ คิลานํ กาเลน กาลํ ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสตุํ สมาทเปตุํ สมุตฺเตเชตุํ สมฺปหํเสตุ’’นฺติ (มหาว. 366) –

เอวํ วุตฺตานิ ปญฺจ อยุตฺตงฺคานิ อารกา ปริวชฺเชตฺวา –

‘‘ปญฺจหิ, ภิกฺขเว, องฺเคหิ สมนฺนาคโต คิลานุปฏฺฐาโก อลํ คิลานํ อุปฏฺฐาตุํฯ ปฏิพโล โหติ เภสชฺชํ สํวิธาตุํ, สปฺปายาสปฺปายํ ชานาติ, อสปฺปายํ อปนาเมติ, สปฺปายํ อุปนาเมติ, เมตฺตจิตฺโต คิลานํ อุปฏฺฐาติ, โน อามิสนฺตโร, อเชคุจฺฉี โหติ อุจฺจารํ วา ปสฺสาวํ วา เขฬํ วา วนฺตํ วา นีหาตุํ, ปฏิพโล โหติ คิลานํ กาเลน กาลํ ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสตุํ สมาทเปตุํ สมุตฺเตเชตุํ สมฺปหํเสตุ’’นฺติ (มหาว. 366) –

เอวํ วุตฺตปญฺจงฺคสมนฺนาคเตน ภวิตพฺพํฯ

[12] ธมฺมิํ กถํ กโรนฺเตน (มหาว. อฏฺฐ. 2.180) จ ‘‘สีลวา หิ ตฺวํ กตกุสโล, กสฺมา มียมาโน ภายสิ, นนุ สีลวโต สคฺโค นาม มรณมตฺตปฏิพทฺโธเยวา’’ติ เอวํ คิลานสฺส ภิกฺขุโน มรณวณฺโณ น สํวณฺเณตพฺโพฯ สเจ หิ ตสฺส สํวณฺณนํ สุตฺวา อาหารุปจฺเฉทาทินา อุปกฺกเมน เอกชวนวาราวเสเสปิ อายุสฺมิํ อนฺตรา กาลํ กโรติ, อิมินาว มาริโต โหติฯ ปณฺฑิเตน ปน ภิกฺขุนา อิมินา นเยน อนุสิฏฺฐิ ทาตพฺพา ‘‘สีลวโต นาม อนจฺฉริยา มคฺคผลุปฺปตฺติ, ตสฺมา วิหาราทีสุ อาสตฺติํ อกตฺวา พุทฺธคตํ ธมฺมคตํ สงฺฆคตํ กายคตญฺจ สติํ อุปฏฺฐเปตฺวา มนสิกาเร อปฺปมาโท กาตพฺโพ’’ติฯ

มรณวณฺเณปิ สํวณฺณิเต โส ตาย สํวณฺณนาย กญฺจิ อุปกฺกมํ อกตฺวา อตฺตโน ธมฺมตาย ยถายุนา ยถานุสนฺธินาว มรติ, ตปฺปจฺจยา สํวณฺณโก อาปตฺติยา น กาเรตพฺโพฯ

[13] ‘‘น จ, ภิกฺขเว, อตฺตานํ ปาเตตพฺพํ, โย ปาเตยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปารา. 183) วจนโต คิลาเนน (ปารา. อฏฺฐ. 2.182-183) ภิกฺขุนาปิ เยน เกนจิ อุปกฺกเมน อนฺตมโส อาหารุปจฺเฉทเนนปิ อตฺตา น มาเรตพฺโพฯ โยปิ คิลาโน วิชฺชมาเน เภสชฺเช จ อุปฏฺฐาเกสุ จ มริตุกาโม อาหารํ อุปจฺฉินฺทติ, ทุกฺกฏเมวฯ ยสฺส ปน มหาอาพาโธ จิรานุพนฺโธ, ภิกฺขู อุปฏฺฐหนฺตา กิลมนฺติ ชิคุจฺฉนฺติ, ‘‘กทา นุ โข คิลานโต มุจฺจิสฺสามา’’ติ อฏฺฏียนฺติฯ สเจ โส ‘‘อยํ อตฺตภาโว ปฏิชคฺคิยมาโนปิ น ติฏฺฐติ, ภิกฺขู จ กิลมนฺตี’’ติ อาหารํ อุปจฺฉินฺทติ, เภสชฺชํ น เสวติ, วฏฺฏติฯ โย ปน ‘‘อยํ โรโค ขโร, อายุสงฺขารา น ติฏฺฐนฺติ, อยญฺจ เม วิเสสาธิคโม หตฺถปฺปตฺโต วิย ทิสฺสตี’’ติ อุปจฺฉินฺทติ, วฏฺฏติเยวฯ อคิลานสฺสปิ อุปฺปนฺนสํเวคสฺส ‘‘อาหารปริเยสนํ นาม ปปญฺโจ, กมฺมฏฺฐานเมว อนุยุญฺชิสฺสามี’’ติ กมฺมฏฺฐานสีเสน อุปจฺฉินฺทนฺตสฺส วฏฺฏติฯ วิเสสาธิคมํ พฺยากริตฺวา อาหารํ อุปจฺฉินฺทติ, น วฏฺฏติฯ สภาคานญฺหิ ลชฺชีภิกฺขูนํ กเถตุํ วฏฺฏติฯ

[14] ‘‘น จ, ภิกฺขเว, อปฺปฏิเวกฺขิตฺวา อาสเน นิสีทิตพฺพํ, โย นิสีเทยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปารา. 180) วจนโต อาสนํ อนุปปริกฺขิตฺวา น นิสีทิตพฺพํฯ กีทิสํ (ปารา. อฏฺฐ. 2.180) ปน อาสนํ อุปปริกฺขิตพฺพํ, กีทิสํ น อุปปริกฺขิตพฺพํ? ยํ สุทฺธํ อาสนเมว โหติ อปจฺจตฺถรณกํ, ยญฺจ อาคนฺตฺวา ฐิตานํ ปสฺสตํเยว อตฺถรียติ, ตํ น ปจฺจเวกฺขิตพฺพํ, นิสีทิตุํ วฏฺฏติฯ ยมฺปิ มนุสฺสา สยํ หตฺเถน อกฺกมิตฺวา ‘‘อิธ ภนฺเต นิสีทถา’’ติ เทนฺติ, ตสฺมิมฺปิ วฏฺฏติฯ สเจปิ ปฐมเมว อาคนฺตฺวาปิ นิสินฺนา ปจฺฉา อุทฺธํ วา อโธ วา สงฺกมนฺติ, ปฏิเวกฺขณกิจฺจํ นตฺถิฯ ยมฺปิ ตนุเกน วตฺเถน ยถา ตลํ ทิสฺสติ, เอวํ ปฏิจฺฉนฺนํ โหติ, ตสฺมิมฺปิ ปฏิเวกฺขณกิจฺจํ นตฺถิฯ ยํ ปน ปฏิกจฺเจว ปาวารโกชวาทีหิ อตฺถตํ โหติ, ตํ หตฺเถน ปรามสิตฺวา สลฺลกฺเขตฺวา นิสีทิตพฺพํฯ มหาปจฺจริยํ ปน ‘‘ฆนสาฏเกนปิ อตฺถเต ยสฺมิํ วลิ น ปญฺญายติ, ตํ น ปฏิเวกฺขิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ

[15] ‘‘น , ภิกฺขเว, ทวาย สิลา ปฏิวิชฺฌิตพฺพา, โย ปฏิวิชฺเฌยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปารา. 183) วจนโต หสาธิปฺปาเยน ปาสาโณ น ปวฏฺเฏตพฺโพฯ น เกวลญฺจ (ปารา. อฏฺฐ. 2.182-183) ปาสาโณ, อญฺญมฺปิ ยํ กิญฺจิ ทารุขณฺฑํ วา อิฏฺฐกขณฺฑํ วา หตฺเถน วา ยนฺเตน วา ปฏิวิชฺฌิตุํ น วฏฺฏติฯ เจติยาทีนํ อตฺถาย ปาสาณาทโย หสนฺตา หสนฺตา ปวฏฺเฏนฺติปิ ขิปนฺติปิ อุกฺขิปนฺติปิ, ‘‘กมฺมสมโย’’ติ วฏฺฏติ, อญฺญมฺปิ อีทิสํ นวกมฺมํ วา กโรนฺตา ภณฺฑกํ วา โธวนฺตา รุกฺขํ วา โธวนทณฺฑกํ วา อุกฺขิปิตฺวา ปฏิวิชฺฌนฺติ, วฏฺฏติ, ภตฺตวิสฺสคฺคกาลาทีสุ กาเก วา โสเณ วา กฏฺฐํ วา กถลํ วา ขิปิตฺวา ปลาเปนฺติ, วฏฺฏติฯ

[16] ‘‘น, ภิกฺขเว, ทาโย อาลิมฺปิตพฺโพ, โย อาลิมฺเปยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. 283) วจนโต วเน อคฺคิ น ทาตพฺโพฯ สเจ (ปารา. อฏฺฐ. 2.190) ปน ‘‘เอตฺถนฺตเร โย โกจิ สตฺโต มรตู’’ติ อคฺคิํ เทติ, ปาราชิกานนฺตริยถุลฺลจฺจยปาจิตฺติยวตฺถูนํ อนุรูปโต ปาราชิกาทีนิ อกุสลราสิ จ โหติฯ ‘‘อลฺลติณวนปฺปตโย ฑยฺหนฺตู’’ติ อคฺคิํ เทนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ, ‘‘ทพฺพูปกรณานิ วินสฺสนฺตู’’ติ อคฺคิํ เทนฺตสฺส ทุกฺกฏํฯ ‘‘ขิฑฺฑาธิปฺปาเยนปิ ทุกฺกฏ’’นฺติ สงฺเขปฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ ‘‘ยํ กิญฺจิ อลฺลสุกฺขํ สอินฺทฺริยานินฺทฺริยํ ฑยฺหตู’’ติ อคฺคิํ เทนฺตสฺส วตฺถุวเสน ปาราชิกถุลฺลจฺจยปาจิตฺติยทุกฺกฏานิ เวทิตพฺพานิฯ

ปฏคฺคิทานํ ปน ปริตฺตกรณญฺจ ภควตา อนุญฺญาตํ, ตสฺมา อรญฺเญ วนกมฺมิเกหิ วา ทินฺนํ สยํ วา อุฏฺฐิตํ อคฺคิํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘ติณกุฏิโย มา วินสฺสนฺตู’’ติ ตสฺส อคฺคิโน ปฏิอคฺคิํ ทาตุํ วฏฺฏติ, เยน สทฺธิํ อาคจฺฉนฺโต อคฺคิ เอกโต หุตฺวา นิรุปาทาโน นิพฺพาติฯ ‘‘ปริตฺตมฺปิ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ ติณกุฏิกานํ สมนฺตา ภูมิตจฺฉนํ ปริขาขณนํ วา, ยถา อาคโต อคฺคิ อุปาทานํ อลภิตฺวา นิพฺพาติ, เอตญฺจ สพฺพํ อุฏฺฐิเตเยว อคฺคิสฺมิํ อสติ อนุปสมฺปนฺเน สยมฺปิ กาตุํ วฏฺฏติฯ อนุฏฺฐิเต ปน อนุปสมฺปนฺเนหิ กปฺปิยโวหาเรน กาเรตพฺพํ, อุทเกน ปน นิพฺพาเปนฺเตหิ อปฺปาณกเมว อุทกํ อาสิญฺจิตพฺพํฯ

[17] อสฺสทฺเธสุ (ปารา. อฏฺฐ. 2.181) มิจฺฉาทิฏฺฐิกุเลสุ สกฺกจฺจํ ปณีตโภชนํ ลภิตฺวา อนุปปริกฺขิตฺวา เนว อตฺตนา ปริภุญฺชิตพฺพํ, น ปเรสํ ทาตพฺพํฯ วิสมิสฺสมฺปิ หิ ตานิ กุลานิ ปิณฺฑปาตํ เทนฺติฯ ยมฺปิ อาภิโทสิกํ ภตฺตํ วา ขชฺชกํ วา ตโต ลภติ, ตมฺปิ น ปริภุญฺชิตพฺพํฯ อปิหิตวตฺถุมฺปิ หิ สปฺปวิจฺฉิกาทีหิ อธิสยิตํ ฉฑฺฑนียธมฺมํ ตานิ กุลานิ เทนฺติฯ คนฺธหลิทฺทาทิมกฺขิโตปิ ตโต ปิณฺฑปาโต น คเหตพฺโพฯ สรีเร โรคฏฺฐานานิ ปุญฺฉิตฺวา ฐปิตภตฺตมฺปิ หิ ตานิ ทาตพฺพํ มญฺญนฺตีติฯ

[18] ‘‘อนาปตฺติ, ภิกฺขเว, โคปกสฺส ทาเน’’ติ (ปารา. 156) วุตฺตํฯ ตตฺถ (ปารา. อฏฺฐ. 1.156) กตรํ โคปกทานํ วฏฺฏติ, กตรํ น วฏฺฏติ? มหาสุมตฺเถโร ตาว อาห ‘‘ยํ โคปกสฺส ปริจฺฉินฺทิตฺวา ทินฺนํ โหติ ‘เอตฺตกํ ทิวเส ทิวเส คณฺหา’ติ, ตเทว วฏฺฏติ, ตโต อุตฺตริ น วฏฺฏตี’’ติฯ มหาปทุมตฺเถโร ปนาห ‘‘กิํ โคปกานํ ปณฺณํ อาโรเปตฺวา นิมิตฺตสญฺญํ วา กตฺวา ทินฺนํ อตฺถิ, เอเตสํ หตฺเถ วิสฺสฏฺฐกสฺส เอเต อิสฺสรา, ตสฺมา ยํ เทนฺติ, ตํ พหุกมฺปิ วฏฺฏตี’’ติฯ กุรุนฺทฏฺฐกถายํ ปน วุตฺตํ ‘‘มนุสฺสานํ อารามํ วา อญฺญํ วา ผลาผลํ ทารกา รกฺขนฺติ, เตหิ ทินฺนํ วฏฺฏติ, อาหราเปตฺวา ปน น คเหตพฺพํฯ สงฺฆิเก ปน เจติยสฺส สนฺตเก จ เกณิยา คเหตฺวา รกฺขนฺตสฺเสว ทานํ วฏฺฏติ, เวตเนน รกฺขนฺตสฺส อตฺตโน ภาคมตฺตํ วฏฺฏตี’’ติฯ มหาปจฺจริยํ ปน ‘‘ยํ คิหีนํ อารามรกฺขกา ภิกฺขูนํ เทนฺติ, เอตมฺปิ วฏฺฏติฯ ภิกฺขุสงฺฆสฺส อารามโคปกา ยํ อตฺตโน ภติยา ขณฺฑิตฺวา เทนฺติ, เอตํ วฏฺฏติฯ โยปิ อุปฑฺฒารามํ วา เกจิเทว รุกฺเข วา ภติํ ลภิตฺวา รกฺขติ, ตสฺสปิ อตฺตโน สมฺปตฺตรุกฺขโตเยว ทาตุํ วฏฺฏติ, เกณิยา คเหตฺวา รกฺขนฺตสฺส ปน สพฺพมฺปิ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํฯ เอตํ ปน สพฺพํ พฺยญฺชนโต นานํ, อตฺถโต เอกเมว, ตสฺมา อธิปฺปายํ ญตฺวา คเหตพฺพํฯ

อปิเจตฺถ อยมฺปิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ (ปารา. อฏฺฐ. 1.156) – ยตฺถ อาวาสิกา อาคนฺตุกานํ น เทนฺติ, ผลวาเร จ สมฺปตฺเต อญฺเญสํ อภาวํ ทิสฺวา โจริกาย อตฺตนาว ขาทนฺติ, ตตฺถ อาคนฺตุเกหิ ฆณฺฏิํ ปหริตฺวา ภาเชตฺวา ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏติฯ

ยตฺถ ปน อาวาสิกา รุกฺเข รกฺขิตฺวา ผลวาเร สมฺปตฺเต ภาเชตฺวา ขาทนฺติ, จตูสุ ปจฺจเยสุ สมฺมา อุปเนนฺติ, อนิสฺสรา ตตฺถ อาคนฺตุกาฯ เยปิ รุกฺขา จีวรตฺถาย นิยเมตฺวา ทินฺนา, เตสุปิ อาคนฺตุกา อนิสฺสราฯ เอส นโย เสสปจฺจยตฺถาย นิยเมตฺวา ทินฺเนปิฯ เย ปน ตถา อนิยเมตฺวา อาวาสิกา จ เต รกฺขิตฺวา โคเปตฺวา โจริกาย ปริภุญฺชนฺติ, น เตสุ อาวาสิกานํ กติกาย ฐาตพฺพํฯ เย ผลปริโภคตฺถาย ทินฺนา, อาวาสิกา จ เน รกฺขิตฺวา โคเปตฺวา สมฺมา อุปเนนฺติ, เตสุเยว เตสํ กติกาย ฐาตพฺพํฯ มหาปจฺจริยํ ปน วุตฺตํ ‘‘จตุนฺนํ ปจฺจยานํ นิยเมตฺวา ทินฺนํ เถยฺยจิตฺเตน ปริภุญฺชนฺโต ภณฺฑํ อคฺฆาเปตฺวา กาเรตพฺโพ, ปริโภควเสน ภาเชตฺวา ปริภุญฺชนฺตสฺส ภณฺฑเทยฺยํฯ ยํ ปเนตฺถ เสนาสนตฺถาย นิยมิตํ, ตํ ปริโภควเสเนว ภาเชตฺวา ปริภุญฺชนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยญฺจ ภณฺฑเทยฺยญฺจา’’ติฯ

โอทิสฺส จีวรตฺถาย ทินฺนํ จีวเรเยว อุปเนตพฺพํฯ สเจ ทุพฺภิกฺขํ โหติ, ภิกฺขู ปิณฺฑปาเตน กิลมนฺติ, จีวรํ ปน สุลภํ, สงฺฆสุฏฺฐุตาย อปโลกนกมฺมํ กตฺวา ปิณฺฑปาเตปิ อุปเนตุํ วฏฺฏติฯ เสนาสเนน คิลานปจฺจเยน วา กิลมนฺเตสุ สงฺฆสุฏฺฐุตาย อปโลกนกมฺมํ กตฺวา ตทตฺถายปิ อุปเนตุํ วฏฺฏติฯ โอทิสฺส ปิณฺฑปาตตฺถาย จ คิลานปจฺจยตฺถาย จ ทินฺเนปิ เอเสว นโยฯ โอทิสฺส เสนาสนตฺถาย ทินฺนํ ปน ครุภณฺฑํ โหติ, ตํ รกฺขิตฺวา โคเปตฺวา ตทตฺถเมว อุปเนตพฺพํฯ สเจ ปน ทุพฺภิกฺขํ โหติ, ภิกฺขู ปิณฺฑปาเตน น ยาเปนฺติ, เอตฺถ ราชโรคโจรภยาทีหิ อญฺญตฺถ คจฺฉนฺตานํ วิหารา ปลุชฺชนฺติ, ตาลนาฬิเกราทิเก วินาเสนฺติ, เสนาสนปจฺจยํ ปน นิสฺสาย ยาเปตุํ สกฺกา โหติ, เอวรูเป กาเล เสนาสนํ วิสฺสชฺเชตฺวาปิ เสนาสนชคฺคนตฺถาย ปริโภโค ภควตา อนุญฺญาโตฯ ตสฺมา เอกํ วา ทฺเว วา วรเสนาสนานิ ฐเปตฺวา อิตรานิ ลามกโกฏิยา ปิณฺฑปาตตฺถาย วิสฺสชฺเชตุํ วฏฺฏนฺติ, มูลวตฺถุจฺเฉทํ ปน กตฺวา น อุปเนตพฺพํฯ

โย ปน อาราโม จตุปจฺจยตฺถาย นิยเมตฺวา ทินฺโน, ตตฺถ อปโลกนกมฺมํ น กาตพฺพํฯ เยน ปจฺจเยน ปน อูนํ, ตทตฺถํ อุปเนตุํ วฏฺฏติ, อาราโม ปฏิชคฺคิตพฺโพ, เวตนํ ทตฺวาปิ ชคฺคาเปตุํ วฏฺฏติฯ

เย ปน เวตนํ ลภิตฺวา อาราเมเยว เคหํ กตฺวา วสนฺตา รกฺขนฺติ, เต เจ อาคตานํ ภิกฺขูนํ นาฬิเกรํ วา ตาลปกฺกํ วา เทนฺติ, ยํ เตสํ สงฺเฆน อนุญฺญาตํ โหติ ‘‘ทิวเส ทิวเส เอตฺตกํ นาม ขาทถา’’ติ, ตเทว เต ทาตุํ ลภนฺติ, ตโต อุตฺตริ เตสํ เทนฺตานมฺปิ คเหตุํ น วฏฺฏนฺติฯ โย ปน อารามํ เกณิยา คเหตฺวา สงฺฆสฺส จตุปจฺจยตฺถาย กปฺปิยภณฺฑเมว เทติ, อยํ พหุกมฺปิ ทาตุํ ลภติฯ เจติยสฺส ปทีปตฺถาย วา ขณฺฑผุลฺลปฏิสงฺขรณตฺถาย วา ทินฺนอาราโมปิ ชคฺคิตพฺโพ, เวตนํ ทตฺวาปิ ชคฺคาเปตพฺโพฯ เวตนญฺจ ปเนตฺถ เจติยสนฺตกมฺปิ สงฺฆสนฺตกมฺปิ ทาตุํ วฏฺฏติฯ เอตมฺปิ อารามํ เวตเนน ตตฺเถว วสิตฺวา รกฺขนฺตานญฺจ เกณิยา คเหตฺวา กปฺปิยภณฺฑทายกานญฺจ ตตฺถชาตกผลทานํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

[19] ธมฺมิกรกฺขํ (ปาจิ. อฏฺฐ. 679) ยาจนฺเตน อตีตํ อนาคตํ วา อารพฺภ โอทิสฺส อาจิกฺขิตุํ น วฏฺฏติฯ อตีตญฺหิ อารพฺภ อตฺถิ โอทิสฺส อาจิกฺขนา, อตฺถิ อโนทิสฺส อาจิกฺขนา, อนาคตํ อารพฺภปิ อตฺถิ โอทิสฺส อาจิกฺขนา, อตฺถิ อโนทิสฺส อาจิกฺขนาฯ กถํ อตีตํ อารพฺภ โอทิสฺส อาจิกฺขนา โหติ? ภิกฺขูนํ วิหาเร คามทารกา วา ธุตฺตาทโย วา เย เกจิ อนาจารํ อาจรนฺติ, รุกฺขํ วา ฉินฺทนฺติ, ผลาผลํ วา หรนฺติ, ปริกฺขาเร วา อจฺฉินฺทนฺติ, ภิกฺขุ โวหาริเก อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อมฺหากํ วิหาเร อิทํ นาม กต’’นฺติ วทติฯ ‘‘เกนา’’ติ วุตฺเต ‘‘อสุเกน จ อสุเกน จา’’ติ อาจิกฺขติฯ เอวํ อตีตํ อารพฺภ โอทิสฺส อาจิกฺขนา โหติ, สา น วฏฺฏติฯ ตญฺเจ สุตฺวา เต โวหาริกา เตสํ ทณฺฑํ กโรนฺติ, สพฺพํ ภิกฺขุสฺส คีวา โหติ, ‘‘ทณฺฑํ คณฺหิสฺสนฺตี’’ติ อธิปฺปาเยปิ สติ คีวาเยว โหติฯ สเจ ปน ‘‘ตสฺส ทณฺฑํ คณฺหถา’’ติ วทติ, ปญฺจมาสกมตฺเต คหิเต ปาราชิกํ โหติฯ ‘‘เกนา’’ติ วุตฺเต ปน ‘‘อสุเกนาติ วตฺตุํ อมฺหากํ น วฏฺฏติ, ตุมฺเหเยว ชานิสฺสถฯ เกวลญฺหิ มยํ รกฺขํ ยาจาม, ตํ โน เทถ, อวหฏภณฺฑญฺจ อาหราเปถา’’ติ วตฺตพฺพํฯ เอวํ อโนทิสฺส อาจิกฺขนา โหติ, สา วฏฺฏติฯ เอวํ วุตฺเต สเจปิ เต โวหาริกา การเก คเวสิตฺวา เตสํ ทณฺฑํ กโรนฺติ, สพฺพสาปเตยฺเยปิ คหิเต ภิกฺขุโน เนว คีวา, น อาปตฺติฯ ปริกฺขารํ หรนฺเต ทิสฺวา เตสํ อนตฺถกามตาย ‘‘โจโร โจโร’’ติ วตฺตุมฺปิ น วฏฺฏติฯ เอวํ วุตฺเตปิ หิ ยํ เตสํ ทณฺฑํ กโรนฺติ, สพฺพํ ภิกฺขุโน คีวา โหติฯ

อตฺตโน วจนกรํ ปน ‘‘อิมินา เม ปริกฺขาโร คหิโต, ตํ อาหราเปหิ, มา จสฺส ทณฺฑํ กโรหี’’ติ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ ทาสทาสีวาปิอาทีนมฺปิ อตฺถาย อฑฺฑํ กโรนฺติ อยํ อกปฺปิยอฑฺโฑ นาม, น วฏฺฏติฯ

กถํ อนาคตํ อารพฺภ โอทิสฺส อาจิกฺขนา โหติ? วุตฺตนเยเนว ปเรหิ อนาจาราทีสุ กเตสุ ภิกฺขุ โวหาริเก เอวํ วทติ ‘‘อมฺหากํ วิหาเร อิทญฺจิทญฺจ กโรนฺติ, รกฺขํ โน เทถ อายติํ อกรณตฺถายา’’ติฯ ‘‘เกน เอวํ กต’’นฺติ วุตฺเต จ ‘‘อสุเกน จ อสุเกน จา’’ติ อาจิกฺขติฯ เอวํ อนาคตํ อารพฺภ โอทิสฺส อาจิกฺขนา โหติ, สาปิ น วฏฺฏติฯ เตสญฺหิ ทณฺเฑ กเต ปุริมนเยเนว สพฺพํ ภิกฺขุสฺส คีวา, เสสํ ปุริมสทิสเมวฯ สเจ โวหาริกา ‘‘ภิกฺขูนํ วิหาเร เอวรูปํ อนาจารํ กโรนฺตานํ อิมํ นาม ทณฺฑํ กโรมา’’ติ เภริํ จราเปตฺวา อาณาย อติฏฺฐมาเน ปริเยสิตฺวา ทณฺฑํ กโรนฺติ, ภิกฺขุโน เนว คีวา, น อาปตฺติฯ วิหารสีมาย รุกฺขาทีนิ ฉินฺทนฺตานํ วาสิผรสุอาทีนิ คเหตฺวา ปาสาเณหิ โกฏฺเฏนฺติ, น วฏฺฏติฯ สเจ ธารา ภิชฺชติ, การาเปตฺวา ทาตพฺพาฯ อุปธาวิตฺวา เตสํ ปริกฺขาเร คณฺหนฺติ, ตมฺปิ น กาตพฺพํฯ ลหุปริวตฺตญฺหิ จิตฺตํ, เถยฺยเจตนาย อุปฺปนฺนาย มูลจฺเฉชฺชมฺปิ คจฺเฉยฺยฯ

[20] อุจฺจารํ วา ปสฺสาวํ วา สงฺการํ วา วิฆาสํ วา ติโรกุฏฺเฏ วา ติโรปากาเร วา ฉฑฺเฑตุํ วา ฉฑฺฑาเปตุํ วา น วฏฺฏติฯ จตฺตาริปิ (ปาจิ. อฏฺฐ. 826) วตฺถูนิ เอกปโยเคน ฉฑฺเฑนฺตสฺส เอกเมว ทุกฺกฏํ, ปาเฏกฺกํ ฉฑฺเฑนฺตสฺส วตฺถุคณนาย ทุกฺกฏานิฯ อาณตฺติยมฺปิ เอเสว นโยฯ ทนฺตกฏฺฐฉฑฺฑเนปิ ทุกฺกฏเมวฯ โอโลเกตฺวา วา อวลญฺเช วา อุจฺจาราทีนิ ฉฑฺเฑนฺตสฺส อนาปตฺติฯ ยมฺปิ มนุสฺสานํ อุปโภคปริโภคํ โรปิมํ เขตฺตํ โหตุ นาฬิเกราทิอาราโม วา, ตตฺถาปิ ยตฺถ กตฺถจิ โรปิมหริตฏฺฐาเน เอตานิ วตฺถูนิ ฉฑฺเฑตุํ น วฏฺฏติฯ ฉฑฺเฑนฺตสฺส ปุริมนเยเนว อาปตฺติเภโท เวทิตพฺโพฯ เขตฺเต วา อาราเม วา นิสีทิตฺวา ภุญฺชมาโน อุจฺฉุอาทีนิ วา ขาทมาโน คจฺฉนฺโต อุจฺฉิฏฺโฐทกจลกาทีนิ หริตฏฺฐาเน ฉฑฺเฑติ, อนฺตมโส อุทกํ ปิวิตฺวา มตฺถกจฺฉินฺนนาฬิเกรมฺปิ ฉฑฺเฑติ, ทุกฺกฏํฯ กสิตฏฺฐาเน นิกฺขิตฺตพีเช องฺกุเร อุฏฺฐิเตปิ อวุฏฺฐิเตปิ ทุกฺกฏเมวฯ อนิกฺขิตฺตพีเชสุ ปน เขตฺตโกณาทีสุ วา อสญฺชาตโรปิเมสุ เขตฺตมริยาทาทีสุ วา ฉฑฺเฑตุํ วฏฺฏติ, มนุสฺสานํ กจวรฉฑฺฑนฏฺฐาเนปิ วฏฺฏติฯ

มนุสฺเสสุ สสฺสํ อุทฺธริตฺวา คเตสุ ฉฑฺฑิตเขตฺตํ นาม โหติ, ตตฺถ วฏฺฏติฯ ยตฺถ ปน ‘‘ลายิตมฺปิ ปุพฺพณฺณาทิ ปุน อุฏฺฐหิสฺสตี’’ติ รกฺขนฺติ, ตตฺถ น วฏฺฏติฯ

[21] ‘‘น , ภิกฺขเว, นหายมาเนน ภิกฺขุนา รุกฺเข กาโย อุคฺฆํเสตพฺโพ, โย อุคฺฆํเสยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. 243) วจนโต นหายนฺเตน (จูฬว. อฏฺฐ. 243 อาทโย) รุกฺเข วา นหานติตฺเถ นิขนิตฺวา ฐปิตตฺถมฺเภ วา อิฏฺฐกสิลาทารุกุฏฺฏานํ อญฺญตรสฺมิํ กุฏฺเฏ วา กาโย น ฆํเสตพฺโพฯ

‘‘น, ภิกฺขเว, อฏฺฏาเน นหายิตพฺพํ, โย นหาเยยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. 243) วจนโต อฏฺฏาเนปิ นหายิตุํ น วฏฺฏติฯ อฏฺฏานํ นาม รุกฺขํ ผลกํ วิย ตจฺเฉตฺวา อฏฺฐปทากาเรน ราชิโย ฉินฺทิตฺวา นหานติตฺเถ นิขนนฺติ, ตตฺถ จุณฺณานิ อากิริตฺวา มนุสฺสา กายํ ฆํสนฺติฯ

‘‘น, ภิกฺขเว, คนฺธพฺพหตฺถเกน นหายิตพฺพํ, โย นหาเยยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬฺว. 243) วจนโต นหานติตฺเถ ฐปิเตน ทารุมยหตฺเถน จุณฺณานิ คเหตฺวา มนุสฺสา สรีรํ ฆํสนฺติ, เตน นหายิตุํ น วฏฺฏติฯ

‘‘น, ภิกฺขเว, กุรุวินฺทกสุตฺติยา นหายิตพฺพํ, โย นหาเยยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. 243) วจนโต กุรุวินฺทกสุตฺติยาปิ นหายิตุํ น วฏฺฏติฯ กุรุวินฺทกสุตฺติ นาม กุรุวินฺทกปาสาณจุณฺณานิ ลาขาย พนฺธิตฺวา กตคุฬิกกลาปโก วุจฺจติ, ยํ อุโภสุ อนฺเตสุ คเหตฺวา สรีรํ ฆํสนฺติฯ

‘‘น, ภิกฺขเว, วิคฺคยฺห ปริกมฺมํ การาเปตพฺพํ, โย การาเปยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. 243) วจนโต อญฺญมญฺญํ สรีเรน ฆํสิตุํ น วฏฺฏติฯ

‘‘น, ภิกฺขเว, มลฺลเกน นหายิตพฺพํ, โย นหาเยยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ อนุชานามิ, ภิกฺขเว, คิลานสฺส อกตมลฺลก’’นฺติ (จูฬว. 243-244) วจนโต มกรทณฺฑเก ฉินฺทิตฺวา มลฺลกมูลสณฺฐาเนน กตํ ‘‘มลฺลก’’นฺติ วุจฺจติ, อิทํ คิลานสฺสปิ น วฏฺฏติฯ อกตมลฺลกํ นาม ทนฺเต อจฺฉินฺทิตฺวา กตํ, อิทํ อคิลานสฺส น วฏฺฏติ, อิฏฺฐกขณฺฑํ ปน กปาลขณฺฑํ วา วฏฺฏติฯ

‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อุกฺกาสิกํ ปุถุปาณิก’’นฺติ (จูฬว. 244) วจนโต อุกฺกาสิกํ ปุถุปาณิกญฺจ วฏฺฏติฯ

อุกฺกาสิกํ นาม วตฺถวฏฺฏิ, ตสฺมา นหายนฺตสฺส ยสฺส กสฺสจิ นหานสาฏกวฏฺฏิยา ปิฏฺฐิํ ฆํสิตุํ วฏฺฏติฯ ปุถุปาณิกนฺติ หตฺถปริกมฺมํ วุจฺจติ, ตสฺมา สพฺเพสํ หตฺเถน ปิฏฺฐิปริกมฺมํ กาตุํ วฏฺฏติฯ

อิทํ ปเนตฺถ นหานวตฺตํ – อุทกติตฺถํ คนฺตฺวา ยตฺถ วา ตตฺถ วา จีวรํ นิกฺขิปิตฺวา เวเคน ฐิตเกเนว น โอตริตพฺพํ, สพฺพทิสา ปน โอโลเกตฺวา วิวิตฺตภาวํ ญตฺวา ขาณุคุมฺพลตาทีนิ ววตฺถเปตฺวา ติกฺขตฺตุํ อุกฺกาสิตฺวา อวกุชฺช ฐิเตน อุตฺตราสงฺคจีวรํ อปเนตฺวา ปสาเรตพฺพํ, กายพนฺธนํ โมเจตฺวา จีวรปิฏฺเฐเยว ฐเปตพฺพํฯ สเจ อุทกสาฏิกา นตฺถิ, อุทกนฺเต อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา นิวาสนํ โมเจตฺวา สเจ นินฺนฏฺฐานํ อตฺถิ, อาตเป ปสาเรตพฺพํฯ โน เจ อตฺถิ, สํหริตฺวา ฐเปตพฺพํฯ โอตรนฺเตน สณิกํ นาภิปฺปมาณมตฺตํ โอตริตฺวา วีจิํ อนุฏฺฐเปนฺเตน สทฺทํ อกโรนฺเตน นิวตฺติตฺวา อาคตทิสาภิมุเขน นิมุชฺชิตพฺพํ, เอวํ จีวรํ รกฺขิตํ โหติฯ อุมฺมุชฺชนฺเตนปิ สทฺทํ อกโรนฺเตน สณิกํ อุมฺมุชฺชิตฺวา นหานปริโยสาเน อุทกนฺเต อุกฺกุฏิเกน นิสีทิตฺวา นิวาสนํ ปริกฺขิปิตฺวา อุฏฺฐาย สุปริมณฺฑลํ นิวาเสตฺวา กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา จีวรํ ปารุปิตฺวาว ฐาตพฺพํฯ

[22] ‘‘น, ภิกฺขเว, วลฺลิกา ธาเรตพฺพา… น ปามงฺโค ธาเรตพฺโพ… น กณฺฐสุตฺตกํ ธาเรตพฺพํ… น กฏิสุตฺตกํ ธาเรตพฺพํ… น โอวฏฺฏิกํ ธาเรตพฺพํ… น กายูรํ ธาเรตพฺพํ… น หตฺถาภรณํ ธาเรตพฺพํ… น องฺคุลิมุทฺทิกา ธาเรตพฺพา, โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. 245) วจนโต กณฺณปิฬนฺธนาทิ ยํ กิญฺจิ อาภรณํ น วฏฺฏติฯ ตตฺถ (จูฬว. อฏฺฐ. 245) วลฺลิกาติ กณฺณโต นิกฺขนฺตมุตฺโตลมฺพกาทีนํ เอตํ อธิวจนํฯ น เกวลญฺจ วลฺลิกา เอว, ยํ กิญฺจิ กณฺณปิฬนฺธนํ อนฺตมโส ตาลปณฺณมฺปิ น วฏฺฏติฯ ปามงฺคนฺติ ยํ กิญฺจิ ปลมฺพกสุตฺตํฯ กณฺฐสุตฺตกนฺติ ยํ กิญฺจิ คีวูปคํ อาภรณํฯ กฏิสุตฺตกนฺติ ยํ กิญฺจิ กฏิปิฬนฺธนํ, อนฺตมโส สุตฺตตนฺตุมตฺตมฺปิฯ โอวฏฺฏิกนฺติ วลยํฯ กายูราทีนิ ปากฏาเนวฯ

[23] ‘‘น, ภิกฺขเว, ทีฆา เกสา ธาเรตพฺพา, โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ

อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ทฺเวมาสิกํ วา ทุวงฺคุลํ วา’’ติ (จูฬว. 246) วจนโต สเจ เกสา อนฺโตทฺเวมาเส ทฺวงฺคุลํ ปาปุณนฺติ, อนฺโตทฺเวมาเสเยว ฉินฺทิตพฺพา, ทฺวงฺคุเลหิ อติกฺกาเมตุํ น วฏฺฏติฯ สเจปิ น ทีฆา, ทฺเวมาสโต เอกทิวสมฺปิ อติกฺกาเมตุํ น ลภติเยวฯ อุภยถาปิ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉโทว วุตฺโต, ตโต โอรํ ปน น วฏฺฏนภาโว นาม นตฺถิฯ

‘‘น , ภิกฺขเว, กตฺตริกาย เกสา เฉทาเปตพฺพา, โย เฉทาเปยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อาพาธปจฺจยา กตฺตริกาย เกเส เฉทาเปตุ’’นฺติ (จูฬว. 275) วจนโต อาพาธํ วินา กตฺตริกาย เกเส เฉทาเปตุํ น วฏฺฏติฯ

‘‘น, ภิกฺขเว, โกจฺเฉน เกสา โอสณฺเฐตพฺพา… น ผณเกน เกสา โอสณฺเฐตพฺพา… น หตฺถผณเกน เกสา โอสณฺเฐตพฺพา… น สิตฺถเตลเกน เกสา โอสณฺเฐตพฺพา… น อุทกเตลเกน เกสา โอสณฺเฐตพฺพา, โย โอสณฺเฐยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. 246) วจนโต มณฺฑนตฺถาย โกจฺฉาทีหิ เกสา น โอสณฺเฐตพฺพา, อุทฺธโลเมน ปน อนุโลมนิปาตนตฺถํ หตฺถํ เตเมตฺวา สีสํ ปุญฺฉิตพฺพํ, อุณฺหาภิตตฺตรชสิรานมฺปิ อลฺลหตฺเถน ปุญฺฉิตุํ วฏฺฏติฯ

[24] ‘‘น, ภิกฺขเว, อาทาเส วา อุทกปตฺเต วา มุขนิมิตฺตํ โอโลเกตพฺพํ, โย โอโลเกยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อาพาธปจฺจยา อาทาเส วา อุทกปตฺเต วา มุขนิมิตฺตํ โอโลเกตุ’’นฺติ (จูฬว. 247) วจนโต อาพาธํ วินา อาทาเส วา อุทกปตฺเต วา มุขํ น โอโลเกตพฺพํฯ เอตฺถ จ กํสปตฺตาทีนิปิ เยสุ มุขนิมิตฺตํ ปญฺญายติ, สพฺพานิ อาทาสสงฺขเมว คจฺฉนฺติ, กญฺชิยาทีนิปิ จ อุทกปตฺตสงฺขเมวฯ ตสฺมา ยตฺถ กตฺถจิ โอโลเกนฺตสฺส ทุกฺกฏํฯ อาพาธปจฺจยา ปน ‘‘สญฺฉวิ นุ โข เม วโณ, อุทาหุ น ตาวา’’ติ ชานนตฺถํ วฏฺฏติ, ‘‘ชิณฺโณ นุ โขมฺหิ, โน’’ติ เอวํ อายุสงฺขารํ โอโลกนตฺถมฺปิ วฏฺฏตีติ วุตฺตํฯ

‘‘น, ภิกฺขเว, มุขํ อาลิมฺปิตพฺพํ… น มุขํ อุมฺมทฺทิตพฺพํ… น มุขํ จุณฺเณตพฺพํ… น มโนสิลิกาย มุขํ ลญฺเฉตพฺพํ… น องฺคราโค กาตพฺโพ… น มุขราโค กาตพฺโพ… น องฺคราคมุขราโค กาตพฺโพ, โย กเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส ฯ อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อาพาธปจฺจยา มุขํ อาลิมฺปิตุ’’นฺติ (จูฬว. 247) วจนโต อาพาธํ วินา มุขวิลิมฺปนาทิ น กาตพฺพํฯ

[25] ‘‘น, ภิกฺขเว, นจฺจํ วา คีตํ วา วาทิตํ วา ทสฺสนาย คนฺตพฺพํ, โย คจฺเฉยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. 248) วจนโต นจฺจาทิํ ทสฺสนาย น คนฺตพฺพํฯ เอตฺถ (ปาจิ. อฏฺฐ. 835) จ นจฺจนฺติ นฏาทโย วา นจฺจนฺตุ โสณฺฑา วา อนฺตมโส โมรสูวมกฺกฏาทโยปิ, สพฺพเมตํ นจฺจเมว, ตสฺมา อนฺตมโส โมรนจฺจมฺปิ ทสฺสนาย คจฺฉนฺตสฺส ทุกฺกฏํฯ สยมฺปิ นจฺจนฺตสฺส วา นจฺจาเปนฺตสฺส วา ทุกฺกฏเมวฯ คีตนฺติ นฏาทีนํ วา คีตํ โหตุ อริยานํ ปรินิพฺพานกาเล รตนตฺตยคุณูปสญฺหิตํ สาธุกีฬิตคีตํ วา อสญฺญตภิกฺขูนํ ธมฺมภาณกคีตํ วา อนฺตมโส ทนฺตคีตมฺปิ, ‘‘ยํ คายิสฺสามา’’ติ ปุพฺพภาเค โอกูชนฺตา กโรนฺติ, สพฺพเมตํ คีตเมว, สยํ คายนฺตสฺสปิ คายาเปนฺตสฺสปิ ทุกฺกฏเมวฯ

‘‘ปญฺจิเม, ภิกฺขเว, อาทีนวา อายตเกน คีตสฺสเรน ธมฺมํ คายนฺตสฺสฯ อตฺตนาปิ ตสฺมิํ สเร สารชฺชติ, ปเรปิ ตสฺมิํ สเร สารชฺชนฺติ, คหปติกาปิ อุชฺฌายนฺติ, สรกุตฺติมฺปิ นิกามยมานสฺส สมาธิสฺส ภงฺโค โหติ, ปจฺฉิมา ชนตา ทิฏฺฐานุคติํ อาปชฺชติฯ อิเม โข, ภิกฺขเว, ปญฺจ อาทีนวา อายตเกน คีตสฺสเรน ธมฺมํ คายนฺตสฺสฯ น, ภิกฺขเว, อายตเกน คีตสฺสเรน ธมฺโม คายิตพฺโพ, โย คาเยยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. 249) –

วจนโต อายตเกน คีตสฺสเรน ธมฺโมปิ น คายิตพฺโพฯ

อายตโก (จูฬว. อฏฺฐ. 249) นาม คีตสฺสโร ตํ ตํ วตฺตํ ภินฺทิตฺวา อกฺขรานิ วินาเสตฺวา ปวตฺโตฯ ธมฺเม ปน สุตฺตนฺตวตฺตํ นาม อตฺถิ, ชาตกวตฺตํ นาม อตฺถิ, คาถาวตฺตํ นาม อตฺถิ, ตํ วินาเสตฺวา อติทีฆํ กาตุํ น วฏฺฏติ, จตุรสฺเสน วตฺเตน ปริมณฺฑลานิ ปทพฺยญฺชนานิ ทสฺเสตพฺพานิฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สรภญฺญ’’นฺติ (จูฬว. 249) วจนโต ปน สเรน ธมฺมํ ภณิตุํ วฏฺฏติฯ สรภญฺเญ กิร ตรงฺควตฺตโธตกวตฺตคลิตวตฺตาทีนิ ทฺวตฺติํส วตฺตานิ อตฺถิ, เตสุ ยํ อิจฺฉติ, ตํ กาตุํ ลภติฯ

สพฺเพสํ ปทพฺยญฺชนํ อวินาเสตฺวา วิการํ อกตฺวา สมณสารุปฺเปน จตุรสฺเสน นเยน ปวตฺตนํเยว ลกฺขณํฯ

วาทิตํ นาม ตนฺติพทฺธาทิวาทนียภณฺฑํ วาทิตํ วา โหตุ กุฏเภริวาทิตํ วา อนฺตมโส อุทกเภริวาทิตมฺปิ, สพฺพเมตํ น วฏฺฏติฯ ยํ ปน นิฏฺฐุภนฺโต วา สาสงฺเก วา ฐิโต อจฺฉริกํ วา โผเฏติ, ปาณิํ วา ปหรติ, ตตฺถ อนาปตฺติ, สพฺพํ อนฺตราราเม ฐิตสฺส ปสฺสโต อนาปตฺติ, ปสฺสิสฺสามีติ วิหารโต วิหารํ คจฺฉนฺตสฺส อาปตฺติเยวฯ อาสนสาลายํ นิสินฺโน ปสฺสติ, อนาปตฺติฯ ปสฺสิสฺสามีติ อุฏฺฐหิตฺวา คจฺฉโต อาปตฺติ, วีถิยํ ฐตฺวา คีวํ ปริวตฺเตตฺวา ปสฺสโตปิ อาปตฺติเยวฯ สลากภตฺตาทีนํ วา อตฺถาย อญฺเญน วา เกนจิ กรณีเยน คนฺตฺวา คตฏฺฐาเน ปสฺสติ วา สุณาติ วา, อนาปตฺติฯ อาปทาสุ ตาทิเสน อุปทฺทเวน อุปทฺทุโต สมชฺชฏฺฐานํ ปวิสติ, เอวํ ปวิสิตฺวา ปสฺสนฺตสฺส สุณนฺตสฺส วา อนาปตฺติฯ ‘‘เจติยสฺส อุปหารํ เทถ อุปาสกา’’ติ วตฺตุมฺปิ, ‘‘ตุมฺหากํ เจติยสฺส อุปหารํ กโรมา’’ติ วุตฺเต สมฺปฏิจฺฉิตุมฺปิ น ลภติฯ ‘‘ตุมฺหากํ เจติยสฺส อุปฏฺฐานํ กโรมา’’ติ วุตฺเต ปน ‘‘อุปฏฺฐานกรณํ นาม สุนฺทร’’นฺติ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ

[26] ‘‘น, ภิกฺขเว, อตฺตโน องฺคชาตํ เฉตพฺพํ, โย ฉินฺเทยฺย, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ (จูฬว. 251) วจนโต องฺคชาตํ (จูฬว. 251) ฉินฺทนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยํ, อญฺญํ ปน กณฺณนาสาองฺคุลิอาทิํ ยํ กิญฺจิ ฉินฺทนฺตสฺส ตาทิสํ วา ทุกฺขํ อุปฺปาเทนฺตสฺส ทุกฺกฏํฯ อหิกีฏทฏฺฐาทีสุ ปน อญฺญาพาธปจฺจยา วา โลหิตํ วา โมเจนฺตสฺส ฉินฺทนฺตสฺส วา อนาปตฺติฯ

[27] ‘‘น, ภิกฺขเว, คิหีนํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ อิทฺธิปาฏิหาริยํ ทสฺเสตพฺพํ, โย ทสฺเสยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. 252) วจนโต คิหีนํ วิกุพฺพนิทฺธิํ ทสฺเสตุํ น วฏฺฏติ, อธิฏฺฐานิทฺธิ ปน อปฺปฏิกฺขิตฺตาฯ

[28] ‘‘น, ภิกฺขเว, โสวณฺณมโย ปตฺโต ธาเรตพฺโพ…เป.… น รูปิยมโย…เป.… น มณิมโย…เป.… น เวฬุริยมโย…เป.… น ผลิกมโย…เป.… น กํสมโย…เป.… น กาจมโย…เป.… น ติปุมโย …เป.… น สีสมโย…เป.… น ตมฺพโลหมโย ปตฺโต ธาเรตพฺโพ, โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. 252) วจนโต สุวณฺณมยาทิปตฺโต น วฏฺฏติฯ สเจปิ คิหี ภตฺตคฺเค สุวณฺณตฏฺฏิกาทีสุ พฺยญฺชนํ กตฺวา อุปนาเมนฺติ, อามสิตุมฺปิ น วฏฺฏติฯ ผลิกมยกาจมยกํสมยานิ ปน ตฏฺฏิกาทีนิ ภาชนานิ ปุคฺคลิกปริโภเคเนว น วฏฺฏนฺติ, สงฺฆิกปริโภเคน วา คิหิวิกฏานิ วา วฏฺฏนฺติฯ ตมฺพโลหมโยปิ ปตฺโตเยว น วฏฺฏติ, ถาลกํ ปน วฏฺฏติฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ทฺเว ปตฺเต อโยปตฺตํ มตฺติกาปตฺต’’นฺติ (จูฬว. 252) ทฺเวเยว จ ปตฺตา อนุญฺญาตาฯ

‘‘น, ภิกฺขเว, ตุมฺพกฏาเห ปิณฺฑาย จริตพฺพํ, โย จเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. 255) วจนโต ลาพุกฏาหํ ปริหริตุํ น วฏฺฏติ, ตํ ลภิตฺวา ปน ตาวกาลิกํ ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏติฯ ฆฏิกฏาเหปิ เอเสว นโยฯ

‘‘น , ภิกฺขเว, ฉวสีสปตฺโต ธาเรตพฺโพ, โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. 255) วจนโต ฉวสีสมโยปิ ปตฺโต น วฏฺฏติฯ

‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ปตฺตาธารก’’นฺติ (จูฬว. 254) วจนโต ภูมิทารุทณฺฑวอลเวตฺตาทีหิ กเต ภูมิอาธารเก ทารุทณฺฑอาธารเก จ ปตฺตํ ฐเปตุํ วฏฺฏติฯ เอตฺถ จ ‘‘ภูมิอาธารเก ตโย ทณฺฑาธารเก ทฺเว ปตฺเต อุปรูปริ ฐเปตุํ วฏฺฏตี’’ติ กุรุนฺทิยํ วุตฺตํฯ มหาอฏฺฐกถายํ ปน วุตฺตํ ‘‘ภูมิอาธารเก ติณฺณํ ปตฺตานํ อโนกาโส, ทฺเว ฐเปตุํ วฏฺฏติฯ ทารุอาธารกทณฺฑาธารเกสุปิ สุสชฺชิเตสุ เอเสว นโยฯ ภมโกฏิสทิโส ปน ทารุอาธารโก ตีหิ ทณฺฑเกหิ พทฺโธ, ทณฺฑาธารโก จ เอกสฺสปิ ปตฺตสฺส อโนกาโส, ตตฺถ ฐเปตฺวาปิ หตฺเถน คเหตฺวาว นิสีทิตพฺพํ, ภูมิยํ ปน นิกฺกุชฺชิตฺวา เอกเมว ฐเปตพฺพ’’นฺติฯ

‘‘น, ภิกฺขเว, มิฑฺฒนฺเต ปตฺโต นิกฺขิปิตพฺโพ, โย นิกฺขิเปยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. 254) วจนโต อาลินฺทกมิฑฺฒิกาทีนํ อนฺเต ฐเปตุํ น วฏฺฏติฯ สเจ ปน ปริวตฺเตตฺวา ตตฺเถว ปติฏฺฐาติ, เอวรูปาย วิตฺถิณฺณาย มิฑฺฒิกาย ฐเปตุํ วฏฺฏติฯ

‘‘น, ภิกฺขเว, ปริภณฺฑนฺเต ปตฺโต นิกฺขิปิตพฺโพ, โย นิกฺขิเปยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. 254) วจนโต พาหิรปสฺเส กตาย ตนุกมิฑฺฒิกาย อนฺเตปิ เอเสว นโยฯ

‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, โจฬก’’นฺติ (จูฬว. 254) วจนโต โจฬกํ ปตฺถริตฺวา ตตฺถ ฐเปตุํ วฏฺฏติฯ ตสฺมิํ ปน อสติ กฏสารเก วา ตฏฺฏิกาย วา มตฺติกาย วา ปริภณฺฑกตาย ภูมิยา ยตฺถ น ทุสฺสติ, ตถารูปาย วาลิกาย วา ฐเปตุํ วฏฺฏติฯ ปํสุรชาทีสุ ปน ขรภูมิยํ วา ฐเปนฺตสฺส ทุกฺกฏํฯ

‘‘น, ภิกฺขเว, ปตฺโต ลคฺเคตพฺโพ, โย ลคฺเคยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. 254) วจนโต นาคทนฺตาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิ ลคฺเคตุํ น วฏฺฏติ, จีวรวํเสปิ พนฺธิตฺวา ฐเปตุํ น วฏฺฏติฯ

‘‘น, ภิกฺขเว, มญฺเจ ปตฺโต นิกฺขิปิตพฺโพ, โย นิกฺขิเปยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. 254) วจนโต ภณฺฑกฏฺฐปนตฺถเมว วา กตํ โหตุ นิสีทนสยนตฺถํ วา, ยตฺถ กตฺถจิ มญฺเจ วา ปีเฐ วา ฐเปนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, อญฺเญน ปน ภณฺฑเกน สทฺธิํ พนฺธิตฺวา ฐเปตุํ, อฏนิยํ พนฺธิตฺวา โอลมฺพิตุํ วา วฏฺฏติ, พนฺธิตฺวาปิ อุปริ ฐเปตุํ น วฏฺฏติเยวฯ สเจ ปน มญฺโจ วา ปีฐํ วา อุกฺขิปิตฺวา จีวรวํสาทีสุ อฏฺฏกจฺฉนฺเนน ฐปิตํ โหติ, ตตฺถ ฐเปตุํ วฏฺฏติฯ อํสวฏฺฏนเกน อํสกูเฏ ลคฺเคตฺวา องฺเก ฐเปตุํ วฏฺฏติ, ฉตฺเต ภตฺตปูโรปิ อํสกูเฏ ลคฺคิตปตฺโตปิ ฐเปตุํ น วฏฺฏติฯ ภณฺฑเกน ปน สทฺธิํ พนฺธิตฺวา อฏฺฏกํ กตฺวา วา ฐปิเต โย โกจิ ฐเปตุํ วฏฺฏติฯ

‘‘น, ภิกฺขเว, ปตฺตหตฺเถน กวาฏํ ปณาเมตพฺพํ, โย ปณาเมยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. 255) วจนโต ปตฺตหตฺเถน กวาฏํ น ปณาเมตพฺพํฯ เอตฺถ จ น เกวลํ ยสฺส ปตฺโต หตฺเถ, โส เอว ปตฺตหตฺโถฯ น เกวลญฺจ กวาฏเมว ปณาเมตุํ น ลภติ, อปิจ โข ปน หตฺเถ วา ปิฏฺฐิปาเท วา ยตฺถ ยตฺถจิ สรีราวยเว ปตฺตสฺมิํ สติ หตฺเถน วา ปาเทน วา สีเสน วา เยน เกนจิ สรีราวยเวน กวาฏํ วา ปณาเมตุํ ฆฏิกํ วา อุกฺขิปิตุํ สูจิํ วา กุญฺจิกาย อวาปุริตุํ น ลภติ, อํสกูเฏ ปน ปตฺตํ ลคฺเคตฺวา ยถาสุขํ อวาปุริตุํ ลภติฯ

‘‘น, ภิกฺขเว, จลกานิ วา อฏฺฐิกานิ วา อุจฺฉิฏฺโฐทกํ วา ปตฺเตน นีหริตพฺพํ, โย นีหเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. 255) วจนโต จลกาทีนิ ปตฺเตน นีหริตุํ น วฏฺฏติฯ เอตฺถ จ จลกานีติ จพฺเพตฺวา อปวิทฺธามิสานิฯ อฏฺฐิกานีติ มจฺฉมํสออกานิฯ อุจฺฉิฏฺโฐทกนฺติ มุขวิกฺขาลิโตทกํฯ เอเตสุ ยํ กิญฺจิ ปตฺเตน นีหรนฺตสฺส ทุกฺกฏํฯ

ปตฺตํ ปฏิคฺคหํ กตฺวา หตฺถํ โธวิตุมฺปิ น ลภติฯ หตฺถโธตปาทโธตอุทกมฺปิ ปตฺเต อากิริตฺวา นีหริตุํ น วฏฺฏติ, อนุจฺฉิฏฺฐํ สุทฺธปตฺตํ อุจฺฉิฏฺฐหตฺเถน คณฺหิตุํ น วฏฺฏติ, วามหตฺเถน ปเนตฺถ อุทกํ อาสิญฺจิตฺวา เอกํ อุทกคณฺฑุสํ คเหตฺวา อุจฺฉิฏฺฐหตฺเถน คณฺหิตุํ วฏฺฏติฯ เอตฺตาวตาปิ หิ โส อุจฺฉิฏฺฐปตฺโต โหติ, หตฺถํ ปน พหิอุทเกน วิกฺขาเลตฺวา คเหตุํ วฏฺฏติฯ มจฺฉมํสผลาผลาทีนิ จ ขาทนฺโต ยํ ตตฺถ อฏฺฐิํ วา จลกํ วา ฉฑฺเฑตุกาโม โหติ, ตํ ปตฺเต ฐเปตุํ น ลภติฯ ยํ ปน ปฏิขาทิตุกาโม โหติ, ตํ ปตฺเต ฐเปตุํ ลภติฯ อฏฺฐิกกณฺฏกาทีนิ ตตฺเถว กตฺวา หตฺเถน ลุญฺจิตฺวา ขาทิตุํ วฏฺฏติฯ มุขโต นีหฏํ ปน ยํ กิญฺจิ ปุน ขาทิตุกาโม ปตฺเต ฐเปตุํ น ลภติ, สิงฺคิเวรนาฬิเกรขณฺฑาทีนิ ฑํสิตฺวา ปุน ฐเปตุํ ลภติฯ

[29] ‘‘น จ, ภิกฺขเว, สพฺพปํสุกูลิเกน ภวิตพฺพํ, โย ภเวยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. 255) วจนโต สพฺพปํสุกูลิเกน น ภวิตพฺพํฯ เอตฺถ ปน จีวรญฺจ มญฺจปีฐญฺจ ปํสุกูลํ วฏฺฏติ, อชฺโฌหรณียํ ปน ทินฺนเมว คเหตพฺพํฯ

[30] ‘‘น , ภิกฺขเว, อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺเนน ภิกฺขุนา ปริสฺสาวนํ ยาจิยมาเนน น ทาตพฺพํ, โย น ทเทยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. 259) วจนโต อปริสฺสาวนกสฺส (จูฬว. อฏฺฐ. 259) ยาจมานสฺส ปริสฺสาวนํ อทาตุํ น วฏฺฏติฯ โย ปน อตฺตโน หตฺเถ ปริสฺสาวเน วิชฺชมาเนปิ ยาจติ, ตสฺส น อกามา ทาตพฺพํฯ

‘‘น จ, ภิกฺขเว, อปริสฺสาวนเกน ภิกฺขุนา อทฺธานมคฺโค ปฏิปชฺชิตพฺโพ, โย ปฏิปชฺเชยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. 259) วจนโต อปริสฺสาวนเกน มคฺโค น คนฺตพฺโพฯ สเจปิ น โหติ ปริสฺสาวนํ วา ธมฺมกรณํ วา, สงฺฆาฏิกณฺโณ อธิฏฺฐาตพฺโพ ‘‘อิมินา ปริสฺสาเวตฺวา ปิวิสฺสามี’’ติฯ

‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ทณฺฑปริสฺสาวน’’นฺติ (จูฬว. 259) วจนโต ทณฺฑปริสฺสาวนมฺปิ วฏฺฏติฯ ทณฺฑปริสฺสาวนํ นาม ยตฺถ รชกานํ ขารปริสฺสาวนํ วิย จตูสุ ปาเทสุ พทฺธนิสฺเสณิกาย สาฏกํ พนฺธิตฺวา มชฺเฌ ทณฺฑเก อุทกํ อาสิญฺจนฺติ, ตํ อุโภปิ โกฏฺฐาเส ปูเรตฺวา ปริสฺสาวติฯ

‘‘อนุชานามิ , ภิกฺขเว, โอตฺถรก’’นฺติ (จูฬว. 259) วจนโต โอตฺถรกํ ปริสฺสาวนมฺปิ วฏฺฏติฯ โอตฺถรกํ นาม ยํ อุทเก โอตฺถริตฺวา ฆฏเกน อุทกํ คณฺหนฺติ, ตญฺหิ จตูสุ ทณฺฑเกสุ วตฺถํ พนฺธิตฺวา อุทเก จตฺตาโร ขาณุเก นิขนิตฺวา เตสุ พนฺธิตฺวา สพฺพปริยนฺเต อุทกโต โมเจตฺวา มชฺเฌ โอตฺถริตฺวา ฆเฏน อุทกํ คณฺหนฺติฯ

[31] ‘‘น, ภิกฺขเว, นคฺเคน นคฺโค อภิวาเทตพฺโพ, โย อภิวาเทยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติอาทิวจนโต (จูฬว. 261) น นคฺเคน นคฺโค อภิวาเทตพฺโพ, น นคฺเคน อภิวาเทตพฺพํ, น นคฺเคน นคฺโค อภิวาทาเปตพฺโพ, น นคฺเคน อภิวาทาเปตพฺพํ, น นคฺเคน นคฺคสฺส ปริกมฺมํ กาตพฺพํ, น นคฺเคน นคฺคสฺส ทาตพฺพํ, น นคฺเคน ปฏิคฺคเหตพฺพํ, น นคฺเคน ขาทิตพฺพํ, น นคฺเคน ภุญฺชิตพฺพํ, น นคฺเคน สายิตพฺพํ, น นคฺเคน ปาตพฺพํฯ

‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ติสฺโส ปฏิจฺฉาทิโย ชนฺตาฆรปฏิจฺฉาทิํ อุทกปฏิจฺฉาทิํ วตฺถปฏิจฺฉาทิ’’นฺติ (จูฬว. 261) วจนโต ติสฺโส ปฏิจฺฉาทิโย วฏฺฏนฺติฯ เอตฺถ จ ชนฺตาฆรปฏิจฺฉาทิ อุทกปฏิจฺฉาทิ จ ปริกมฺมํ กโรนฺตสฺเสว วฏฺฏติ, เสเสสุ อภิวาทนาทีสุ น วฏฺฏติฯ วตฺถปฏิจฺฉาทิ ปน สพฺพกมฺเมสุ วฏฺฏติฯ

[32] ‘‘น , ภิกฺขเว, ปุปฺผาภิกิณฺเณสุ สยเนสุ สยิตพฺพํ, โย สเสยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. 264) วจนโต ปุปฺเผหิ สนฺถเตสุ สยเนสุ น สยิตพฺพํ, คนฺธคนฺธํ ปน คเหตฺวา กวาเฏ ปญฺจงฺคุลิํ ทาตุํ วฏฺฏติ ปุปฺผํ คเหตฺวา วิหาเร เอกมนฺตํ นิกฺขิปิตุํฯ

[33] ‘‘น, ภิกฺขเว, อาสิตฺตกูปธาเน ภุญฺชิตพฺพํ, โย ภุญฺเชยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. 264) วจนโต อาสิตฺตกูปธาเน ฐเปตฺวา น ภุญฺชิตพฺพํฯ อาสิตฺตกูปธานนฺติ ตมฺพโลเหน วา รชเตน วา กตาย เปฬาย เอตํ อธิวจนํ, ปฏิกฺขิตฺตตฺตา ปน ทารุมยาปิ น วฏฺฏติฯ

[34] ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, มโฬริก’’นฺติ (จูฬว. 264) วจนโต มโฬริกาย ฐเปตฺวา ภุญฺชิตุํ วฏฺฏติฯ มโฬริกาติ ทณฺฑาธารโก วุจฺจติฯ ยฏฺฐิอาธารกปณฺณาธารกปจฺฉิกปีฐาทีนิปิ เอตฺเถว ปวิฏฺฐานิฯ อาธารกสงฺเขปคมนโต หิ ปฏฺฐาย ฉิทฺทํ วิทฺธมฺปิ อวิทฺธมฺปิ วฏฺฏติเยวฯ

[35] ‘‘น , ภิกฺขเว, เอกภาชเน ภุญฺชิตพฺพํ, โย ภุญฺเชยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ(จูฬว. 264) อาทิวจนโต น เอกภาชเน ภุญฺชิตพฺพํ, น เอกถาลเก ปาตพฺพํฯ สเจ ปน เอโก ภิกฺขุ ภาชนโต ผลํ วา ปูปํ วา คเหตฺวา คจฺฉติ, ตสฺมิํ อปคเต อิตรสฺส เสสกํ ภุญฺชิตุํ วฏฺฏติ, อิตรสฺสปิ ตสฺมิํ ขีเณ ปุน คเหตุํ วฏฺฏติฯ

‘‘น, ภิกฺขเว, เอกมญฺเจ ตุวฏฺฏิตพฺพํ, โย ตุวฏฺเฏยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ(จูฬว. 264) อาทิวจนโต น เอกมญฺเจ นิปชฺชิตพฺพํ, น เอกตฺถรเณ นิปชฺชิตพฺพํฯ ววตฺถานํ ปน ทสฺเสตฺวา มชฺเฌ กาสาวํ วา กตฺตรยฏฺฐิํ วา อนฺตมโส กายพนฺธนมฺปิ ฐเปตฺวา นิปชฺชนฺตานํ อนาปตฺติฯ เอกปาวุรเณหิ เอกตฺถรณปาวุรเณหิ จ น นิปชฺชิตพฺพํฯ เอกํ อตฺถรณญฺเจว ปาวุรณญฺจ เอเตสนฺติ เอกตฺถรณปาวุรณาฯ สํหาริมานํ ปาวารตฺถรณกฏสารกาทีนํ เอกํ อนฺตํ อตฺถริตฺวา เอกํ ปารุปิตฺวา นิปชฺชนฺตานเมตํ อธิวจนํฯ

[36] ‘‘น, ภิกฺขเว, เจลปฺปฏิกา อกฺกมิตพฺพา, โย อกฺกเมยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. 268) วจนโต น เจลสนฺถาโร อกฺกมิตพฺโพ, ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, คิหีนํ มงฺคลตฺถาย ยาจิยมาเนน เจลปฺปฏิกํ อกฺกมิตุ’’นฺติ (จูฬว. 268) วจนโต ปน กาจิ อิตฺถี (จูฬว. อฏฺฐ. 268) อปคตคพฺภา วา โหติ ครุคพฺภา วา, เอวรูเปสุ ฐาเนสุ มงฺคลตฺถาย ยาจิยมาเนน อกฺกมิตุํ วฏฺฏติฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, โธตปาทกํ อกฺกมิตุ’’นฺติ (จูฬว. 268) วจนโต ปาทโธวนฏฺฐาเน โธเตหิ ปาเทหิ อกฺกมนตฺถาย อตฺถตปจฺจตฺถรณํ อกฺกมิตุํ วฏฺฏติฯ

[37] ‘‘น, ภิกฺขเว, กตกํ ปริภุญฺชิตพฺพํ, โย ปริภุญฺเชยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. 269) วจนโต กตกํ น วฏฺฏติฯ กตกํ นาม ปทุมกณฺณิกาการํ ปาทฆํสนตฺถํ กณฺฏเก อุฏฺฐาเปตฺวา กตํฯ ตํ วฏฺฏํ วา โหตุ จตุรสฺสาทิเภทํ วา, พาหุลิกานุโยคตฺตา ปฏิกฺขิตฺตเมว, เนว ปฏิคฺคเหตุํ, น ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏติฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ติสฺโส ปาทฆํสนิโย สกฺขรํ กถลํ สมุทฺทเผณก’’นฺติ (จูฬว. 269) วจนโต สกฺขราทีหิ ปาทฆํสนํ วฏฺฏติฯ สกฺขราติ ปาสาโณ วุจฺจติ, ปาสาณเผณโกปิ วฏฺฏติเยวฯ

[38] ‘‘น , ภิกฺขเว, จามริพีชนี ธาเรตพฺพา, โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. 269) วจนโต จามริวาเลหิ กตพีชนี น วฏฺฏติฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, มกสพีชนิํฯ อนุชานามิ ภิกฺขเว ติสฺโส พีชนิโย วากมยํ อุสีรมยํ โมรปิญฺฉมยํฯ อนุชานามิ, ภิกฺขเว, วิธูปนญฺจ ตาลวณฺฏญฺจา’’ติ (จูฬว. 269) วจนโต มกสพีชนีอาทิ วฏฺฏติฯ ตตฺถ วิธูปนนฺติ พีชนี วุจฺจติฯ ตาลวณฺฏํ ปน ตาลปณฺเณหิ วา กตํ โหตุ เวฬุทนฺตวิลีเวหิ วา โมรปิญฺเฉหิ วา จมฺมวิกตีหิ วา, สพฺพํ วฏฺฏติฯ มกสพีชนี ทนฺตมยวิสาณมยทณฺฑกาปิ วฏฺฏติฯ วากมยพีชนิยา เกตกปาโรหกุนฺตาลปณฺณาทิมยาปิ สงฺคหิตาฯ

[39] ‘‘น, ภิกฺขเว, ฉตฺตํ ธาเรตพฺพํ, โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ อนุชานามิ, ภิกฺขเว, คิลานสฺส ฉตฺต’’นฺติ (จูฬว. 270) วจนโต อคิลาเนน ฉตฺตํ น ธาเรตพฺพํฯ ยสฺส ปน กายฑาโห วา ปิตฺตโกโป วา โหติ จกฺขุ วา ทุพฺพลํ, อญฺโญ วา โกจิ อาพาโธ วินา ฉตฺเตน อุปฺปชฺชติ, ตสฺส คาเม วา อรญฺเญ วา ฉตฺตํ วฏฺฏติฯ วสฺเส ปน จีวรคุตฺตตฺถมฺปิ วาฬมิคโจรภเยสุ อตฺตคุตฺตตฺถมฺปิ วฏฺฏติ, เอกปณฺณจฺฉตฺตํ ปน สพฺพตฺเถว วฏฺฏติฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อคิลาเนนปิ อาราเม อารามูปจาเร ฉตฺตํ ธาเรตุ’’นฺติ (จูฬว. 270) วจนโต ปน อคิลานสฺสปิ อารามอารามูปจาเรสุ ฉตฺตํ ธาเรตุํ วฏฺฏติฯ

[40] ‘‘น, ภิกฺขเว, ทีฆา นขา ธาเรตพฺพา, โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ อนุชานามิ , ภิกฺขเว, มํสปฺปมาเณน นขํ ฉินฺทิตุ’’นฺติ (จูฬว. 274) วจนโต ทีฆา นขา ฉินฺทิตพฺพาฯ ‘‘น, ภิกฺขเว, วีสติมฏฺฐํ การาเปตพฺพํ, โย การาเปยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ อนุชานามิ, ภิกฺขเว, มลมตฺตํ อปกฑฺฒิตุ’’นฺติ (จูฬว. 274) วจนโต วีสติปิ นเข ลิขิตมฏฺเฐ การาเปตุํ น วฏฺฏติ, นขโต มลมตฺตํ ปน อปกฑฺฒิตุํ วฏฺฏติฯ

‘‘น, ภิกฺขเว, สมฺพาเธ โลมํ สํหราเปตพฺพํ, โย สํหราเปยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อาพาธปจฺจยา สมฺพาเธ โลมํ สํหราเปตุ’’นฺติ (จูฬว. 275) วจนโต คณฺฑวณาทิอาพาธํ วินา สมฺพาเธ โลมํ สํหราเปตุํ น วฏฺฏติฯ

‘‘น, ภิกฺขเว, ทีฆํ นาสิกาโลมํ ธาเรตพฺพํ, โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. 275) วจนโต สณฺฑาเสน นาสิกาโลมํ สํหราเปตุํ วฏฺฏติฯ สกฺขราทีหิ นาสิกาโลมํ คาหาปเนปิ อาปตฺติ นตฺถิ, อนุรกฺขณตฺถํ ปน ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สณฺฑาส’’นฺติ (จูฬว. 275) สณฺฑาโส อนุญฺญาโตฯ ‘‘น, ภิกฺขเว, ปลิตํ คาหาเปตพฺพํ, โย คาหาเปยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. 275) วจนโต ปลิตํ คาหาเปตุํ น วฏฺฏติฯ ยํ ปน ภมุกาย วา นลาเฏ วา ทาฐิกาย วา อุคฺคนฺตฺวา พีภจฺฉํ หุตฺวา ฐิตํ, ตาทิสํ โลมํ ปลิตํ วา อปลิตํ วา คาหาเปตุํ วฏฺฏติฯ

[41] ‘‘น, ภิกฺขเว, อกายพนฺธเนน คาโม ปวิสิตพฺโพ, โย ปวิเสยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. 278) วจนโต อกายพนฺธเนน คาโม น ปวิสิตพฺโพ, อพนฺธิตฺวา นิกฺขมนฺเตน ยตฺถ สรติ, ตตฺถ พนฺธิตพฺพํฯ ‘‘อาสนสาลาย พนฺธิสฺสามี’’ติ คนฺตุํ วฏฺฏติ, สริตฺวา ยาว น พนฺธติ, น ตาว ปิณฺฑาย จริตพฺพํฯ

[42] ‘‘น, ภิกฺขเว, คิหินิวตฺถํ นิวาเสตพฺพํ, โย นิวาเสยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ(จูฬว. 280) อาทิวจนโต หตฺถิโสณฺฑาทิวเสน คิหินิวตฺถํ น นิวาเสตพฺพํ, เสตปฏปารุตาทิวเสน น คิหิปารุตํ ปารุปิตพฺพํ, มลฺลกมฺมกราทโย วิย กจฺฉํ พนฺธิตฺวา น นิวาเสตพฺพํฯ เอวํ นิวาเสตุํ คิลานสฺสปิ มคฺคปฺปฏิปนฺนสฺสปิ น วฏฺฏติฯ ยมฺปิ มคฺคํ คจฺฉนฺตา เอกํ วา ทฺเว วา โกเณ อุกฺขิปิตฺวา อนฺตรวาสกสฺส อุปริ ลคฺคนฺติ, อนฺโต วา เอกํ กาสาวํ ตถา นิวาเสตฺวา พหิ อปรํ นิวาเสนฺติ, สพฺพํ น วฏฺฏติฯ คิลาโน ปน อนฺโตกาสาวสฺส โอวฏฺฏิกํ ทสฺเสตฺวา อปรํ อุปริ นิวาเสตุํ ลภติ, อคิลาเนน ทฺเว นิวาเสนฺเตน สคุณํ กตฺวา นิวาเสตพฺพานิฯ

[43] ‘‘น , ภิกฺขเว, อุภโตกาชํ หริตพฺพํ, โย หเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. 281) วจนโต อุภโตกาชํ หริตุํ น วฏฺฏติฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, เอกโตกาชํ อนฺตรากาชํ สีสภารํ ขนฺธภารํ กฏิภารํ โอลมฺพก’’นฺติ วจนโต เอกโตกาชาทิํ หริตุํ วฏฺฏติฯ

[44] ‘‘น, ภิกฺขเว, ทีฆํ ทนฺตกฏฺฐํ ขาทิตพฺพํ, โย ขาเทยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. 282) วจนโต น ทีฆํ ทนฺตกฏฺฐํ ขาทิตพฺพํฯ

‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อฏฺฐงฺคุลปรมํ ทนฺตกฏฺฐํฯ อนุชานามิ, ภิกฺขเว, จตุรงฺคุลปจฺฉิมํ ทนฺตกฏฺฐ’’นฺติ (จูฬว. 282) วจนโต มนุสฺสานํ ปมาณงฺคุเลน อฏฺฐงฺคุลปรมํ จตุรงฺคุลปจฺฉิมญฺจ ทนฺตกฏฺฐํ ขาทิตพฺพํฯ

[45] ‘‘น, ภิกฺขเว, รุกฺโข อภิรุหิตพฺโพ, โย อภิรุเหยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สติ กรณีเย โปริสํ รุกฺขํ อภิรุหิตุํ อาปทาสุ ยาวทตฺถ’’นฺติ (จูฬว. 284) วจนโต น รุกฺขํ อภิรุหิตพฺพํ, สุกฺขกฏฺฐคหณาทิกิจฺเจ ปน สติ ปุริสปฺปมาณํ อภิรุหิตุํ วฏฺฏติฯ อาปทาสูติ วาฬมิคาทโย วา ทิสฺวา มคฺคมูฬฺโห วา ทิสา โอโลเกตุกาโม หุตฺวา ทวฑาหํ วา อุทโกฆํ วา อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา อติอุจฺจมฺปิ รุกฺขํ อาโรหิตุํ วฏฺฏติฯ

[46] ‘‘น, ภิกฺขเว, พุทฺธวจนํ ฉนฺทโส อาโรเปตพฺพํ, โย อาโรเปยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สกาย นิรุตฺติยา พุทฺธวจนํ ปริยาปุณิตุ’’นฺติ (จูฬว. 285) วจนโต เวทํ วิย พุทฺธวจนํ สกฺกฏภาสาย วาจนามคฺคํ อาโรเจตุํ น วฏฺฏติ, สกาย ปน มาคธิกาย นิรุตฺติยา ปริยาปุณิตพฺพํฯ

[47] ‘‘น, ภิกฺขเว, โลกายตํ ปริยาปุณิตพฺพํ, โย ปริยาปุเณยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ(จอูฬว. 286) อาทิวจนโต โลกายตสงฺขาตํ ‘‘สพฺพํ อุจฺฉิฏฺฐํ, สพฺพํ อนุจฺฉิฏฺฐํ, เสโต กาโก, กาโฬ พโก อิมินา จ อิมินา จ การเณนา’’ติ เอวมาทินิรตฺถกการณปฏิสํยุตฺตํ ติตฺถิยสตฺถํ เนว ปริยาปุณิตพฺพํ, น ปรสฺส วาเจตพฺพํฯ น จ ติรจฺฉานวิชฺชา ปริยาปุณิตพฺพา, น ปรสฺส วาเจตพฺพาฯ

[48] ‘‘น, ภิกฺขเว, ขิปิเต ‘ชีวา’ติ วตฺตพฺโพ, โย วเทยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ อนุชานามิ , ภิกฺขเว, คิหีนํ ‘ชีวถ ภนฺเต’ติ วุจฺจมาเนน ‘จิรํ ชีวา’ติ วตฺตุ’’นฺติ (จูฬว. 288) วจนโต ขิปิเต ‘‘ชีวา’’ติ น วตฺตพฺพํ, คิหินา ปน ‘‘ชีวถา’’ติ วุจฺจมาเนน ‘‘จิรํ ชีวา’’ติ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ

[49] ‘‘น, ภิกฺขเว, ลสุณํ ขาทิตพฺพํ, โย ขาเทยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ

อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อาพาธปจฺจยา ลสุณํ ขาทิตุ’’นฺติ (จูฬว. 289) วจนโต อาพาธํ วินา ลสุณํ ขาทิตุํ น วฏฺฏติ, สูปสมฺปากาทีสุ (ปาจิ. อฏฺฐ. 797) ปกฺขิตฺตํ ปน วฏฺฏติฯ ตญฺหิ ปจฺจมาเนสุ มุคฺคสูปาทีสุ วา มจฺฉมํสวิกติยา วา เตเล วา พทรสาฬวาทีสุ วา อมฺพิลสากาทีสุ วา อุตฺตริภงฺเคสุ วา ยตฺถ กตฺถจิ อนฺตมโส ยาคุภตฺเตปิ ปกฺขิตฺตํ วฏฺฏติฯ

[50] ‘‘น, ภิกฺขเว, อโธเตหิ ปาเทหิ เสนาสนํ อกฺกมิตพฺพํ, โย อกฺกเมยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. 324) วจนโต อโธเตหิ ปาเทหิ มญฺจปีฐาทิเสนาสนํ ปริกมฺมกตา วา ภูมิ น อกฺกมิตพฺพาฯ ‘‘น, ภิกฺขเว, อลฺเลหิ ปาเทหิ เสนาสนํ อกฺกมิตพฺพํ, โย อกฺกเมยฺย อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. 324) วจนโต เยหิ (จูฬว. อฏฺฐ. 324) อกฺกนฺตฏฺฐาเน อุทกํ ปญฺญายติ, เอวรูเปหิ อลฺลปาเทหิ ปริภณฺฑกตา ภูมิ วา เสนาสนํ วา น อกฺกมิตพฺพํฯ สเจ ปน อุทกสิเนหมตฺตเมว ปญฺญายติ, น อุทกํ, วฏฺฏติฯ ปาทปุญฺฉนิํ ปน อลฺลปาเทหิปิ อกฺกมิตุํ วฏฺฏติเยวฯ ‘‘น, ภิกฺขเว, สอุปาหเนน เสนาสนํ อกฺกมิตพฺพํ, โย อกฺกเมยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. 324) วจนโต โธตปาเทหิ อกฺกมิตพฺพฏฺฐานํ สอุปาหเนน อกฺกมิตุํ น วฏฺฏติฯ

‘‘น, ภิกฺขเว, ปริกมฺมกตาย ภูมิยา นิฏฺฐุภิตพฺพํ, โย นิฏฺฐุเภยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. 324) วจนโต ปริกมฺมกตาย ภูมิยา น นิฏฺฐุภิตพฺพํฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, เขฬมลฺลก’’นฺติ (จูฬว. 324) เอวํ อนุญฺญาเต เขฬมลฺลเก นิฏฺฐุภิตพฺพํฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, โจฬเกน ปลิเวเฐตุ’’นฺติ (จูฬว. 324) วจนโต สุธาภูมิยา วา ปริภณฺฑภูมิยา วา มญฺจปีฐํ นิกฺขิปนฺเตน สเจ ตฏฺฏิกา วา กฏสารโก วา นตฺถิ, โจฬเกน มญฺจปีฐานํ ปาทา เวเฐตพฺพา, ตสฺมิํ อสติ ปณฺณมฺปิ อตฺถริตุํ วฏฺฏติ, กิญฺจิ อนตฺถริตฺวา ฐเปนฺตสฺส ปน ทุกฺกฏํฯ ยทิ ปน ตตฺถ เนวาสิกา อนตฺถตาย ภูมิยาปิ ฐเปนฺติ, อโธตปาเทหิปิ วฬญฺเชนฺติ, ตเถว วฬญฺเชตุํ วฏฺฏติฯ

‘‘น , ภิกฺขเว, ปริกมฺมกตา ภิตฺติ อปสฺเสตพฺพา, โย อปสฺเสยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. 324) วจนโต ปริกมฺมกตา ภิตฺติ เสตภิตฺติ วา โหตุ จิตฺตกมฺมกตา วา, น อปสฺเสตพฺพาฯ น เกวลญฺจ ภิตฺติเมว, ทฺวารมฺปิ วาตปานมฺปิ อปสฺเสนผลกมฺปิ ปาสาณตฺถมฺภมฺปิ รุกฺขตฺถมฺภมฺปิ จีวเรน วา เยน เกนจิ อปฺปฏิจฺฉาเทตฺวา อปสฺสิตุํ น ลภติฯ

‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว , ปจฺจตฺถริตฺวา นิปชฺชิตุ’’นฺติ (จูฬว. 325) วจนโต ปน โธตปาเทหิ อกฺกมิตพฺพํ, ปริภณฺฑกตํ ภูมิํ วา ภูมตฺถรณํ เสนาสนํ วา สงฺฆิกมญฺจปีฐํ วา อตฺตโน สนฺตเกน ปจฺจตฺถรเณน ปจฺจตฺถริตฺวาว นิปชฺชิตพฺพํฯ สเจ นิทฺทายโตปิ ปจฺจตฺถรเณ สงฺกุฏิเต โกจิ สรีราวยโว มญฺจํ วา ปีฐํ วา ผุสติ, อาปตฺติเยว, โลเมสุ ปน ผุสนฺเตสุ โลมคณนาย อาปตฺติโยฯ ปริโภคสีเสน อปสฺสยนฺตสฺสปิ เอเสว นโยฯ หตฺถตลปาทตเลหิ ปน ผุสิตุํ อกฺกมิตุํ วา วฏฺฏติ, มญฺจํ วา ปีฐํ วา หรนฺตสฺส กาเย ปฏิหญฺญติ, อนาปตฺติฯ

[51] ‘‘ทสยิเม, ภิกฺขเว, อวนฺทิยาฯ ปุเรอุปสมฺปนฺเนน ปจฺฉุปสมฺปนฺโน อวนฺทิโย, อนุปสมฺปนฺโน อวนฺทิโย, นานาสํวาสโก วุฑฺฒตโร อธมฺมวาที อวนฺทิโย, มาตุคาโม อวนฺทิโย, ปณฺฑโก อวนฺทิโย, ปาริวาสิโก อวนฺทิโย, มูลายปฏิกสฺสนารโห อวนฺทิโย, มานตฺตารโห อวนฺทิโย, มานตฺตจาริโก อวนฺทิโย, อพฺภานารโห อวนฺทิโย’’ติ (จูฬว. 312) วจนโต อิเม ทส อวนฺทิยาติ เวทิตพฺพาฯ

‘‘ปจฺฉุปสมฺปนฺเนน ปุเรอุปสมฺปนฺโน วนฺทิโย, นานาสํวาสโก วุฑฺฒตโร ธมฺมวาที วนฺทิโย, ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วนฺทิโย’’ติ (จูฬว. 312) – วจนโต อิเม ตโย วนฺทิตพฺพาฯ

[52] ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ตีณิ ตูลานิ รุกฺขตูลํ ลตาตูลํ โปฏกีตูล’’นฺติ (จูฬว. 297) วจนโต อิมานิ ตีณิ ตูลานิ กปฺปิยานิฯ ตตฺถ (จูฬว. อฏฺฐ. 297) รุกฺขตูลนฺติ สิมฺพลิรุกฺขาทีนํ เยสํ เกสญฺจิ รุกฺขานํ ตูลํฯ ลตาตูลนฺติ ขีรวลฺลิอาทีนํ ยาสํ กาสญฺจิ วลฺลีนํ ตูลํฯ โปฏกีตูลนฺติ โปฏกีติณาทีนํ เยสํ เกสญฺจิ ติณชาติกานํ อนฺตมโส อุจฺฉุนฬาทีนมฺปิ ตูลํฯ เอเตหิ ตีหิ สพฺพภูตคามา สงฺคหิตา โหนฺติฯ รุกฺขวลฺลิติณชาติโย หิ มุญฺจิตฺวา อญฺโญ ภูตคาโม นาม นตฺถิ, ตสฺมา ยสฺส กสฺสจิ ภูตคามสฺส ตูลํ พิมฺโพหเน วฏฺฏติฯ ภิสิํ ปน ปาปุณิตฺวา สพฺพเมตํ อกปฺปิยตูลนฺติ วุจฺจติฯ น เกวลญฺจ พิมฺโพหเน เอตํ ตูลเมว, หํสโมราทีนํ สพฺพสกุณานํ สีหาทีนํ สพฺพจตุปฺปทานญฺจ โลมมฺปิ วฏฺฏติ, ปิยงฺคุปุปฺผพกุลปุปฺผาทีนํ ปน ยํ กิญฺจิ ปุปฺผํ น วฏฺฏติฯ

ตมาลปตฺตํ สุทฺธเมว น วฏฺฏติ, มิสฺสกํ ปน วฏฺฏติ, ภิสีนํ อนุญฺญาตํ ปญฺจวิธํ อุณฺณาทิตูลมฺปิ วฏฺฏติฯ

[53] ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ปญฺจ ภิสิโย อุณฺณภิสิํ โจฬภิสิํ วากภิสิํ ติณภิสิํ ปณฺณภิสิ’’นฺติ (จูฬว. 297) วจนโต ปญฺจหิ อุณฺณาทีหิ ปูริตา ปญฺจ ภิสิโย อนุญฺญาตาฯ ตูลคณนาย หิ เอตาสํ คณนา วุตฺตาฯ ตตฺถ อุณฺณคฺคหเณน น เกวลํ เอฬกโลมเมว คหิตํ, ฐเปตฺวา ปน มนุสฺสโลมํ ยํ กิญฺจิ กปฺปิยากปฺปิยมํสชาตีนํ ปกฺขิจตุปฺปทานํ โลมํ สพฺพํ อิธ อุณฺณคฺคหเณเนว คหิตํฯ ตสฺมา ฉนฺนํ จีวรานํ ฉนฺนํ อนุโลมจีวรานญฺจ อญฺญตเรน ภิสิจฺฉวิํ กตฺวา ตํ สพฺพํ ปกฺขิปิตฺวา ภิสิํ กาตุํ วฏฺฏติฯ เอฬกโลมานิ ปน อปกฺขิปิตฺวา กมฺพลเมว จตุคฺคุณํ ปญฺจคุณํ วา ปกฺขิปิตฺวา กตาปิ อุณฺณภิสิสงฺขฺยเมว คจฺฉติฯ

โจฬภิสิอาทีสุ ยํ กิญฺจิ นวโจฬํ วา ปุราณโจฬํ วา สํหริตฺวา อนฺโต ปกฺขิปิตฺวา วา กตา โจฬภิสิฯ ยํ กิญฺจิ วากํ ปกฺขิปิตฺวา กตา วากภิสิฯ ยํ กิญฺจิ ติณํ ปกฺขิปิตฺวา กตา ติณภิสิฯ อญฺญตฺร สุทฺธตมาลปตฺตา ยํ กิญฺจิ ปณฺณํ ปกฺขิปิตฺวา กตา ปณฺณภิสีติ เวทิตพฺพาฯ ตมาลปตฺตํ ปน อญฺเญน มิสฺสเมว วฏฺฏติฯ สุทฺธํ น วฏฺฏติฯ ยํ ปเนตํ อุณฺณาทิปญฺจวิธํ ตูลํ ภิสิยํ วฏฺฏติ, ตํ มสูรเกปิ วฏฺฏตีติ กุรุนฺทิยํ วุตฺตํฯ เอเตน มสูรกํ ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏตีติ สิทฺธํ โหติฯ ภิสิยา ปมาณนิยโม นตฺถิ, มญฺจภิสิ ปีฐภิสิ ภูมตฺถรณภิสิ จงฺกมนภิสิ ปาทปุญฺฉนภิสีติ เอตาสํ อนุรูปโต สลฺลกฺเขตฺวา อตฺตโน รุจิวเสน ปมาณํ กาตพฺพํฯ พิมฺโพหนํ ปน ปมาณยุตฺตเมว วฏฺฏติฯ

[54] ‘‘น, ภิกฺขเว, อฑฺฒกายิกานิ พิมฺโพหนานิ ธาเรตพฺพานิ, โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. 297) เยสุ กฏิโต ปฏฺฐาย ยาว สีสํ อุปทหนฺติ, ตาทิสานิ อุปฑฺฒกายปฺปมาณานิ พิมฺโพหนานิ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สีสปฺปมาณํ พิมฺโพหน’’นฺติ (จูฬว. 297) สีสปฺปมาณํ อนุญฺญาตํฯ สีสปฺปมาณํ นาม ยสฺส วิตฺถารโต ตีสุ กณฺเณสุ ทฺวินฺนํ กณฺณานํ อนฺตรํ มินิยมานํ วิทตฺถิ เจว จตุรงฺคุลญฺจ โหติ, มชฺฌฏฺฐานํ มุฏฺฐิรตนํ โหติฯ ‘‘ทีฆโต ปน ทิยฑฺฒรตนํ วา ทฺวิรตนํ วา’’ติ กุรุนฺทิยํ วุตฺตํฯ

อยํ สีสปฺปมาณสฺส อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉโท, อิโต อุทฺธํ น วฏฺฏติ, เหฏฺฐา วฏฺฏติ ฯ อคิลานสฺส สีสูปธานญฺจ ปาทูปธานญฺจาติ ทฺวยเมว วฏฺฏติ, คิลานสฺส พิมฺโพหนานิ สนฺถริตฺวา อุปริ ปจฺจตฺถรณํ ทตฺวา นิปชฺชิตุมฺปิ วฏฺฏติฯ ‘‘ยานิ ปน ภิสีนํ อนุญฺญาตานิ ปญฺจ กปฺปิยตูลานิ, เตหิ พิมฺโพหนํ มหนฺตมฺปิ วฏฺฏตี’’ติ ผุสฺสเทวตฺเถโร อาหฯ วินยธรอุปติสฺสตฺเถโร ปน ‘‘พิมฺโพหนํ กริสฺสามีติ กปฺปิยตูลํ วา อกปฺปิยตูลํ วา ปกฺขิปิตฺวา กโรนฺตสฺส ปมาณเมว วฏฺฏตี’’ติ อาหฯ

[55] ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อาสนฺทิก’’นฺติ (จูฬว. 297) วจนโต จตุรสฺสปีฐสงฺขาโต อาสนฺทิโก วฏฺฏติ, โส จ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อุจฺจกมฺปิ อาสนฺทิก’’นฺติ (จูฬว. 297) วจนโต อฏฺฐงฺคุลโต อุจฺจปาทโกปิ วฏฺฏติฯ เอกโตภาเคน ทีฆปีฐเมว หิ อฏฺฐงฺคุลโต อุจฺจปาทกํ น วฏฺฏติ, ตสฺมา จตุรสฺสปีฐํ ปมาณาติกฺกนฺตมฺปิ วฏฺฏติฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สตฺตงฺค’’นฺติ (จูฬว. 297) วจนโต ตีสุ ทิสาสุ อปสฺสยํ กตฺวา กตมญฺโจปิ วฏฺฏติฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อุจฺจกมฺปิ สตฺตงฺค’’นฺติ (จูฬว. 297) วจนโต อยมฺปิ ปมาณาติกฺกนฺโต จ วฏฺฏติฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ภทฺทปีฐ’’นฺติอาทินา (จูฬว. 297) ปาฬิยํ อนุญฺญาตํ เวตฺตมยปีฐํ ปิโลติกาพทฺธปีฐํ ทารุปฏฺฏิกาย อุปริ ปาเท ฐเปตฺวา โภชนผลกํ วิย กตํ เอฬกปาทปีฐํ อามลกากาเรน โยชิตํ พหุปาทกํ อามณฺฑกวฏฺฏิกปีฐํ ปลาลปีฐํ ผลกปีฐญฺจ ปาฬิยํ อนาคตญฺจ อญฺญมฺปิ ยํ กิญฺจิ ทารุมยปีฐํ วฏฺฏติฯ

‘‘น, ภิกฺขเว, อุจฺเจ มญฺเจ สยิตพฺพํ, โย สเยยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. 297) วจนโต ปมณาติกฺกนฺเต มญฺเจ สยนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, ตํ ปน กโรนฺตสฺส การาเปนฺตสฺส จ เฉทนกํ ปาจิตฺติยํฯ อญฺเญน กตํ ปฏิลภิตฺวา ปริภุญฺชนฺเตน ฉินฺทิตฺวา ปริภุญฺชิตพฺพํฯ สเจ น ฉินฺทิตุกาโม โหติ, ภูมิยํ นิขนิตฺวา ปมาณํ อุปริ ทสฺเสติ, อุตฺตานกํ วา กตฺวา ปริภุญฺชติ, อุกฺขิปิตฺวา ตุลาสงฺฆาเฏ ฐเปตฺวา อฏฺฏํ กตฺวา ปริภุญฺชติ, วฏฺฏติฯ ‘‘น, ภิกฺขเว, อุจฺจา มญฺจปฏิปาทกา ธาเรตพฺพา, โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อฏฺฐงฺคุลปรมํ มญฺจปฏิปาทก’’นฺติ (จูฬว. 297) วจนโต มนุสฺสานํ ปมาณงฺคุเลน อฏฺฐงฺคุลปรโมว มญฺจปฏิปาทโก วฏฺฏติ, ตโต อุทฺธํ น วฏฺฏติฯ

[56] ‘‘น , ภิกฺขเว, อุจฺจาสยนมหาสยนานิ ธาเรตพฺพานิ, เสยฺยถิทํ, อาสนฺทิ ปลฺลงฺโก โคนโก จิตฺตโก ปฏิกา ปฏลิกา ตูลิกา วิกติกา อุทฺทโลมิ เอกนฺตโลมิ กฏฺฏิสฺสํ โกเสยฺยํ กุตฺตกํ หตฺถตฺถรํ อสฺสตฺถรํ รถตฺถรํ อชินปเวณี กทลิมิคปวรปจฺจตฺถรณํ สอุตฺตรจฺฉทํ อุภโตโลหิตกูปธานํ, โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. 254) วจนโต อุจฺจาสยนมหาสยนานิ น วฏฺฏนฺติฯ ตตฺถ (มหาว. อฏฺฐ. 254) อุจฺจาสยนํ นาม ปมาณาติกฺกนฺตํ มญฺจํฯ มหาสยนํ นาม อกปฺปิยตฺถรณํฯ อาสนฺทิอาทีสุ อาสนฺทีติ ปมาณาติกฺกนฺตาสนํฯ ปลฺลงฺโกติ ปาเทสุ วาฬรูปานิ ฐเปตฺวา กโตฯ โคนโกติ ทีฆโลมโก มหาโกชโวฯ จตุรงฺคุลาธิกานิ กิร ตสฺส โลมานิฯ จิตฺตโกติ รตนจิตฺรอุณฺณามยตฺถรโกฯ ปฏิกาติ อุณฺณามโย เสตตฺถรโกฯ ปฏลิกาติ ฆนปุปฺผโก อุณฺณามยโลมตฺถรโก, โย ‘‘อามลกปโฏ’’ติปิ วุจฺจติฯ ตูลิกาติ ปกติตูลิกาเยวฯ วิกติกาติ สีหพฺยคฺฆาทิรูปวิจิตฺโร อุณฺณามยตฺถรโกฯ อุทฺทโลมีติ เอกโต อุคฺคตโลมํ อุณฺณามยตฺถรณํฯ เอกนฺตโลมีติ อุภโต อุคฺคตโลมํ อุณฺณามยตฺถรณํฯ กฏฺฏิสฺสนฺติ รตนปริสิพฺพิตํ โกเสยฺยกฏฺฏิสฺสมยํ ปจฺจตฺถรณํฯ โกเสยฺยนฺติ รตนปริสิพฺพิตํ โกสิยสุตฺตมยํ ปจฺจตฺถรณํ, สุทฺธโกเสยฺยํ ปน วฏฺฏติฯ

กุตฺตกนฺติ โสฬสนฺนํ นาฏกิตฺถีนํ ฐตฺวา นจฺจนโยคฺคํ อุณฺณามยตฺถรณํฯ หตฺถตฺถรอสฺสตฺถรา หตฺถิอสฺสปิฏฺฐีสุ อตฺถรณกอตฺถรณา เอวฯ รถตฺถเรปิ เอเสว นโยฯ อชินปเวณีติ อชินจมฺเมหิ มญฺจปฺปมาเณน สิพฺพิตฺวา กตา ปเวณีฯ กทลิมิคปวรปจฺจตฺถรณนฺติ กทลิมิคจมฺมํ นาม อตฺถิ, เตน กตํ ปวรปจฺจตฺถรณนฺติ อตฺโถฯ ตํ กิร เสตวตฺถสฺส อุปริ กทลิมิคจมฺมํ ปตฺถริตฺวา สิพฺพิตฺวา กโรนฺติฯ สอุตฺตรจฺฉทนฺติ สห อุตฺตรจฺฉเทน, อุปริพทฺเธน รตฺตวิตาเนน สทฺธินฺติ อตฺโถฯ เสตวิตานมฺปิ เหฏฺฐา อกปฺปิยปจฺจตฺถรเณ สติ น วฏฺฏติ, อสติ ปน วฏฺฏติฯ อุภโตโลหิตกูปธานนฺติ สีสูปธานญฺจ ปาทูปธานญฺจาติ มญฺจสฺส อุภโตโลหิตกูปธานํ, เอตํ น กปฺปติฯ ยํ ปน เอกเมว อุปธานํ อุโภสุ ปสฺเสสุ รตฺตํ วา โหตุ ปทุมวณฺณํ วา วิจิตฺรํ วา, สเจ ปมาณยุตฺตํ, วฏฺฏติ, มหาอุปธานํ ปน ปฏิกฺขิตฺตํฯ

โคนกาทีนิ (จูฬว. อฏฺฐ. 320) สงฺฆิกวิหาเร วา ปุคฺคลิกวิหาเร วา มญฺจปีฐเกสุ อตฺถริตฺวา ปริภุญฺชิตุํ น วฏฺฏนฺติ, ธมฺมาสเน ปน คิหิวิกตนีหาเรน ลพฺภนฺติ, ตตฺราปิ นิปชฺชิตุํ น วฏฺฏติฯ

‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ฐเปตฺวา ตีณิ อาสนฺทิํ ปลฺลงฺกํ ตูลิกํ คิหิวิกตํ อภินิสีทิตุํ, น ตฺเวว อภินิปชฺชิตุ’’นฺติ (จูฬว. 314) – วจนโต อาสนฺทาทิตฺตยํ ฐเปตฺวา อวเสเสสุ โคนกาทีสุ คิหิวิกเตสุ ธมฺมาสเน วา ภตฺตคฺเค วา อนฺตรฆเร วา นิสีทิตุํ วฏฺฏติ, นิปชฺชิตุํ น วฏฺฏติฯ ตูโลนทฺธํ ปน มญฺจปีฐํ ภตฺตคฺเค อนฺตรฆเรเยว นิสีทิตุํ วฏฺฏติ, ตตฺถาปิ นิปชฺชิตุํ วฏฺฏติฯ ตูโลนทฺธํ ปน มญฺจปีฐํ การาเปนฺตสฺสปิ อุทฺทาลนกํ ปาจิตฺติยํฯ

‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, โอนทฺธมญฺจํ โอนทฺธปีฐ’’นฺติ (จูฬว. 297) วจนโต ปน จมฺมาทีหิ โอนทฺธํ มญฺจปีฐํ วฏฺฏติฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ปาวารํฯ อนุชานามิ, ภิกฺขเว, โกเสยฺยปาวารํฯ อนุชานามิ, ภิกฺขเว, โกชวํฯ อนุชานามิ, ภิกฺขเว, กมฺพล’’นฺติ (มหาว. 337-338) – วจนโต ปาวาราทีนิ สงฺฆิกานิ วา โหนฺตุ ปุคฺคลิกานิ วา, ยถาสุขํ วิหาเร วา อนฺตรฆเร วา ยตฺถ กตฺถจิ ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏนฺติฯ โกชวํ ปเนตฺถ ปกติโกชวเมว วฏฺฏติ, มหาปิฏฺฐิยโกชวํ น วฏฺฏติฯ

‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สพฺพํ ปาสาทปริโภค’’นฺติ (จูฬว. 320) วจนโต สุวณฺณรชตาทิวิจิตฺรานิ (จูฬว. อฏฺฐ. 320) กวาฏานิ มญฺจปีฐานิ ตาลวณฺฏานิ สุวณฺณรชตโยนิ ปานียฆฏปานียสราวานิ, ยํ กิญฺจิ จิตฺตกมฺมกตํ, สพฺพํ เสนาสนปริโภเค วฏฺฏติฯ ‘‘ปาสาทสฺส ทาสิทาสํ เขตฺตวตฺถุํ โคมหิํสํ เทมา’’ติ วทนฺติ, ปาเฏกฺกํ คหณกิจฺจํ นตฺถิ, ปาสาเท ปฏิคฺคหิเต ปฏิคฺคหิตเมว โหติฯ

‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, เอกปลาสิกํ อุปาหนํ… น, ภิกฺขเว, ทิคุณา อุปาหนา ธาเรตพฺพา… น ติคุณา อุปาหนา ธาเรตพฺพา… น คุณงฺคุณูปาหนา ธาเรตพฺพา… โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. 245) – วจนโต เอกปฏลาเยว อุปาหนา วฏฺฏติ, ทฺวิปฏลา ปน ติปฏลา น วฏฺฏติเยวฯ คุณงฺคุณูปาหนา (มหาว. อฏฺฐ. 245) นาม จตุปฏลโต ปฏฺฐาย วุจฺจติ, สา ปน มชฺฌิมเทเสเยว น วฏฺฏติฯ

‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สพฺพปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ คุณงฺคุณูปาหน’’นฺติ (มหาว. 259) – วจนโต ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ คุณงฺคุณูปาหนา นวา วา โหตุ ปริภุตฺตา วา, วฏฺฏติฯ มชฺฌิมเทเส ปน ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, โอมุกฺกํ คุณงฺคุณูปาหนํฯ น, ภิกฺขเว, นวา คุณงฺคุณูปาหนา ธาเรตพฺพา, โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. 247) วจนโต ปฏิมุญฺจิตฺวา อปนีตา ปริภุตฺตาเยว คุณงฺคุณูปาหนา วฏฺฏติ, อปริภุตฺตา ปฏิกฺขิตฺตาเยวฯ เอกปฏลา ปน ปริภุตฺตา วา โหตุ อปริภุตฺตา วา, สพฺพตฺถ วฏฺฏติฯ เอตฺถ จ มนุสฺสจมฺมํ ฐเปตฺวา เยน เกนจิ จมฺเมน กตา อุปาหนา วฏฺฏติฯ อุปาหนโกสกสตฺถกโกสกกุญฺจิกโกสเกสุปิ เอเสว นโยฯ

‘‘น , ภิกฺขเว, สพฺพนีลิกา อุปาหนา ธาเรตพฺพา… น สพฺพปีติกา อุปาหนา ธาเรตพฺพา… น สพฺพโลหิติกา อุปาหนา ธาเรตพฺพา… น สพฺพมญฺชิฏฺฐิกา อุปาหนา ธาเรตพฺพา… น สพฺพกณฺหา อุปาหนา ธาเรตพฺพา… น สพฺพมหารงฺครตฺตา อุปาหนา ธาเรตพฺพาฯ น สพฺพมหานามรตฺตา อุปาหนา ธาเรตพฺพา, โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. 246) – วจนโต สพฺพนีลิกาทิ อุปาหนา น วฏฺฏติฯ เอตฺถ จ นีลิกา อุมาปุปฺผวณฺณา โหติฯ ปีติกา กณิการปุปฺผวณฺณา… โลหิติกา ชยสุมนปุปฺผวณฺณา… มญฺชิฏฺฐิกา มญฺชิฏฺฐวณฺณา เอว… กณฺหา อทฺทาริฏฺฐกวณฺณา… มหารงฺครตฺตา สตปทิปิฏฺฐิวณฺณา… มหานามรตฺตา สมฺภินฺนวณฺณา โหติ ปณฺฑุปลาสวณฺณาฯ กุรุนฺทิยํ ปน ‘‘ปทุมปุปฺผวณฺณา’’ติ วุตฺตํฯ เอตาสุ ยํ กิญฺจิ ลภิตฺวา รชนํ โจฬเกน ปุญฺฉิตฺวา วณฺณํ ภินฺทิตฺวา ธาเรตุํ วฏฺฏติ, อปฺปมตฺตเกปิ ภินฺเน วฏฺฏติเยวฯ

‘‘น, ภิกฺขเว, นีลกวทฺธิกา อุปาหนา ธาเรตพฺพา… น ปีตกวทฺธิกา อุปาหนา ธาเรตพฺพา… น โลหิตกวทฺธิกา อุปาหนา ธาเรตพฺพา… น มญฺชิฏฺฐิกวทฺธิกา อุปาหนา ธาเรตพฺพา… น กณฺหวทฺธิกา อุปาหนา ธาเรตพฺพา… น มหารงฺครตฺตวทฺธิกา อุปาหนา ธาเรตพฺพา… น มหานามรตฺตวทฺธิกา อุปาหนา ธาเรตพฺพา… โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. 246) – วจนโต ยาสํ วทฺธาเยว นีลาทิวณฺณา โหนฺติ, ตาปิ น วฏฺฏนฺติ, วณฺณเภทํ ปน กตฺวา ธาเรตุํ วฏฺฏติฯ

‘‘น, ภิกฺขเว, ขลฺลกพทฺธา อุปาหนา ธาเรตพฺพา… น ปุฏพทฺธา อุปาหนา ธาเรตพฺพา… น ปาลิคุณฺฐิมา อุปาหนา ธาเรตพฺพา… น ตูลปุณฺณิกา อุปาหนา ธาเรตพฺพา… น ติตฺติรปตฺติกา อุปาหนา ธาเรตพฺพา… น เมณฺฑวิสาณวทฺธิกา อุปาหนา ธาเรตพฺพา… น อชวิสาณวทฺธิกา อุปาหนา ธาเรตพฺพา… น วิจฺฉิกาฬิกา อุปาหนา ธาเรตพฺพา… น โมรปิญฺฉปริสิพฺพิตา อุปาหนา ธาเรตพฺพา… น จิตฺรา อุปาหนา ธาเรตพฺพา, โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. 246) – วจนโต ขลฺลกพทฺธาทิ อุปาหนาปิ น วฏฺฏติฯ ตตฺถ ขลฺลกพทฺธาติ ปณฺหิปิธานตฺถํ ตเล ขลฺลกํ พนฺธิตฺวา กตาฯ ปุฏพทฺธาติ โยนกอุปาหนา วุจฺจติ, ยา ยาว ชงฺฆโต สพฺพปาทํ ปฏิจฺฉาเทติฯ ปาลิคุณฺฐิมาติ ปลิคุณฺฐิตฺวา กตา, อุปริ ปาทมตฺตเมว ปฏิจฺฉาเทติ, น ชงฺฆํฯ ตูลปุณฺณิกาติ ตูลปิจุนา ปูเรตฺวา กตาฯ ติตฺติรปตฺติกาติ ติตฺติรปตฺตสทิสา วิจิตฺรพทฺธาฯ เมณฺฑวิสาณวทฺธิกาติ กณฺณิกฏฺฐาเน เมณฺฑกสิงฺคสณฺฐาเน วทฺเธ โยเชตฺวา กตาฯ อชวิสาณวทฺธิกาทีสุปิ เอเสว นโย, วิจฺฉิกาฬิกาปิ ตตฺเถว วิจฺฉิกนงฺคุฏฺฐสณฺฐาเน วทฺเธ โยเชตฺวา กตาฯ โมรปิญฺฉปริสิพฺพิตาติ ตเลสุ วา วทฺเธสุ วา โมรปิญฺเฉหิ สุตฺตกสทิเสหิ ปริสิพฺพิตาฯ จิตฺราติ วิจิตฺราฯ เอตาสุ ยํ กิญฺจิ ลภิตฺวา สเจ ตานิ ขลฺลกาทีนิ อปเนตฺวา สกฺกา โหนฺติ วฬญฺชิตุํ, วฬญฺเชตพฺพาฯ เตสุ ปน สติ วฬญฺชนฺตสฺส ทุกฺกฏํฯ

‘‘น, ภิกฺขเว, สีหจมฺมปริกฺขฏา อุปาหนา ธาเรตพฺพา… น พฺยคฺฆจมฺมปริกฺขฏา อุปาหนา ธาเรตพฺพา… น ทีปิจมฺมปริกฺขฏา อุปาหนา ธาเรตพฺพา… น อชินจมฺมปริกฺขฏา อุปาหนา ธาเรตพฺพา… น อุทฺทจมฺมปริกฺขฏา อุปาหนา ธาเรตพฺพา… น มชฺชารจมฺมปริกฺขฏา อุปาหนา ธาเรตพฺพา… น กาฬกจมฺมปริกฺขฏา อุปาหนา ธาเรตพฺพา… น ลุวกจมฺมปริกฺขฏา อุปาหนา ธาเรตพฺพา, โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. 246) – วจนโต สีหจมฺมาทิปริกฺขฏาปิ อุปาหนา น วฏฺฏติฯ ตตฺถ สีหจมฺมปริกฺขฏา นาม ปริยนฺเตสุ จีวเร อนุวาตํ วิย สีหจมฺมํ โยเชตฺวา กตาฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ ลุวกจมฺมปริกฺขฏาติ ปกฺขิพิฬาลจมฺมปริกฺขฏาฯ เอตาสุปิ ยา กาจิ ตํ จมฺมํ อปเนตฺวา ธาเรตพฺพาฯ

‘‘น, ภิกฺขเว, กฏฺฐปาทุกา ธาเรตพฺพา… น ตาลปตฺตปาทุกา… น เวฬุปตฺตปาทุกา, น ติณปาทุกา… น มุญฺชปาทุกา, น ปพฺพชปาทุกา… น หินฺตาลปาทุกา, น กมลปาทุกา… น กมฺพลปาทุกา… น โสวณฺณปาทุกา… น รูปิยมยา ปาทุกา… น มณิมยา… น เวฬุริยมยา… น ผลิกมยา … น กํสมยา… น กาจมยา… น ติปุมยา… น สีสมยา… น ตมฺพโลหมยา… น กาจิ สงฺกมนียา ปาทุกา ธาเรตพฺพา, โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. 250-251) – วจนโต เยน เกนจิ ติเณน วา อญฺเญน วา กตา ยา กาจิ สงฺกมนียา ปาทุกา น ธาเรตพฺพาฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ติสฺโส ปาทุกา ธุวฏฺฐานิยา อสงฺกมนียาโย, วจฺจปาทุกํ ปสฺสาวปาทุกํ อาจมนปาทุก’’นฺติ (มหาว. 251) – วจนโต ปน ภูมิยํ สุปฺปติฏฺฐิตา นิจฺจลา อสํหาริยา วจฺจปาทุกาที ติสฺโส ปาทุกา ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏนฺติฯ

‘‘น, ภิกฺขเว, สอุปาหเนน คาโม ปวิสิตพฺโพ, โย ปวิเสยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. 259) วจนโต สอุปาหเนน คาโม น ปวิสิตพฺโพฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, คิลาเนน ภิกฺขุนา สอุปาหเนน คามํ ปวิสิตุ’’นฺติ (มหาว. 256) วจนโต ปน ยสฺส ปาทา วา ผาลิตา ปาทขีลา วา อาพาโธ ปาทา วา ทุกฺขา โหนฺติ, โย น สกฺโกติ อนุปาหโน คามํ ปวิสิตุํ, เอวรูเปน คิลาเนน สอุปาหเนน คามํ ปวิสิตุํ วฏฺฏติฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อชฺฌาราเม อุปาหนํ ธาเรตุํ อุกฺกํ ปทีปํ กตฺตรทณฺฑ’’นฺติ (มหาว. 249) วจนโต อชฺฌาราเม อคิลานสฺสปิ อุปาหนํ ธาเรตุํ วฏฺฏติฯ

‘‘น, ภิกฺขเว, อาจริเยสุ อาจริยมตฺเตสุ อุปชฺฌาเยสุ อุปชฺฌายมตฺเตสุ อนุปาหเนสุ จงฺกมมาเนสุ สอุปาหเนน จงฺกมิตพฺพํ, โย จงฺกเมยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. 248) – วจนโต อาจริยาทีสุ อนุปาหเนสุ จงฺกมนฺเตสุ สอุปาหเนน น จงฺกมิตพฺพํฯ เอตฺถ (มหาว. อฏฺฐ. 248) จ ปพฺพชฺชาจริโย อุปสมฺปทาจริโย นิสฺสยาจริโย อุทฺเทสาจริโยติ อิเม จตฺตาโรปิ อิธ อาจริยา เอวฯ อวสฺสิกสฺส ฉพฺพสฺโส อาจริยมตฺโตฯ โส หิ จตุวสฺสกาเล ตํ นิสฺสาย วจฺฉติฯ เอวํ เอกวสฺสสฺส สตฺตวสฺโส, ทุวสฺสสฺส อฏฺฐวสฺโส, ติวสฺสสฺส นววสฺโส, จตุวสฺสสฺส ทสวสฺโสติ อิเมปิ อาจริยมตฺตา เอวฯ อุปชฺฌายสฺส สนฺทิฏฺฐสมฺภตฺตา ปน สหายภิกฺขู, เย วา ปน เกจิ ทสวสฺเสหิ มหนฺตตรา, เต สพฺเพปิ อุปชฺฌายมตฺตา นามฯ เอตฺตเกสุ ภิกฺขูสุ อนุปาหเนสุ จงฺกมนฺเตสุ สอุปาหนสฺส จงฺกมโต อาปตฺติฯ

‘‘น , ภิกฺขเว, มหาจมฺมานิ ธาเรตพฺพานิ สีหจมฺมํ พฺยคฺฆจมฺมํ ทีปิจมฺมํ, โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส’’ฯ ‘‘น, ภิกฺขเว, โคจมฺมํ ธาเรตพฺพํ, โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส’’ฯ ‘‘น, ภิกฺขเว, กิญฺจิ จมฺมํ ธาเรตพฺพํ, โย ธาเรยฺย, อาปตฺติทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. 255) – วจนโต มชฺฌิมเทเส สีหจมฺมาทิ ยํ กิญฺจิ จมฺมํ คเหตฺวา ปริหริตุํ น วฏฺฏติฯ สีหจมฺมาทีนญฺจ ปริหรเณเยว ปฏิกฺเขโป กโตฯ ภูมตฺถรณวเสน ปน อญฺญตฺถ อนีหรนฺเตน ยํ กิญฺจิ จมฺมํ ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏติฯ

‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สพฺพปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ จมฺมานิ อตฺถรณานิ เอฬกจมฺมํ อชจมฺมํ มิคจมฺม’’นฺติ (มหาว. 259) วจนโก ปน ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ ยํ กิญฺจิ (มหาว. อฏฺฐ. 259) เอฬกจมฺมญฺจ อชจมฺมญฺจ อตฺถริตฺวา นิปชฺชิตุํ วา นิสีทิตุํ วา วฏฺฏติฯ มิคจมฺเม เอณิมิโค วาตมิโค ปสทมิโค กุรุงฺคมิโค มิคมาตุโก โรหิตมิโคติ เอเตสํเยว จมฺมานิ วฏฺฏนฺติ, อญฺเญสํ ปน –

มกฺกโฏ กาฬสีโห จ, สรโภ กทลีมิโค;

เย จ วาฬมิคา เกจิ, เตสํ จมฺมํ น วฏฺฏติฯ

ตตฺถ วาฬมิคาติ สีหพฺยคฺฆอจฺฉตรจฺฉาฯ น เกวลญฺจ เอเตเยว, เยสํ วา ปน จมฺมํ วฏฺฏตีติ วุตฺตํ, เต ฐเปตฺวา อวเสสา อนฺตมโส โคมหิํสสสพิฬาราทโยปิ สพฺเพ อิมสฺมิํ อตฺเถ ‘‘วาฬมิคา’’ตฺเวว เวทิตพฺพาฯ เอเตสญฺหิ สพฺเพสํ ปน จมฺมํ น วฏฺฏติฯ

‘‘น, ภิกฺขเว, ยาเนน ยายิตพฺพํ, โย ยาเยยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ อนุชานามิ, ภิกฺขเว, คิลานสฺส ยาน’’นฺติ (มหาว. 253) วจนโต อคิลาเนน ภิกฺขุนา ยาเนน น คนฺตพฺพํฯ กตรํ ปน ยานํ กปฺปติ, กตรํ น กปฺปตีติ? ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ปุริสยุตฺตํ หตฺถวฏฺฏกํฯ อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สิวิกํ ปาฏงฺกิ’’นฺติ (มหาว. 253) วจนโต ปุริสยุตฺตํ หตฺถวฏฺฏกํ สิวิกา ปาฏงฺกี จ วฏฺฏติฯ เอตฺถ จ ปุริสยุตฺตํ อิตฺถิสารถิ วา โหตุ ปุริสสารถิ วา, วฏฺฏติ, เธนุยุตฺตํ ปน น วฏฺฏติฯ หตฺถวฏฺฏกํ ปน อิตฺถิโย วา วฏฺเฏนฺตุ ปุริสา วา, วฏฺฏติเยวฯ

[57] ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อหตานํ ทุสฺสานํ อหตกปฺปานํ ทิคุณํ สงฺฆาฏิํ เอกจฺจิยํ อุตฺตราสงฺคํ เอกจฺจิยํ อนฺตรวาสกํ, อุตุทฺธฏานํ ทุสฺสานํ จตุคฺคุณํ สงฺฆาฏิํ ทิคุณํ อุตฺตราสงฺคํ ทิคุณํ อนฺตรวาสกํ, ปํสุกูเล ยาวทตฺถํ, ปาปณิเก อุสฺสาโห กรณีโย’’ติ (มหาว. 348) วจนโต อโธตานํ (มหาว. อฏฺฐ. 348) เอกวารํ โธตานญฺจ วตฺถานํ ทุปฏฺฏา สงฺฆาฏิ กาตพฺพา, อุตฺตราสงฺโค อนฺตรวาสโก จ เอกปฏฺโฏ กาตพฺโพฯ อุตุทฺธฏานํ ปน หตวตฺถานํ ปิโลติกานํ สงฺฆาฏิ จตุคฺคุณา กาตพฺพา, อุตฺตราสงฺโค อนฺตรวาสโก จ ทุปฏฺโฏ กาตพฺโพ, ปํสุกูเล ปน ยถารุจิ กาตพฺพํฯ อนฺตราปณโต ปติตปิโลติกจีวเรปิ อุสฺสาโห กรณีโย, ปริเยสนา กาตพฺพา, ปริจฺเฉโท ปน นตฺถิ, ปฏฺฏสตมฺปิ วฏฺฏติฯ สพฺพมิทํ สาทิยนฺตสฺส ภิกฺขุโน วุตฺตํฯ ตีสุ ปน จีวเรสุ ทฺเว วา เอกํ วา ฉินฺทิตฺวา กาตพฺพํฯ สเจ นปฺปโหติ, อาคนฺตุกปตฺตํ ทาตพฺพํฯ อาคนฺตุกปตฺตญฺหิ อปฺปโหนเก อนุญฺญาตํฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ทฺเว ฉินฺนกานิ เอกํ อจฺฉินฺนกนฺติฯ ทฺเว ฉินฺนกานิ เอกํ อจฺฉินฺนกํ นปฺปโหติฯ ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ทฺเว อจฺฉินฺนกานิ เอกํ ฉินฺนกนฺติฯ ทฺเว อจฺฉินฺนกานิ เอกํ ฉินฺนกํ นปฺปโหติฯ ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อนฺวาธิกมฺปิ อาโรเปตุํฯ น จ, ภิกฺขเว, สพฺพํ อจฺฉินฺนกํ ธาเรตพฺพํ, โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. 360)ฯ

ตสฺมา สเจ ปโหติ อาคนฺตุกปตฺตํ, น วฏฺฏติ, ฉินฺทิตพฺพเมวฯ

‘‘น, ภิกฺขเว, โปตฺถโก นิวาเสตพฺโพ, โย นิวาเสยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ น, ภิกฺขเว, สพฺพนีลกานิ จีวรานิ ธาเรตพฺพานิ… น สพฺพปีตกานิ… น สพฺพโลหิตกานิ… น สพฺพมญฺชิฏฺฐกานิ… น สพฺพกณฺหานิ… น สพฺพมหารงฺครตฺตานิ… น สพฺพมหานามรตฺตานิ… น อจฺฉินฺนทสานิ… น ทีฆทสานิ… น ปุปฺผทสานิ… น ผลทสานิ จีวรานิ ธาเรตพฺพานิ… น กญฺจุกํ… น ติรีฏกํ… น เวฐนํ ธาเรตพฺพํ, โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. 371-372) – วจนโต โปตฺถกาทีนิ น ธาเรตพฺพานิฯ ตตฺถ (มหาว. อฏฺฐ. 371-372) โปตฺถโกติ มกจิมโย วุจฺจติ, อกฺกทุสฺสกทลิทุสฺสเอรกทุสฺสานิปิ โปตฺถกคติกาเนวฯ สพฺพนีลกาทีนิ รชนํ โธวิตฺวา ปุน รชิตฺวา ธาเรตพฺพานิฯ น สกฺกา เจ โหนฺติ โธวิตุํ, ปจฺจตฺถรณานิ วา กาตพฺพานิฯ ติปฏฺฏจีวรสฺส วา มชฺเฌ ทาตพฺพานิฯ

เตสํ วณฺณนานตฺตํ อุปาหนาสุ วุตฺตนยเมวฯ อจฺฉินฺนทสทีฆทสานิ ทสา ฉินฺทิตฺวา ธาเรตพฺพานิฯ กญฺจุกํ ลภิตฺวา ผาเลตฺวา รชิตฺวา ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏติฯ เวฐเนปิ เอเสว นโยฯ ติรีฏกํ ปน รุกฺขจฺฉลฺลิมยํ, ตํ ปาทปุญฺฉนิํ กาตุํ วฏฺฏติฯ

[58] ‘‘น, ภิกฺขเว, อธมฺมกมฺมํ กาตพฺพํ, โย กเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อธมฺมกมฺเม กยิรมาเน ปฏิกฺโกสิตุ’’นฺติ (มหาว. 154) วจนโต อธมฺมกมฺมํ น กาตพฺพํ, กยิรมานญฺจ นิวาเรตพฺพํฯ นิวาเรนฺเตหิ จ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, จตูหิ ปญฺจหิ ปฏิกฺโกสิตุํ, ทฺวีหิ ตีหิ ทิฏฺฐิํ อาวิกาตุํ, เอเกน อธิฏฺฐาตุํ ‘น เมตํ ขมตี’’ติ (มหาว. 154) วจนโต ยตฺถ นิวาเรนฺตสฺส ภิกฺขุโน อุปทฺทวํ กโรนฺติ, ตตฺถ เอกเกน น นิวาเรตพฺพํฯ สเจ จตฺตาโร ปญฺจ วา โหนฺติ, นิวาเรตพฺพํฯ สเจ ปน ทฺเว วา ตโย วา โหนฺติ, ‘‘อธมฺมกมฺมํ อิทํ, น เมตํ ขมตี’’ติ เอวํ อญฺญสฺส สนฺติเก อตฺตโน ทิฏฺฐิ อาวิกาตพฺพาฯ สเจ เอโกว โหติ, ‘‘น เมตํ ขมตี’’ติ อธิฏฺฐาตพฺพํฯ สพฺพญฺเจตํ เตสํ อนุปทฺทวตฺถาย วุตฺตํฯ

[59] ‘‘น, ภิกฺขเว, อโนกาสกโต ภิกฺขุ อาปตฺติยา โจเทตพฺโพ, โย โจเทยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. 153) วจนโต โจเทนฺเตน ‘‘กโรตุ เม อายสฺมา โอกาสํ, อหํ ตํ วตฺตุกาโม’’ติ เอวํ โอกาสํ การาเปตฺวา โจเทตพฺโพฯ อธิปฺปายเภโท ปเนตฺถ เวทิตพฺโพ (มหาว. อฏฺฐ. 2.389)ฯ อยญฺหิ อธิปฺปาโย นาม จาวนาธิปฺปาโย อกฺโกสาธิปฺปาโย กมฺมาธิปฺปาโย วุฏฺฐานาธิปฺปาโย อุโปสถปวารณฏฺฐปนาธิปฺปาโย อนุวิชฺชนาธิปฺปาโย ธมฺมกถาธิปฺปาโยติ อเนกวิโธฯ ตตฺถ ปุริเมสุ จตูสุ อธิปฺปาเยสุ โอกาสํ อการาเปนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, โอกาสํ การาเปตฺวาปิ สมฺมุขา อมูลเกน ปาราชิเกน โจเทนฺตสฺส สงฺฆาทิเสโส, อมูลเกน สงฺฆาทิเสเสน โจเทนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ, อมูลิกาย อาจารวิปตฺติยา โจเทนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, อกฺโกสาธิปฺปาเยน วทนฺตสฺส ปาจิตฺติยํฯ อสมฺมุขา ปน สตฺตหิปิ อาปตฺติกฺขนฺเธหิ วทนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, อสมฺมุขา เอว สตฺตวิธมฺปิ กมฺมํ กโรนฺตสฺส ทุกฺกฏเมวฯ

กุรุนฺทิยํ ปน ‘‘วุฏฺฐานาธิปฺปาเยน ‘ตฺวํ อิมํ นาม อาปตฺติํ อาปนฺโน, ตํ ปฏิกโรหี’ติ วทนฺตสฺส โอกาสกิจฺจํ นตฺถี’’ติ วุตฺตํฯ อุโปสถปวารณํ ฐเปนฺตสฺสปิ โอกาสกมฺมํ นตฺถิ, ฐปนเขตฺตํ ปน ชานิตพฺพํ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ, อชฺชุโปสโถ ปนฺนรโส, ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สงฺโฆ อุโปสถํ กเร’’ติฯ

เอตสฺมิญฺหิ เร-กาเร อนติกฺกนฺเตเยว ฐเปตุํ ลพฺภติ, ตโต ปรํ ปน ยฺย-กาเร ปตฺเต น ลพฺภติฯ เอส นโย ปวารณายฯ

อนุวิชฺชกสฺสปิ โอสเฏ วตฺถุสฺมิํ ‘‘อตฺเถตํ ตวา’’ติ อนุวิชฺชนาธิปฺปาเยน วทนฺตสฺส โอกาสกมฺมํ นตฺถิฯ ธมฺมกถิกสฺสปิ ธมฺมาสเน นิสีทิตฺวา ‘‘โย อิทญฺจิทญฺจ กโรติ, อยํ ภิกฺขุ อสฺสมโณ’’ติอาทินา นเยน อโนทิสฺส ธมฺมํ กเถนฺตสฺส โอกาสกมฺมํ นตฺถิฯ สเจ ปน โอทิสฺส นิยเมตฺวา ‘‘อสุโก จ อสุโก จ อสฺสมโณ อนุปาสโก’’ติ กเถติ, ธมฺมาสนโต โอโรหิตฺวา อาปตฺติํ เทเสตฺวา คนฺตพฺพํฯ ‘‘น, ภิกฺขเว, สุทฺธานํ ภิกฺขูนํ อนาปตฺติกานํ อวตฺถุสฺมิํ อการเณ โอกาโส การาเปตพฺโพ, โย การาเปยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. 153) วจนโต สุทฺธานํ ภิกฺขูนํ อการเณ วตฺถุสฺมิํ โอกาโส น กาเรตพฺโพฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ปุคฺคลํ ตุลยิตฺวา โอกาสํ กาตุ’’นฺติ (มหาว. 153) วจนโต ‘‘ภูตเมว นุ โข อาปตฺติํ วทติ, อภูต’’นฺติ เอวํ อุปปริกฺขิตฺวา โอกาโส กาตพฺโพฯ

[60] ‘‘น, ภิกฺขเว, สทฺธาเทยฺยํ วินิปาเตตพฺพํ, โย วินิปาเตยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. 361) วจนโต สทฺธาเทยฺยํ น วินิปาเตตพฺพํฯ ฐเปตฺวา มาตาปิตโร (มหาว. อฏฺฐ. 361) เสสญาตีนํ เทนฺโตปิ วินิปาเตติเยว, มาตาปิตโร ปน รชฺเช ฐิตาปิ ปตฺถยนฺติ, ทาตพฺพํฯ

[61] ‘‘น , ภิกฺขเว, สนฺตรุตฺตเรน คาโม ปวิสิตพฺโพ, โย ปวิเสยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. 362) วจนโต สนฺตรุตฺตเรน คาโม น ปวิสิตพฺโพฯ

[62] ‘‘ปญฺจิเม, ภิกฺขเว, ปจฺจยา สงฺฆาฏิยา นิกฺเขปายฯ คิลาโน วา โหติ, วสฺสิกสงฺเกตํ วา โหติ, นทีปารคตํ วา โหติ, อคฺคฬคุตฺติวิหาโร วา โหติ, อตฺถตกถินํ วา โหติฯ

อิเม โข, ภิกฺขเว, ปญฺจ ปจฺจยา สงฺฆาฏิยา นิกฺเขปายา’’ติ (มหาว. 362) – วจนโต ปน คเหตฺวา คนฺตุํ อสมตฺโถ คิลาโน วา โหติ, วสฺสิกสงฺเกตาทีสุ วา อญฺญตรํ การณํ, เอวรูเปสุ ปจฺจเยสุ สงฺฆาฏิํ อคฺคฬคุตฺติวิหาเร ฐเปตฺวา สนฺตรุตฺตเรน คนฺตุํ วฏฺฏติฯ สพฺเพสฺเวว หิ เอเตสุ คิลานวสฺสิกสงฺเกตนทีปารคมนอตฺถตกถินภาเวสุ อคฺคฬคุตฺติเยว ปมาณํ, คุตฺเต เอว วิหาเร นิกฺขิปิตฺวา พหิ คนฺตุํ วฏฺฏติ, นาคุตฺเตฯ อารญฺญกสฺส ปน วิหาโร น สุคุตฺโต โหติ, เตน ภณฺฑุกฺขลิกาย ปกฺขิปิตฺวา ปาสาณสุสิรรุกฺขสุสิราทีสุ สุปฏิจฺฉนฺเนสุ ฐเปตฺวา คนฺตพฺพํฯ อุตฺตราสงฺคอนฺตรวาสกานํ นิกฺเขเปปิ อิเมเยว ปญฺจ ปจฺจยา เวทิตพฺพาฯ

[63] ‘‘น, ภิกฺขเว, สมฺพาธสฺส สามนฺตา ทฺวงฺคุลา สตฺถกมฺมํ วา วตฺถิกมฺมํ วา การาเปตพฺพํ, โย การาเปยฺย, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ (มหาว. 279) วจนโต ยถาปริจฺฉินฺเน โอกาเส (มหาว. อฏฺฐ. 279) เยน เกนจิ สตฺเถน วา สูจิยา วา กณฺฏเกน วา สตฺติกาย วา ปาสาณสกฺขลิกาย วา นเขน วา ฉินฺทนํ วา ผาลนํ วา วิชฺฌนํ วา เลขนํ วา น กาตพฺพํ, สพฺพญฺเหตํ สตฺถกมฺมเมว โหติฯ เยน เกนจิ ปน จมฺเมน วา วตฺเถน วา วตฺถิปีฬนมฺปิ น กาตพฺพํ, สพฺพญฺเหตํ วตฺถิกมฺมเมว โหติฯ เอตฺถ จ ‘‘สมฺพาธสฺส สามนฺตา ทฺวงฺคุลา’’ติ อิทํ สตฺถกมฺมํเยว สนฺธาย วุตฺตํ, วตฺถิกมฺมํ ปน สมฺพาเธเยว ปฏิกฺขิตฺตํฯ ตตฺถ ปน ขารํ วา ทาตุํ เยน เกนจิ รชฺชุเกน วา พนฺธิตุํ วฏฺฏติ, ยทิ เตน ฉิชฺชติ, สุจฺฉินฺนํฯ อณฺฑวุฑฺฒิโรเคปิ สตฺถกมฺมํ น วฏฺฏติ, ตสฺมา ‘‘อณฺฑํ ผาเลตฺวา พีชานิ อุทฺธริตฺวา อโรคํ กริสฺสามี’’ติ น กาตพฺพํ, อคฺคิตาปนเภสชฺชเลปเนสุ ปน ปฏิกฺเขโป นตฺถิฯ วจฺจมคฺเค เภสชฺชมกฺขิตา อาทานวฏฺฏิ วา เวฬุนาฬิกา วา วฏฺฏติ, ยาย ขารกมฺมํ วา กโรนฺติ, เตลํ วา ปเวเสนฺติฯ

[64] ‘‘น, ภิกฺขเว, นหาปิตปุพฺเพน ขุรภณฺฑํ ปริหริตพฺพํ, โย ปริหเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. 303) วจนโต นหาปิตปุพฺเพน (มหาว. อฏฺฐ. 303) ขุรภณฺฑํ คเหตฺวา ปริหริตุํ น วฏฺฏติ, อญฺญสฺส สนฺตเกน ปน เกเส เฉเทตุํ วฏฺฏติฯ สเจ เวตนํ คเหตฺวา ฉินฺทติ, น วฏฺฏติฯ โย อนหาปิตปุพฺโพ, ตสฺเสว ปริหริตุํ วฏฺฏติ, ตํ วา อญฺญํ วา คเหตฺวา เกเส เฉเทตุมฺปิ วฏฺฏติฯ

[65] ‘‘สงฺฆิกานิ , ภิกฺขเว, พีชานิ ปุคฺคลิกาย ภูมิยา โรปิตานิ ภาคํ ทตฺวา ปริภุญฺชิตพฺพานิฯ ปุคฺคลิกานิ พีชานิ สงฺฆิกาย ภูมิยา โรปิตานิ ภาคํ ทตฺวา ปริภุญฺชิตพฺพานี’’ติ (มหาว. 304) – วจนโต ปุคฺคลิกาย ภูมิยา สงฺฆิเกสุ พีเชสุ โรปิเตสุ สงฺฆิกาย ภูมิยา วา ปุคฺคลิเกสุ พีเชสุ โรปิเตสุ ทสมภาคํ ทตฺวา ปริภุญฺชิตพฺพํฯ อิทํ กิร ชมฺพุทีเป โปราณกจาริตฺตํ, ตสฺมา ทส โกฏฺฐาเส กตฺวา เอโก โกฏฺฐาโส ภูมิสามิกานํ ทาตพฺโพฯ

[66] ‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, มคฺคา กนฺตารา อปฺโปทกา อปฺปภกฺขา, น สุกรา อปาเถยฺเยน คนฺตุํฯ อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ปาเถยฺยํ ปริเยสิตุํฯ ตณฺฑุโล ตณฺฑุลตฺถิเกน, มุคฺโค มุคฺคตฺถิเกน, มาโส มาสตฺถิเกน, โลณํ โลณตฺถิเกน, คุโฬ คุฬตฺถิเกน, เตลํ เตลตฺถิเกน, สปฺปิ สปฺปิตฺถิเกนา’’ติ (มหาว. 299) – วจนโต ตาทิสํ กนฺตารํ นิตฺถรนฺเตน ปาเถยฺยํ ปริเยสิตุํ วฏฺฏติฯ กถํ ปน ปริเยสิตพฺพนฺติ? สเจ (มหาว. อฏฺฐ. 296) เกจิสยเมว ญตฺวา เทนฺติ, อิจฺเจตํ กุสลํฯ โน เจ เทนฺติ, ญาติปวาริตฏฺฐานโต วา ภิกฺขาจารวตฺเตน วา ปริเยสิตพฺพํฯ ตถา อลภนฺเตน อญฺญาติกอปฺปวาริตฏฺฐานโต ยาจิตฺวาปิ คเหตพฺพํฯ เอกทิวเสน คมนีเย มคฺเค เอกภตฺตตฺถาย ปริเยสิตพฺพํฯ ทีเฆ อทฺธาเน ยตฺตเกน กนฺตารํ นิตฺถรติ, ตตฺตกํ ปริเยสิตพฺพํฯ

[67] ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, มยา ‘อิทํ น กปฺปตี’ติ อปฺปฏิกฺขิตฺตํ, ตญฺเจ อกปฺปิยํ อนุโลเมติ, กปฺปิยํ ปฏิพาหติ, ตํ โว น กปฺปติฯ ยํ, ภิกฺขเว, มยา ‘อิทํ น กปฺปตี’ติ อปฺปฏิกฺขิตฺตํ, ตญฺเจ กปฺปิยํ อนุโลเมติ, อกปฺปิยํ ปฏิพาหติ, ตํ โว กปฺปติฯ ยํ, ภิกฺขเว, มยา ‘อิทํ กปฺปตี’ติ อนนุญฺญาตํ, ตญฺเจ อกปฺปิยํ อนุโลเมติ, กปฺปิยํ ปฏิพาหติ, ตํ โว น กปฺปติฯ ยํ, ภิกฺขเว, มยา ‘อิทํ กปฺปตี’ติ อนนุญฺญาตํ, ตญฺเจ กปฺปิยํ อนุโลเมติ, อกปฺปิยํ ปฏิพาหติ, ตํ โว กปฺปตี’’ติ (มหาว. 305) – อิเม จตฺตาโร มหาปเทเส ภควา ภิกฺขูนํ นยคฺคหณตฺถาย อาหฯ ตตฺถ ธมฺมสงฺคาหกตฺเถรา สุตฺตํ คเหตฺวา ปริมทฺทนฺตา อิทํ อทฺทสํสุฯ

‘‘ฐเปตฺวา ธญฺญผลรส’’นฺติ สตฺต ธญฺญรสานิ ‘‘ปจฺฉาภตฺตํ น กปฺปตี’’ติ ปฏิกฺขิตฺตานิ ฯ ตาลนาฬิเกรปนสลพุชอลาพุกุมฺภณฺฑปุสฺสผลติปุสผลเอฬาลุกานิ นว มหาผลานิ สพฺพญฺจ อปรณฺณํ ธญฺญคติกเมวฯ ตํ กิญฺจาปิ น ปฏิกฺขิตฺตํ , อถ โข อกปฺปิยํ อนุโลเมติ, ตสฺมา ปจฺฉาภตฺตํ น กปฺปติฯ อฏฺฐ ปานานิ อนุญฺญาตานิ, อวเสสานิ เวตฺตตินฺติณิกมาตุลุงฺคกปิฏฺฐโกสมฺพกรมนฺทาทิขุทฺทกผลปานานิ อฏฺฐปานคติกาเนวฯ ตานิ กิญฺจาปิ น อนุญฺญาตานิ, อถ โข กปฺปิยํ อนุโลเมนฺติ, ตสฺมา กปฺปนฺติฯ ฐเปตฺวา หิ สานุโลมํ ธญฺญผลรสํ อญฺญํ ผลปานํ นาม อกปฺปิยํ นตฺถิ, สพฺพํ ยามกาลิกํเยวาติ กุรุนฺทิยํ วุตฺตํฯ

ภควตา – ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ฉ จีวรานิ โขมํ กปฺปาสิกํ โกเสยฺยํ กมฺพลํ สาณํ ภงฺค’’นฺติ (มหาว. 339) ฉ จีวรานิ อนุญฺญาตานิ, ธมฺมสงฺคาหกตฺเถเรหิ เตสํ อนุโลมานิ ทุกูลํ ปตฺตุณฺณํ จีนปฏฺฏํ โสมารปฏฺฏํ อิทฺธิมยํ เทวทตฺติยนฺติ อปรานิ ฉ อนุญฺญาตานิฯ ตตฺถ ปตฺตุณฺณนฺติ ปตฺตุณฺณเทเส ปาณเกหิ สญฺชาตวตฺถํฯ ทฺเว ปฏานิ เทสนาเมเนว วุตฺตานิฯ ตีณิ โกเสยฺยสฺส อนุโลมานิ, ทุกูลํ สาณสฺส, อิตรานิ ทฺเว กปฺปาสิกสฺส วา สพฺเพสํ วาฯ

ภควตา เอกาทส ปตฺเต ปฏิกฺขิปิตฺวา ทฺเว ปตฺตา อนุญฺญาตา โลหปตฺโต จ มตฺติกาปตฺโต จฯ โลหถาลกํ มตฺติกาถาลกํ ตมฺพโลหถาลกนฺติ เตสํเยว อนุโลมานิฯ ภควตา ตโย ตุมฺพา อนุญฺญาตา โลหตุมฺโพ กฏฺฐตุมฺโพ ผลตุมฺโพติฯ กุณฺฑิกา กญฺจนโก อุทกตุมฺโพติ เตสํเยว อนุโลมานิฯ กุรุนฺทิยํ ปน ‘‘ปานียสงฺขปานียสราวกานํ เอเต อนุโลมา’’ติ วุตฺตํฯ ปฏฺฏิกา สูกรนฺตนฺติ ทฺเว กายพนฺธนานิ อนุญฺญาตานิฯ ทุสฺสปฏฺเฏน รชฺชุเกน จ กตกายพนฺธนานิ เตสํเยว อนุโลมานิฯ เสตจฺฉตฺตํ กิลญฺชจฺฉตฺตํ ปณฺณจฺฉตฺตนฺติ ตีณิ ฉตฺตานิ อนุญฺญาตานิฯ เอกปณฺณจฺฉตฺตํ เตสํเยว อนุโลมนฺติ อิมินา นเยน ปาฬิญฺจ อฏฺฐกถญฺจ อนุเปกฺขิตฺวา อญฺญานิปิ กปฺปิยากปฺปิยานํ อนุโลมานิ วินยธเรน เวทิตพฺพานิฯ

[68] วินยธโร (ปาจิ. อฏฺฐ. 438) จ ปุคฺคโล วินยปริยตฺติมูลเก ปญฺจานิสํเส ฉานิสํเส สตฺตานิสํเส อฏฺฐานิสํเส นวานิสํเส ทสานิสํเส เอกาทสานิสํเส ลภติฯ กตเม ปญฺจานิสํเส ลภติ? อตฺตโน สีลกฺขนฺธคุตฺติอาทิเกฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘ปญฺจิเม, ภิกฺขเว, อานิสํสา วินยธเร ปุคฺคเลฯ อตฺตโน สีลกฺขนฺโธ สุคุตฺโต โหติ สุรกฺขิโต, กุกฺกุจฺจปกตานํ ปฏิสรณํ โหติ, วิสารโท สงฺฆมชฺเฌ โวหรติ, ปจฺจตฺถิเก สหธมฺเมน สุนิคฺคหิตํ นิคฺคณฺหาติ, สทฺธมฺมฏฺฐิติยา ปฏิปนฺโน โหตี’’ติ (ปริ. 325)ฯ

กถมสฺส อตฺตโน สีลกฺขนฺโธ สุคุตฺโต โหติ สุรกฺขิโต? อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ อาปตฺติํ อาปชฺชนฺโต ฉหากาเรหิ อาปชฺชติ อลชฺชิตา, อญฺญาณตา, กุกฺกุจฺจปกตตา, อกปฺปิเย กปฺปิยสญฺญิตา, กปฺปิเย อกปฺปิยสญฺญิตา, สติสมฺโมสาฯ กถํ อลชฺชิตาย อาปชฺชติ? อกปฺปิยภาวํ ชานนฺโตเยว มทฺทิตฺวา วีติกฺกมํ กโรติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘สญฺจิจฺจ อาปตฺติํ อาปชฺชติ, อาปตฺติํ ปริคูหติ;

อคติคมนญฺจ คจฺฉติ, เอทิโส วุจฺจติ อลชฺชิปุคฺคโล’’ติฯ (ปริ. 359);

กถํ อญฺญาณตาย อาปชฺชติ? อญฺญาณปุคฺคโล หิ มนฺโท โมมูโห กตฺตพฺพากตฺตพฺพํ อชานนฺโต อกตฺตพฺพํ กโรติ, กตฺตพฺพํ วิราเธติฯ เอวํ อญฺญาณตาย อาปชฺชติฯ กถํ กุกฺกุจฺจปกตตาย อาปชฺชติ? กปฺปิยากปฺปิยํ นิสฺสาย กุกฺกุจฺเจ อุปฺปนฺเน วินยธรํ ปุจฺฉิตฺวา กปฺปิยํ เจ, กตฺตพฺพํ สิยา, อกปฺปิยํ เจ, น กตฺตพฺพํ, อยํ ปน ‘‘วฏฺฏตี’’ติ มทฺทิตฺวา วีติกฺกมติเยวฯ เอวํ กุกฺกุจฺจปกตตาย อาปชฺชติฯ

กถํ อกปฺปิเย กปฺปิยสญฺญิตาย อาปชฺชติ? อจฺฉมํสํ ‘‘สูกรมํส’’นฺติ ขาทติ, ทีปิมํสํ ‘‘มิคมํส’’นฺติ ขาทติ, อกปฺปิยโภชนํ ‘‘กปฺปิยโภชน’’นฺติ ภุญฺชติ, วิกาเล กาลสญฺญาย ภุญฺชติ, อกปฺปิยปานกํ ‘‘กปฺปิยปานก’’นฺติ ปิวติฯ เอวํ อกปฺปิเย กปฺปิยสญฺญิตาย อาปชฺชติฯ กถํ กปฺปิเย อกปฺปิยสญฺญิตาย อาปชฺชติ? สูกรมํสํ ‘‘อจฺฉมํส’’นฺติ ขาทติ, มิคมํสํ ‘‘ทีปิมํส’’นฺติ ขาทติ, กปฺปิยโภชนํ ‘‘อกปฺปิยโภชน’’นฺติ ภุญฺชติ, กาเล วิกาลสญฺญาย ภุญฺชติ, กปฺปิยปานกํ ‘‘อกปฺปิยปานก’’นฺติ ปิวติฯ เอวํ กปฺปิเย อกปฺปิยสญฺญิตาย อาปชฺชติฯ

กถํ สติสมฺโมสา อาปชฺชติ? สหเสยฺยจีวรวิปฺปวาสเภสชฺชจีวรกาลาติกฺกมนปจฺจยา อาปตฺติํ สติสมฺโมสา อาปชฺชติฯ เอวมิเธกจฺโจ ภิกฺขุ อิเมหิ ฉหิ อากาเรหิ อาปตฺติํ อาปชฺชติฯ

วินยธโร ปน อิเมหิ ฉหากาเรหิ อาปตฺติํ น อาปชฺชติฯ กถํ ลชฺชิตาย นาปชฺชติ? โส หิ ‘‘ปสฺสถ โภ, อยํ กปฺปิยากปฺปิยํ ชานนฺโตเยว ปณฺณตฺติวีติกฺกมํ กโรตี’’ติ อิมํ ปรูปวาทํ รกฺขนฺโตปิ นาปชฺชติฯ เอวํ ลชฺชิตาย นาปชฺชติ, สหสา อาปนฺนมฺปิ เทสนาคามินิํ เทเสตฺวา วุฏฺฐานคามินิยา วุฏฺฐหิตฺวา สุทฺธนฺเต ปติฏฺฐาติฯ ตโต –

‘‘สญฺจิจฺจ อาปตฺติํ นาปชฺชติ, อาปตฺติํ น ปริคูหติ;

อคติคมนญฺจ น คจฺฉติ, เอทิโส วุจฺจติ ลชฺชิปุคฺคโล’’ติฯ (ปริ. 359) –

อิมสฺมิํ ลชฺชิภาเว ปติฏฺฐิโตว โหติฯ

กถํ ญาณตาย นาปชฺชติ? โส หิ กปฺปิยากปฺปิยํ ชานาติ, ตสฺมา กปฺปิยํเยว กโรติ, อกปฺปิยํ น กโรติฯ เอวํ ญาณตาย นาปชฺชติฯ กถํ อกุกฺกุจฺจปกตตาย นาปชฺชติ? กปฺปิยากปฺปิยํ นิสฺสาย กุกฺกุจฺเจ อุปฺปนฺเน วตฺถุํ โอโลเกตฺวา มาติกํ ปทภาชนํ อนฺตราปตฺติํ อนาปตฺติํ โอโลเกตฺวา กปฺปิยํ เจ โหติ, กโรติ, อกปฺปิยํ เจ, น กโรติฯ เอวํ อกุกฺกุจฺจปกตตาย นาปชฺชติฯ กถํ อกปฺปิเย กปฺปิยสญฺญิตาทีหิ นาปชฺชติ? โส หิ กปฺปิยากปฺปิยํ ชานาติ, ตสฺมา อกปฺปิเย กปฺปิยสญฺญี น โหติ, กปฺปิเย อกปฺปิยสญฺญี น โหติ, สุปฺปติฏฺฐิตา จสฺส สติ โหติ, อธิฏฺฐาตพฺพํ อธิฏฺเฐติ, วิกปฺเปตพฺพํ วิกปฺเปติฯ อิติ อิเมหิ ฉหิ อากาเรหิ อาปตฺติํ นาปชฺชติฯ อนาปชฺชนฺโต อขณฺฑสีโล โหติ, ปริสุทฺธสีโล โหติฯ เอวมสฺส อตฺตโน สีลกฺขนฺโธ สุคุตฺโต โหติ สุรกฺขิโตฯ

กถํ กุกฺกุจฺจปกตานํ ปฏิสรณํ โหติ? ติโรรฏฺเฐสุ ติโรชนปเทสุ จ อุปฺปนฺนกุกฺกุจฺจา ภิกฺขู ‘‘อสุกสฺมิํ กิร วิหาเร วินยธโร วสตี’’ติ ทูรโตว ตสฺส สนฺติกํ อาคนฺตฺวา กุกฺกุจฺจํ ปุจฺฉนฺติฯ โส เตหิ กตสฺส กมฺมสฺส วตฺถุํ โอโลเกตฺวา อาปตฺตานาปตฺติครุกลหุกาทิเภทํ สลฺลกฺเขตฺวา เทสนาคามินิํ เทสาเปตฺวา, วุฏฺฐานคามินิยา วุฏฺฐาเปตฺวา สุทฺธนฺเต ปติฏฺฐาเปติฯ เอวํ กุกฺกุจฺจปกตานํ ปฏิสรณํ โหติฯ

วิสารโท สงฺฆมชฺเฌ โวหรตีติ อวินยธรสฺส หิ สงฺฆมชฺเฌ กเถนฺตสฺส ภยํ สารชฺชํ โอกฺกมติ, วินยธรสฺส ตํ น โหติฯ กสฺมา? ‘‘เอวํ กเถนฺตสฺส โทโส โหติ, เอวํ น โทโส’’ติ ญตฺวา กถนโตฯ

ปจฺจตฺถิเก สหธมฺเมน สุนิคฺคหิตํ นิคฺคณฺหาตีติ เอตฺถ ทฺวิธา ปจฺจตฺถิกา นาม อตฺตปจฺจตฺถิกา จ สาสนปจฺจตฺถิกา จฯ ตตฺถ เมตฺติยภูมชกา จ ภิกฺขู วฑฺโฒ จ ลิจฺฉวี อมูลเกน อนฺติมวตฺถุนา โจเทสุํ, อิเม อตฺตปจฺจตฺถิกา นามฯ เย ปน อญฺเญปิ ทุสฺสีลา ปาปธมฺมา , สพฺเพเต อตฺตปจฺจตฺถิกาฯ วิปรีตทสฺสนา ปน อริฏฺฐภิกฺขุกณฺฏกสามเณรเวสาลิกวชฺชิปุตฺตกา ปรูปหารอญฺญาณกงฺขาวิตรณาทิวาทา มหาสงฺฆิกาทโย จ อพุทฺธสาสนํ ‘‘พุทฺธสาสน’’นฺติ วตฺวา กตปคฺคหา สาสนปจฺจตฺถิกา นามฯ เต สพฺเพปิ สหธมฺเมน สหการเณน วจเนน ยถา ตํ อสทฺธมฺมํ ปติฏฺฐาเปตุํ น สกฺโกนฺติ, เอวํ สุนิคฺคหิตํ กตฺวา นิคฺคณฺหาติฯ

สทฺธมฺมฏฺฐิติยา ปฏิปนฺโน โหตีติ เอตฺถ ปน ติวิโธ สทฺธมฺโม ปริยตฺติปฏิปตฺติอธิคมวเสนฯ ตตฺถ เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ ปริยตฺติสทฺธมฺโม นามฯ เตรส ธุตคุณา จุทฺทส ขนฺธกวตฺตานิ ทฺเวอสีติ มหาวตฺตานีติ อยํ ปฏิปตฺติสทฺธมฺโม นามฯ จตฺตาโร มคฺคา จ จตฺตาริ ผลานิ จ, อยํ อธิคมสทฺธมฺโม นามฯ

ตตฺถ เกจิ เถรา ‘‘โย โว, อานนฺท, มยา ธมฺโม จ วินโย จ เทสิโต ปญฺญตฺโต, โส โว มมจฺจเยน สตฺถา’’ติ อิมินา สุตฺเตน (ที. นิ. 2.216) ‘‘สาสนสฺส ปริยตฺติ มูล’’นฺติ วทนฺติฯ เกจิ เถรา ‘‘อิเม จ สุภทฺท ภิกฺขู สมฺมา วิหเรยฺยุํ, อสุญฺโญ โลโก อรหนฺเตหิ อสฺสา’’ติ อิมินา สุตฺเตน (ที. นิ. 2.214) ‘‘สาสนสฺส ปฏิปตฺติ มูล’’นฺติ วตฺวา ‘‘ยาว ปญฺจ ภิกฺขู สมฺมาปฏิปนฺนา สํวิชฺชนฺติ, ตาว สาสนํ ฐิตํ โหตี’’ติ อาหํสุฯ

อิตเร ปน เถรา ‘‘ปริยตฺติยา อนฺตรหิตาย สุปฺปฏิปนฺนสฺสปิ ธมฺมาภิสมโย นตฺถี’’ติ วตฺวา อาหํสุ ‘‘สเจปิ ปญฺจ ภิกฺขู จตฺตาริ ปาราชิกานิ รกฺขกา โหนฺติ, เต สทฺเธ กุลปุตฺเต ปพฺพาเชตฺวา ปจฺจนฺติเม ชนปเท อุปสมฺปาเทตฺวา ทสวคฺคํ คณํ ปูเรตฺวา มชฺฌิมชนปเท อุปสมฺปทํ กริสฺสนฺติ, เอเตนุปาเยน วีสติวคฺคํ สงฺฆํ ปูเรตฺวา อตฺตโนปิ อพฺภานกมฺมํ กตฺวา สาสนํ วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ คมยิสฺสนฺติฯ เอวมยํ วินยธโร ติวิธสฺสปิ สทฺธมฺมสฺส จิรฏฺฐิติยา ปฏิปนฺโน โหตี’’ติฯ เอวมยํ วินยธโร อิเม ตาว ปญฺจานิสํเส ปฏิลภตีติ เวทิตพฺโพฯ

กตเม ฉานิสํเส ลภตีติ? ตสฺสาเธยฺโย อุโปสโถ ปวารณา สงฺฆกมฺมํ ปพฺพชฺชา อุปสมฺปทา, นิสฺสยํ เทติ, สามเณรํ อุปฏฺฐาเปติฯ เยปิ อิเม จาตุทฺทสิโก, ปนฺนรสิโก, สามคฺคิอุโปสโถ, สงฺเฆ อุโปสโถ, คเณ อุโปสโถ, ปุคฺคเล อุโปสโถ, สุตฺตุทฺเทโส, ปาริสุทฺธิ, อธิฏฺฐานอุโปสโถติ นว อุโปสถา, สพฺเพ เต วินยธรายตฺตา, ยาปิ จ อิมา จาตุทฺทสิกา, ปนฺนรสิกา, สามคฺคิปวารณา, สงฺเฆ ปวารณา, คเณ ปวารณา, ปุคฺคเล ปวารณา, เตวาจิกา ปวารณา , ทฺเววาจิกา ปวารณา, สมานวสฺสิกา ปวารณาติ นว ปวารณา, ตาปิ วินยธรายตฺตา เอว, ตสฺส สนฺตกา, โส ตาสํ สามีฯ

ยานิปิ อิมานิ อปโลกนกมฺมํ ญตฺติกมฺมํ ญตฺติทุติยกมฺมํ ญตฺติจตุตฺถกมฺมนฺติ จตฺตาริ สงฺฆกมฺมานิ, ยา จายํ อุปชฺฌาเยน หุตฺวา กุลปุตฺตานํ ปพฺพชฺชา จ อุปสมฺปทา จ กาตพฺพา, อยมฺปิ วินยธรายตฺตาวฯ น หิ อญฺโญ ทฺวิปิฏกธโรปิ เอวํ กาตุํ ลภติ, โส เอว นิสฺสยํ เทติ, สามเณรํ อุปฏฺฐาเปติ, อญฺโญ เนว นิสฺสยํ ทาตุํ ลภติ, น สามเณรํ อุปฏฺฐาเปตุํฯ เตเนว ‘‘น, ภิกฺขเว, เอเกน ทฺเว สามเณรา อุปฏฺฐาเปตพฺพา, โย อุปฏฺฐาเปยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. 101) ปฏิกฺขิปิตฺวา ปุน อนุชานนฺเตนปิ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, พฺยตฺเตน ภิกฺขุนา เอเกน ทฺเว สามเณเร อุปฏฺฐาเปตุํ, ยาวตเก วา ปน อุสฺสหติ โอวทิตุํ อนุสาสิตุํ, ตาวตเก อุปฏฺฐาเปตุ’’นฺติ (มหาว. 105) พฺยตฺตสฺเสว สามเณรุปฏฺฐาปนํ อนุญฺญาตํฯ สามเณรุปฏฺฐาปนํ ปจฺจาสีสนฺโต ปน วินยธรสฺส สนฺติเก อุปชฺฌํ คาหาเปตฺวา วตฺตปฏิปตฺติํ สาทิตุํ ลภติฯ เอตฺถ จ นิสฺสยทานญฺเจว สามเณรุปฏฺฐานญฺจ เอกมงฺคํฯ อิติ อิเมสุ ฉสุ อานิสํเสสุ เอเกน สทฺธิํ ปุริมานิ ปญฺจ ฉ โหนฺติฯ ทฺวีหิ สทฺธิํ สตฺต, ตีหิ สทฺธิํ อฏฺฐ, จตูหิ สทฺธิํ นว, ปญฺจหิ สทฺธิํ ทส, สพฺเพหิเปเตหิ สทฺธิํ เอกาทสาติ เอวํ วินยธโร ปุคฺคโล ปญฺจ ฉ สตฺต อฏฺฐ นว ทส เอกาทส จ อานิสํเส ลภตีติ เวทิตพฺโพฯ

มหานิสํสมิจฺเจวํ , โกสลฺลํ วินเย สทา;

ปตฺเถนฺเตเนตฺถ กาตพฺโพ, อภิโยโค ปุนปฺปุนนฺติฯ

อิติ ปาฬิมุตฺตกวินยวินิจฺฉยสงฺคเห

ปกิณฺณกวินิจฺฉยกถา สมตฺตาฯ

นิฏฺฐิโต จายํ ปาฬิมุตฺตกวินยวินิจฺฉยสงฺคโหฯ

นิคมนกถา

อชฺเฌสิโต นรินฺเทน, โสหํ ปรกฺกมพาหุนา;

สทฺธมฺมฏฺฐิติกาเมน, สาสนุชฺโชตการินาฯ

เตเนว การิเต รมฺเม, ปาสาทสตมณฺฑิเต;

นานาทุมคณากิณฺเณ, ภาวนาภิรตาลเยฯ

สีตลูทกสมฺปนฺเน, วสํ เชตวเน อิมํ;

วินยสงฺคหํ สารํ, อกาสิ โยคินํ หิตํฯ

ยํ สิทฺธํ อิมินา ปุญฺญํ, ยญฺจญฺญํ ปสุตํ มยา;

เอเตน ปุญฺญกมฺเมน, ทุติเย อตฺตสมฺภเวฯ

ตาวติํเส ปโมเทนฺโต, สีลาจารคุเณ รโต;

อลคฺโค ปญฺจกาเมสุ, ปตฺวาน ปฐมํ ผลํฯ

อนฺติเม อตฺตภาวมฺหิ, เมตฺเตยฺยํ มุนิปุงฺควํ;

โลกคฺคปุคฺคลํ นาถํ, สพฺพสตฺตหิเต รตํฯ

ทิสฺวาน ตสฺส ธีรสฺส, สุตฺวา สทฺธมฺมเทสนํ;

อธิคนฺตฺวา ผลํ อคฺคํ, โสเภยฺยํ ชินสาสนนฺติฯ

วินยสงฺคห-อฏฺฐกถา นิฏฺฐิตาฯ