มตฺติกาภณฺเฑ สพฺพํ มนุสฺสานํ อุปโภคปริโภคํ ฆฏปีฐราทิกุลาลภาชนํ ปตฺตกฏาหํ องฺคารกฏาหํ ธูมทานํ ทีปรุกฺขโก ทีปกปลฺลิกา จยนิฏฺฐกา ฉทนิฏฺฐกา ถูปิกาติ สงฺฆสฺส ทินฺนกาลโต ปฏฺฐาย ครุภณฺฑํ, ปาทคณฺหนกโต อนติริตฺตปฺปมาโณ ปน ฆฏโก ปตฺตํ ถาลกํ กญฺจนโก กุณฺฑิกาติ อิทเมตฺถ ภาชนียภณฺฑํฯ ยถา จ มตฺติกาภณฺเฑ, เอวํ โลหภณฺเฑปิ กุณฺฑิกา ภาชนียโกฏฺฐาสเมว ภชตีติ อยเมตฺถ อนุปุพฺพิกถาฯ

อิติ ปาฬิมุตฺตกวินยวินิจฺฉยสงฺคเห

ครุภณฺฑวินิจฺฉยกถา สมตฺตาฯ

31. โจทนาทิวินิจฺฉยกถา

[230] โจทนาทิวินิจฺฉโยติ เอตฺถ (ปารา. อฏฺฐ. 2.385-6) ปน โจเทตุํ โก ลภติ, โก น ลภติ? ทุพฺพลโจทกวจนํ ตาว คเหตฺวา โกจิ น ลภติฯ ทุพฺพลโจทโก นาม สมฺพหุเลสุ กถาสลฺลาเปน นิสินฺเนสุ เอโก เอกํ อารพฺภ อโนทิสฺสกํ กตฺวา ปาราชิกวตฺถุํ กเถติ, อญฺโญ ตํ สุตฺวา อิตรสฺส คนฺตฺวา อาโรเจติ, โส ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ตฺวํ กิร มํ อิทญฺจิทญฺจ วทสี’’ติ ภณติ, โส ‘‘นาหํ เอวรูปํ ชานามิ, กถาปวตฺติยํ ปน มยา อโนทิสฺสกํ กตฺวา วุตฺตมตฺถิฯ สเจ อหํ ตว อิมํ ทุกฺขุปฺปตฺติํ ชาเนยฺยํ, เอตฺตกมฺปิ น กเถยฺย’’นฺติฯ อยํ ทุพฺพลโจทโกฯ ตสฺเสตํ กถาสลฺลาปํ คเหตฺวา ตํ ภิกฺขุํ โกจิ โจเทตุํ น ลภติ, เอตํ ปน อคฺคเหตฺวา สีลสมฺปนฺโน ภิกฺขุ ภิกฺขุํ วา ภิกฺขุนิํ วา, สีลสมฺปนฺนา จ ภิกฺขุนี ภิกฺขุนีเมว โจเทตุํ ลภตีติ มหาปทุมตฺเถโร อาหฯ มหาสุมตฺเถโร ปน ‘‘ปญฺจปิ สหธมฺมิกา ลภนฺตี’’ติ อาหฯ โคทตฺตตฺเถโร ‘‘น โกจิ น ลภตี’’ติ วตฺวา ‘‘ภิกฺขุสฺส สุตฺวา โจเทติ, ภิกฺขุนิยา สุตฺวา…เป.… ติตฺถิยสาวกานํ สุตฺวา โจเทตี’’ติ อิทํ สุตฺตํ อาหริฯ ติณฺณมฺปิ เถรานํ วาเท จุทิตกสฺเสว ปฏิญฺญาย กาเรตพฺโพฯ

อยํ ปน โจทนา นาม ทิฏฺฐโจทนา สุตโจทนา ปริสงฺกิตโจทนาติ ติวิธา โหติฯ อปราปิ จตุพฺพิธา โหติ สีลวิปตฺติโจทนา อาจารวิปตฺติโจทนา ทิฏฺฐิวิปตฺติโจทนา อาชีววิปตฺติโจทนาติฯ

ตตฺถ ครุกานํ ทฺวินฺนํ อาปตฺติกฺขนฺธานํ วเสน สีลวิปตฺติโจทนา เวทิตพฺพา , อวเสสานํ วเสน อาจารวิปตฺติโจทนา, มิจฺฉาทิฏฺฐิอนฺตคฺคาหิกทิฏฺฐิวเสน ทิฏฺฐิวิปตฺติโจทนา, อาชีวเหตุ ปญฺญตฺตานํ ฉนฺนํ สิกฺขาปทานํ วเสน อาชีววิปตฺติโจทนา เวทิตพฺพาฯ

อปราปิ จตุพฺพิธา โหติ วตฺถุสนฺทสฺสนา อาปตฺติสนฺทสฺสนา สํวาสปฏิกฺเขโป สามีจิปฏิกฺเขโปติฯ ตตฺถ วตฺถุสนฺทสฺสนา นาม ‘‘ตฺวํ เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวิ, อทินฺนํ อาทิยิ, มนุสฺสํ ฆาตยิตฺถ, อภูตํ อาโรจยิตฺถา’’ติ เอวํ ปวตฺตาฯ อาปตฺติสนฺทสฺสนา นาม ‘‘ตฺวํ เมถุนธมฺมปาราชิกาปตฺติํ อาปนฺโน’’ติเอวมาทินยปฺปวตฺตาฯ สํวาสปฏิกฺเขโป นาม ‘‘นตฺถิ ตยา สทฺธิํ อุโปสโถ วา ปวารณา วา สงฺฆกมฺมํ วา’’ติ เอวํ ปวตฺโตฯ สามีจิปฏิกฺเขโป นาม อภิวาทนปจฺจุฏฺฐานอญฺชลีกมฺมพีชนาทิกมฺมานํ อกรณํฯ ตํ ปฏิปาฏิยา วนฺทนาทีนิ กโรนฺโต เอกสฺส อกตฺวา เสสานํ กรณกาเล เวทิตพฺพํฯ เอตฺตาวตาปิ โจทนา นาม โหติฯ ยาคุภตฺตาทินา ปน ยํ อิจฺฉติ, ตํ อาปุจฺฉติ, น ตาวตา โจทนา โหติฯ

อปรา ปาติโมกฺขฏฺฐปนกฺขนฺธเก (จูฬว. 387) ‘‘เอกํ, ภิกฺขเว, อธมฺมิกํ ปาติโมกฺขฏฺฐปนํ, เอกํ ธมฺมิก’’นฺติอาทิํ กตฺวา ยาว ทส อธมฺมิกานิ ปาติโมกฺขฏฺฐปนานิ, ทส ธมฺมิกานีติ เอวํ อธมฺมิกา ปญฺจปญฺญาส, ธมฺมิกา ปญฺจปญฺญาสาติ ทสุตฺตรสตํ โจทนา วุตฺตาฯ ตา ทิฏฺเฐน โจเทนฺตสฺส ทสุตฺตรสตํ, สุเตน โจเทนฺตสฺส ทสุตฺตรสตํ, ปริสงฺกาย โจเทนฺตสฺส ทสุตฺตรสตนฺติ ติํสาธิกานิ ตีณิ สตานิ โหนฺติฯ ตานิ กาเยน โจเทนฺตสฺส, วาจาย โจเทนฺตสฺส, กายวาจาย โจเทนฺตสฺสาติ ติคุณานิ กตานิ นวุตาธิกานิ นว สตานิ โหนฺติฯ ตานิ อตฺตนา โจเทนฺตสฺสปิ ปเรน โจทาเปนฺตสฺสปิ ตตฺตกาเนวาติ วีสติอูนานิ ทฺเว สหสฺสานิ โหนฺติฯ ปุน ทิฏฺฐาทิเภเท สมูลิกามูลิกวเสน อเนกสหสฺสา โจทนา โหนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ

[231] วุตฺตปฺปเภทาสุ ปน อิมาสุ โจทนาสุ ยาย กายจิ โจทนาย วเสน สงฺฆมชฺเฌ โอสเฏ วตฺถุสฺมิํ จุทิตกโจทกา วตฺตพฺพา ‘‘ตุมฺเห อมฺหากํ วินิจฺฉเยน ตุฏฺฐา ภวิสฺสถา’’ติฯ

สเจ ‘‘ภวิสฺสามา’’ติ วทนฺติ, สงฺเฆน ตํ อธิกรณํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํฯ อถ ปน ‘‘วินิจฺฉินถ ตาว, ภนฺเต, สเจ อมฺหากํ ขมิสฺสติ, คณฺหิสฺสามา’’ติ วทนฺติ, ‘‘เจติยํ ตาว วนฺทถา’’ติอาทีนิ วตฺวา ทีฆสุตฺตํ กตฺวา วิสฺสชฺชิตพฺพํฯ เต เจ จิรรตฺตํ กิลนฺตา ปกฺกนฺตปริสา อุปจฺฉินฺนปกฺขา หุตฺวา ปุน ยาจนฺติ, ยาวตติยํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ยทา นิมฺมทา โหนฺติ, ตทา เนสํ อธิกรณํ วินิจฺฉินิตพฺพํฯ วินิจฺฉินนฺเตหิ จ สเจ อลชฺชุสฺสนฺนา โหติ ปริสา, อุพฺพาหิกาย ตํ อธิกรณํ วินิจฺฉินิตพฺพํฯ สเจ พาลุสฺสนฺนา โหติ ปริสา, ‘‘ตุมฺหากํ สภาเค วินยธเร ปริเยสถา’’ติ วินยธเร ปริเยสาเปตฺวา เยน ธมฺเมน เยน วินเยน เยน สตฺถุสาสเนน ตํ อธิกรณํ วูปสมฺมติ, ตถา ตํ อธิกรณํ วูปสเมตพฺพํฯ

ตตฺถ จ ธมฺโมติ ภูตํ วตฺถุฯ วินโยติ โจทนา เจว สารณา จฯ สตฺถุสาสนนฺติ ญตฺติสมฺปทา จ อนุสฺสาวนสมฺปทา จฯ ตสฺมา โจทเกน วตฺถุสฺมิํ อาโรจิเต จุทิตโก ปุจฺฉิตพฺโพ ‘‘สนฺตเมตํ, โน’’ติฯ เอวํ วตฺถุํ อุปปริกฺขิตฺวา ภูเตน วตฺถุนา โจเทตฺวา สาเรตฺวา ญตฺติสมฺปทาย จ อนุสฺสาวนสมฺปทาย จ ตํ อธิกรณํ วูปสเมตพฺพํฯ ตตฺร เจ อลชฺชี ลชฺชิํ โจเทติ, โส จ อลชฺชี พาโล โหติ อพฺยตฺโต, นาสฺส นโย ทาตพฺโพ, เอวํ ปน วตฺตพฺโพ ‘‘กิมฺหิ นํ โจเทสี’’ติฯ อทฺธา โส วกฺขติ ‘‘กิมิทํ, ภนฺเต, กิมฺหิ นํ นามา’’ติฯ ‘‘ตฺวํ กิมฺหิ นมฺปิ น ชานาสิ, น ยุตฺตํ ตยา เอวรูเปน พาเลน ปรํ โจเทตุ’’นฺติ อุยฺโยเชตพฺโพ, นาสฺส อนุโยโค ทาตพฺโพฯ สเจ ปน โส อลชฺชี ปณฺฑิโต โหติ พฺยตฺโต, ทิฏฺเฐน วา สุเตน วา อชฺโฌตฺถริตฺวา สมฺปาเทตุํ สกฺโกติ, เอตสฺส อนุโยคํ ทตฺวา ลชฺชิสฺเสว ปฏิญฺญาย กมฺมํ กาตพฺพํฯ

สเจ ลชฺชี อลชฺชิํ โจเทติ, โส จ ลชฺชี พาโล โหติ อพฺยตฺโต, น สกฺโกติ อนุโยคํ ทาตุํ, ตสฺส นโย ทาตพฺโพ ‘‘กิมฺหิ นํ โจเทสิ สีลวิปตฺติยา วา อาจารวิปตฺติอาทีสุ วา เอกิสฺสา’’ติฯ กสฺมา ปน อิมสฺเสว เอวํ นโย ทาตพฺโพ, น อิตรสฺสาติ, นนุ น ยุตฺตํ วินยธรานํ อคติคมนนฺติ? น ยุตฺตเมวฯ อิทํ ปน อคติคมนํ น โหติ, ธมฺมานุคฺคโห นาม เอโสฯ อลชฺชินิคฺคหตฺถาย หิ ลชฺชิปคฺคหตฺถาย จ สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺตํฯ

ตตฺร อลชฺชี นยํ ลภิตฺวา อชฺโฌตฺถรนฺโต เอหิติ, ลชฺชี ปน นยํ ลภิตฺวา ทิฏฺเฐ ทิฏฺฐสนฺตาเนน สุเต สุตสนฺตาเนน ปติฏฺฐาย กเถสฺสติ, ตสฺมา ตสฺส ธมฺมานุคฺคโห วฏฺฏติฯ สเจ ปน โส ลชฺชี ปณฺฑิโต โหติ พฺยตฺโต, ปติฏฺฐาย กเถติ, อลชฺชี จ ‘‘เอตมฺปิ นตฺถิ, เอตมฺปิ นตฺถี’’ติ ปฏิญฺญํ น เทติ, อลชฺชิสฺส ปฏิญฺญาย เอว กาตพฺพํฯ

ตทตฺถทีปนตฺถญฺจ อิทํ วตฺถุ เวทิตพฺพํ – ติปิฏกจูฬาภยตฺเถโร กิร โลหปาสาทสฺส เหฏฺฐา ภิกฺขูนํ วินยํ กเถตฺวา สายนฺหสมเย วุฏฺฐาติ, ตสฺส วุฏฺฐานสมเย ทฺเว อตฺตปจฺจตฺถิกา กถํ ปวตฺเตสุํฯ เอโก ‘‘เอตมฺปิ นตฺถิ, เอตมฺปิ นตฺถี’’ติ ปฏิญฺญํ น เทติ, อถ อปฺปาวเสเส ปฐมยาเม เถรสฺส ตสฺมิํ ปุคฺคเล ‘‘อยํ ปติฏฺฐาย กเถติ, อยํ ปน ปฏิญฺญํ น เทติ, พหูนิ จ วตฺถูนิ โอสฏานิ, อทฺธา เอตํ กตํ ภวิสฺสตี’’ติ อสุทฺธลทฺธิ อุปฺปนฺนาฯ ตโต พีชนีทณฺฑเกน ปาทกถลิกาย สญฺญํ ทตฺวา ‘‘อหํ, อาวุโส, วินิจฺฉินิตุํ อนนุจฺฉวิโก, อญฺเญน วินิจฺฉินาเปหี’’ติ อาหฯ ‘‘กสฺมา, ภนฺเต’’ติ? เถโร ตมตฺถํ อาโรเจสิฯ จุทิตกปุคฺคลสฺส กาเย ฑาโห อุฏฺฐิโต, ตโต โส เถรํ วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, วินิจฺฉินิตุํ อนุรูเปน วินยธเรน นาม ตุมฺหาทิเสเนว ภวิตุํ วฏฺฏติ, โจทเกน จ อีทิเสเนว ภวิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา เสตกานิ นิวาเสตฺวา ‘‘จิรํ กิลมิตาตฺถ มยา’’ติ ขมาเปตฺวา ปกฺกามิฯ

เอวํ ลชฺชินา โจทิยมาโน อลชฺชี พหูสุปิ วตฺถูสุ อุปฺปนฺเนสุ ปฏิญฺญํ น เทติ, โส เนว ‘‘สุทฺโธ’’ติ วตฺตพฺโพ, น ‘‘อสุทฺโธ’’ติ, ชีวมตโก นาม อามกปูติโก นาม เจสฯ สเจ ปนสฺส อญฺญมฺปิ ตาทิสํ วตฺถุ อุปฺปชฺชติ, น วินิจฺฉินิตพฺพํ, ตถา นาสิตโก ภวิสฺสติ ฯ สเจ ปน อลชฺชีเยว อลชฺชิํ โจเทติ, โส วตฺตพฺโพ ‘‘อาวุโส, ตว วจเนนายํ กิํ สกฺกา วตฺตุ’’นฺติฯ อิตรมฺปิ ตเถว วตฺวา ‘‘อุโภปิ เอกสมฺโภคปริโภคา หุตฺวา ชีวถา’’ติ อุยฺโยเชตพฺพาฯ สีลตฺถาย เนสํ วินิจฺฉโย น กาตพฺโพ, ปตฺตจีวรปริเวณาทิอตฺถาย ปน ปติรูปํ สกฺขิํ ลภิตฺวา กาตพฺโพติฯ

อถ ลชฺชี ลชฺชิํ โจเทติ, วิวาโท จ เนสํ กิสฺมิญฺจิเทว อปฺปมตฺตโก โหติ, สญฺญาเปตฺวา ‘‘มา เอวํ กโรถา’’ติ อจฺจยํ เทสาเปตฺวา อุยฺโยเชตพฺพา ฯ อถ ปเนตฺถ จุทิตเกน สหสา วิรทฺธํ โหติ, อาทิโต ปฏฺฐาย อลชฺชี นาม นตฺถิฯ โส จ ปกฺขานุรกฺขณตฺถาย ปฏิญฺญํ น เทติ, ‘‘มยํ สทฺทหาม, มยํ สทฺทหามา’’ติ พหู อุฏฺฐหนฺติ, โส เตสํ ปฏิญฺญาย เอกวารํ ทฺเววารํ สุทฺโธ โหตุ, อถ ปน วิรทฺธกาลโต ปฏฺฐาย ฐาเน น ติฏฺฐติ, วินิจฺฉโย น ทาตพฺโพฯ

[232] อทินฺนาทานวตฺถุํ วินิจฺฉินนฺเตน (ปารา. อฏฺฐ. 1.92) ปน ปญฺจวีสติ อวหารา สาธุกํ สลฺลกฺเขตพฺพาฯ เตสุ จ กุสเลน วินยธเรน โอติณฺณํ วตฺถุํ สหสา อวินิจฺฉินิตฺวาว ปญฺจ ฐานานิ โอโลเกตพฺพานิ, ยานิ สนฺธาย โปราณา อาหุ –

‘‘วตฺถุํ กาลญฺจ เทสญฺจ, อคฺฆํ ปริโภคปญฺจมํ;

ตุลยิตฺวา ปญฺจ ฐานานิ, ธาเรยฺยตฺถํ วิจกฺขโณ’’ติฯ (ปารา. อฏฺฐ. 1.92);

ตตฺถ วตฺถุนฺติ ภณฺฑํฯ อวหารเกน หิ ‘‘มยา อิทํ นาม อวหฏ’’นฺติ วุตฺเตปิ อาปตฺติํ อนาโรเปตฺวาว ตํ ภณฺฑํ ‘‘สสามิกํ วา อสามิกํ วา’’ติ อุปปริกฺขิตพฺพํฯ สสามิเกปิ สามิกานํ สาลยภาโว วา นิราลยภาโว วา อุปปริกฺขิตพฺโพฯ สเจ เตสํ สาลยกาเล อวหฏํ, ภณฺฑํ อคฺฆาเปตฺวา อาปตฺติ กาตพฺพาฯ สเจ นิราลยกาเล, ปาราชิเกน น กาตพฺพาฯ ภณฺฑสามิเกสุ ปน ภณฺฑํ อาหราเปนฺเตสุ ภณฺฑํ ทาตพฺพํฯ อยเมตฺถ สามีจิฯ

อิมสฺส ปนตฺถสฺส ทีปนตฺถมิทํ วตฺถุ – ภาติยราชกาเล กิร มหาเจติยปูชาย ทกฺขิณทิสโต เอโก ภิกฺขุ สตฺตหตฺถํ ปณฺฑุกาสาวํ อํเส กริตฺวา เจติยงฺคณํ ปาวิสิฯ ตงฺขณเมว จ ราชาปิ เจติยวนฺทนตฺถํ อาคโตฯ ตโต อุสฺสารณาย วตฺตมานาย มหาชนสมฺมทฺโท อโหสิฯ อถ โส ภิกฺขุ ชนสมฺมทฺทปีฬิโต อํสโต ปตนฺตํ กาสาวํ อทิสฺวาว นิกฺขนฺโต, นิกฺขมิตฺวา กาสาวํ อปสฺสนฺโต ‘‘โก อีทิเส ชนสมฺมทฺเท กาสาวํ ลจฺฉติ, น ทานิ ตํ มยฺห’’นฺติ ธุรนิกฺเขปํ กตฺวา คโตฯ อถญฺโญ ภิกฺขุ ปจฺฉา อาคจฺฉนฺโต ตํ กาสาวํ ทิสฺวา เถยฺยจิตฺเตน คเหตฺวา ปุน วิปฺปฏิสารี หุตฺวา ‘‘อสฺสมโณ ทานิมฺหิ, วิพฺภมิสฺสามี’’ติ จิตฺเต อุปฺปนฺเน ‘‘วินยธเร ปุจฺฉิตฺวา ญสฺสามี’’ติ จินฺเตสิฯ

เตน สมเยน จูฬสุมนตฺเถโร นาม สพฺพปริยตฺติธโร วินยาจริยปาโมกฺโข มหาวิหาเร ปฏิวสติฯ โส ภิกฺขุ เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา โอกาสํ กาเรตฺวา อตฺตโน กุกฺกุจฺจํ ปุจฺฉิฯ เถโร เตน ภฏฺเฐ ชนกาเย ปจฺฉา อาคนฺตฺวา คหิตภาวํ ญตฺวา ‘‘อตฺถิ ทานิ เอตฺถ โอกาโส’’ติ จินฺเตตฺวา อาห ‘‘สเจ กาสาวสามิกํ ภิกฺขุํ อาเนยฺยาสิ, สกฺกา ภเวยฺย ตว ปติฏฺฐา กาตุ’’นฺติฯ กถาหํ, ภนฺเต, ตํ ทกฺขิสฺสามีติฯ ตหิํ ตหิํ คนฺตฺวา โอโลเกหีติฯ โส ปญฺจปิ มหาวิหาเร โอโลเกตฺวา เนว อทฺทกฺขิฯ ตโต นํ เถโร ปุจฺฉิ ‘‘กตราย ทิสาย พหู ภิกฺขู อาคจฺฉนฺตี’’ติ? ‘‘ทกฺขิณทิสาย, ภนฺเต’’ติฯ เตน หิ กาสาวํ ทีฆโต จ ติริยญฺจ มินิตฺวา ฐเปหิ, ฐเปตฺวา ทกฺขิณทิสาย วิหารปฏิปาฏิยา วิจินิตฺวา ตํ ภิกฺขุํ อาเนหีติฯ โส ตถา กตฺวา ตํ ภิกฺขุํ ทิสฺวา เถรสฺส สนฺติกํ อาเนสิฯ เถโร ปุจฺฉิ ‘‘ตเวทํ กาสาว’’นฺติ? ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติฯ กุหิํ เต ปาติตนฺติ? โส สพฺพํ อาจิกฺขิฯ เถโร เตน กตํ ธุรนิกฺเขปํ สุตฺวา อิตรํ ปุจฺฉิ ‘‘ตยา อิทํ กุหิํ ทิสฺวา คหิต’’นฺติ? โสปิ สพฺพํ อาโรเจสิฯ ตโต ตํ เถโร อาห ‘‘สเจ เต สุทฺธจิตฺเตน คหิตํ อภวิสฺส, อนาปตฺติเยว เต อสฺส, เถยฺยจิตฺเตน ปน คหิตตฺตา ทุกฺกฏํ อาปนฺโนสิ, ตํ เทเสตฺวา อนาปตฺติโก โหติ, อิทญฺจ กาสาวํ อตฺตโน สนฺตกํ กตฺวา เอตสฺเสว ภิกฺขุโน เทหี’’ติฯ โส ภิกฺขุ อมเตเนว อภิสิตฺโต วรมสฺสาสปฺปตฺโต อโหสิฯ เอวํ วตฺถุ โอโลเกตพฺพํฯ

กาโลติ อวหารกาโลฯ ตเทว หิ ภณฺฑํ กทาจิ อปฺปคฺฆํ โหติ, กทาจิ มหคฺฆํฯ ตสฺมา ตํ ภณฺฑํ ยสฺมิํ กาเล อวหฏํ, ตสฺมิํเยว กาเล โย ตสฺส อคฺโฆ โหติ, เตน อคฺเฆน อาปตฺติ กาเรตพฺพาฯ เอวํ กาโล โอโลเกตพฺโพฯ

เทโสติ อวหารเทโสฯ ตญฺหิ ภณฺฑํ ยสฺมิํ เทเส อวหฏํ, ตสฺมิํเยว เทเส โย ตสฺส อคฺโฆ โหติ, เตน อคฺเฆน อาปตฺติ กาเรตพฺพาฯ ภณฺฑุฏฺฐานเทเส หิ ภณฺฑํ อปฺปคฺฆํ โหติ, อญฺญตฺถ มหคฺฆํฯ

อิมสฺสปิ จ อตฺถสฺส ทีปนตฺถมิทํ วตฺถุ – อนฺตรสมุทฺเท กิร เอโก ภิกฺขุ สุสณฺฐานํ นาฬิเกรํ ลภิตฺวา ภมํ อาโรเปตฺวา สงฺขถาลกสทิสํ มโนรมํ ปานียถาลกํ กตฺวา ตตฺเถว ฐเปตฺวา เจติยคิริํ อคมาสิ ฯ อญฺโญ ภิกฺขุ อนฺตรสมุทฺทํ คนฺตฺวา ตสฺมิํ วิหาเร ปฏิวสนฺโต ตํ ถาลกํ ทิสฺวา เถยฺยจิตฺเตน คเหตฺวา เจติยคิริเมว อาคโตฯ ตสฺส ตตฺถ ยาคุํ ปิวนฺตสฺส ตํ ถาลกํ ทิสฺวา ถาลกสามิโก ภิกฺขุ อาห ‘‘กุโต เต อิทํ ลทฺธ’’นฺติฯ อนฺตรสมุทฺทโต เม อานีตนฺติฯ โส ตํ ‘‘เนตํ ตว สนฺตกํ, เถยฺยาย เต คหิต’’นฺติ สงฺฆมชฺฌํ อากฑฺฒิฯ ตตฺถ จ วินิจฺฉยํ อลภิตฺวา มหาวิหารํ อคมิํสุ, ตตฺถ จ เภริํ ปหราเปตฺวา มหาเจติยสมีเป สนฺนิปาตํ กตฺวา วินิจฺฉยํ อารภิํสุฯ วินยธรตฺเถรา อวหารํ สญฺญาเปสุํฯ

ตสฺมิญฺจ สนฺนิปาเต อาภิธมฺมิกโคทตฺตตฺเถโร นาม วินยกุสโล โหติ, โส เอวมาห ‘‘อิมินา อิทํ ถาลกํ กุหิํ อวหฏ’’นฺติ? ‘‘อนฺตรสมุทฺเท อวหฏ’’นฺติฯ ตตฺถ ตํ กิํ อคฺฆตีติฯ น กิญฺจิ อคฺฆติฯ ตตฺร หิ นาฬิเกรํ ภินฺทิตฺวา มิญฺชํ ขาทิตฺวา กปาลํ ฉฑฺเฑติ, ทารุอตฺถํ ปน ผรตีติฯ อิมสฺส ภิกฺขุโน เอตฺถ หตฺถกมฺมํ กิํ อคฺฆตีติ? มาสกํ วา อูนมาสกํ วาติฯ อตฺถิ ปน กตฺถจิ สมฺมาสมฺพุทฺเธน มาสเก วา อูนมาสเก วา ปาราชิกํ ปญฺญตฺตนฺติฯ เอวํ วุตฺเต ‘‘สาธุ สาธุ, สุกถิตํ สุวินิจฺฉิต’’นฺติ เอกสาธุกาโร อโหสิฯ เตน จ สมเยน ภาติยราชาปิ เจติยวนฺทนตฺถํ นครโต นิกฺขนฺโต ตํ สทฺทํ สุตฺวา ‘‘กิํ อิท’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา สพฺพํ ปฏิปาฏิยา สุตฺวา นคเร เภริํ จราเปสิ ‘‘มยิ สนฺเต ภิกฺขูนมฺปิ ภิกฺขุนีนมฺปิ คิหีนมฺปิ อธิกรณํ อาภิธมฺมิกโคทตฺตตฺเถเรน วินิจฺฉิตํ สุวินิจฺฉิตํ, ตสฺส วินิจฺฉเย อติฏฺฐมานํ ราชาณาย ฐเปมี’’ติฯ เอวํ เทโส โอโลเกตพฺโพฯ

อคฺโฆติ ภณฺฑคฺโฆฯ นวภณฺฑสฺส หิ โย อคฺโฆ โหติ, โส ปจฺฉา ปริหายติฯ ยถา นวโธโต ปตฺโต อฏฺฐ วา ทส วา อคฺฆติ, โส ปจฺฉา ภินฺโน วา ฉิทฺโท วา อาณิคณฺฐิกาหโต วา อปฺปคฺโฆ โหติ, ตสฺมา น สพฺพทา ภณฺฑํ ปกติอคฺเฆเนว กาตพฺพนฺติฯ เอวํ อคฺโฆ โอโลเกตพฺโพฯ

ปริโภโคติ ภณฺฑปริโภโคฯ ปริโภเคนปิ หิ วาสิอาทิภณฺฑสฺส อคฺโฆ ปริหายติฯ ตสฺมา เอวํ อุปปริกฺขิตพฺพํ – สเจ โกจิ กสฺสจิ ปาทคฺฆนกํ วาสิํ หรติ, ตตฺร วาสิสามิโก ปุจฺฉิตพฺโพ ‘‘ตยา อยํ วาสิ กิตฺตเกน กีตา’’ติ? ‘‘ปาเทน, ภนฺเต’’ติฯ

กิํ ปน เต กิณิตฺวาว ฐปิตา, อุทาหุ นํ วฬญฺเชสีติ? สเจ วทติ ‘‘เอกทิวสํ เม ทนฺตกฏฺฐํ วา รชนฉลฺลิ วา ปตฺตปจนกทารุ วา ฉินฺนํ, ฆํสิตฺวา วา นิสิตา’’ติ, อถสฺส โปราณโก อคฺโฆ ภฏฺโฐติ เวทิตพฺโพฯ ยถา จ วาสิยา, เอวํ อญฺชนิยา วา อญฺชนิสลากาย วา กุญฺจิกาย วา ปลาเลน วา ถุเสหิ วา อิฏฺฐกจุณฺเณน วา เอกวารํ ฆํสิตฺวา โธวิตมตฺเตนปิ อคฺโฆ ภสฺสติฯ ติปุมณฺฑลสฺส มกรทนฺตจฺเฉทเนนปิ ปริมชฺชนมตฺเตนปิ, อุทกสาฏกสฺส สกิํ นิวาสนปารุปเนนปิ ปริโภคสีเสน อํเส วา สีเส วา ฐปนมตฺเตนปิ, ตณฺฑุลาทีนํ ปปฺโผฏเนนปิ ตโต เอกํ วา ทฺเว วา อปนยเนนปิ อนฺตมโส เอกํ ปาสาณสกฺขรํ อุทฺธริตฺวา ฉฑฺฑิตมตฺเตนปิ, สปฺปิเตลาทีนํ ภาชนนฺตรปอวตฺตเนนปิ อนฺตมโส ตโต มกฺขิกํ วา กิปิลฺลิกํ วา อุทฺธริตฺวา ฉฑฺฑิตมตฺเตนปิ, คุฬปิณฺฑกสฺส มธุรภาวชานนตฺถํ นเขน วิชฺฌิตฺวา อณุมตฺตํ คหิตมตฺเตนปิ อคฺโฆ ภสฺสติฯ ตสฺมา ยํ กิญฺจิ ปาทคฺฆนกํ วุตฺตนเยเนว สามิเกหิ ปริโภเคน อูนํ กตํ โหติ, น ตํ อวหโฏ ภิกฺขุ ปาราชิเกน กาตพฺโพติฯ เอวํ อคฺโฆ โอโลเกตพฺโพฯ

เอวํ อิมานิ ตุลยิตฺวา ปญฺจ ฐานานิ ธาเรยฺย อตฺถํ วิจกฺขโณ, อาปตฺติํ วา อนาปตฺติํ วา ครุกํ วา ลหุกํ วา อาปตฺติํ ยถาฐาเน ฐเปยฺยาติฯ เตนาหุ อฏฺฐกถาจริยา –

‘‘สิกฺขาปทํ สมํ เตน, อญฺญํ กิญฺจิ น วิชฺชติ;

อเนกนยโวกิณฺณํ, คมฺภีรตฺถวินิจฺฉยํฯ

‘‘ตสฺมา วตฺถุมฺหิ โอติณฺเณ, ภิกฺขุนา วินยญฺญุนา;

วินยานุคฺคเหเนตฺถ, กโรนฺเตน วินิจฺฉยํฯ

‘‘ปาฬิํ อฏฺฐกถญฺเจว, สาธิปฺปายมเสสโต;

โอคยฺห อปฺปมตฺเตน, กรณีโย วินิจฺฉโยฯ

‘‘อาปตฺติทสฺสนุสฺสาโห, น กตฺตพฺโพ กุทาจนํ;

ปสฺสิสฺสามิ อนาปตฺติ-มิติ กยิราถ มานสํฯ

‘‘ปสฺสิตฺวาปิ จ อาปตฺติํ, อวตฺวาว ปุนปฺปุนํ;

วีมํสิตฺวาถ วิญฺญูหิ, สํสนฺทิตฺวา จ ตํ วเทฯ

‘‘กปฺปิเยปิ จ วตฺถุสฺมิํ, จิตฺตสฺส ลหุวตฺติโน;

วเสน สามญฺญคุณา, จวนฺตีธ ปุถุชฺชนาฯ

‘‘ตสฺมา ปรปริกฺขารํ, อาสีวิสมิโวรคํ;

อคฺคิํ วิย จ สมฺปสฺสํ, นามเสยฺย วิจกฺขโณ’’ติฯ (ปารา. อฏฺฐ. 1.160-1 ตตฺรายํ อนุสาสนี);

[233] อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาโรจนํ วินิจฺฉินนฺเตน (ปารา. อฏฺฐ. 2.197) ปน ‘‘กิํ เต อธิคตํฯ กินฺติ เต อธิคตํ, กทา เต อธิคตํ, กตฺถ เต อธิคตํ, กตเม เต กิเลสา ปหีนา, กตเมสํ ตฺวํ ธมฺมานํ ลาภี’’ติ อิมานิ ฉ ฐานานิ วิโสเธตพฺพานิฯ สเจ หิ โกจิ ภิกฺขุ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาธิคมํ พฺยากเรยฺย, น โส เอตฺตาวตา สกฺกาโร กาตพฺโพ, อิเมสํ ปน ฉนฺนํ ฐานานํ โสธนตฺถํ เอวํ วตฺตพฺโพ ‘‘กิํ เต อธิคตํ, กิํ ฌานํ อุทาหุ วิโมกฺขาทีสุ อญฺญตร’’นฺติฯ โย หิ เยน อธิคโต ธมฺโม, โส ตสฺส ปากโฏ โหติฯ สเจ ‘‘อิทํ นาม เม อธิคต’’นฺติ วทติ, ตโต ‘‘กินฺติ เต อธิคต’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺโพ, ‘‘อนิจฺจลกฺขณาทีสุ กิํ ธุรํ กตฺวา อฏฺฐติํสาย วา อารมฺมเณสุ รูปารูปอชฺฌตฺตพหิทฺธาทิเภเทสุ วา ธมฺเมสุ เกน มุเขน อภินิวิสิตฺวา’’ติฯ โย หิ ยสฺสาภินิเวโส, โส ตสฺส ปากโฏ โหติฯ สเจ ‘‘อยํ นาม เม อภินิเวโส, เอวํ มยา อธิคต’’นฺติ วทติ, ตโต ‘‘กทา เต อธิคต’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺโพ, ‘‘กิํ ปุพฺพณฺเห, อุทาหุ มชฺฌนฺหิกาทีสุ อญฺญตรสฺมิํ กาเล’’ติฯ สพฺเพสญฺหิ อตฺตนา อธิคตกาโล ปากโฏ โหติฯ สเจ ‘‘อมุกสฺมิํ นาม กาเล อธิคก’’นฺติ วทติ, ตโต ‘‘กตฺถ เต อธิคต’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺโพ, ‘‘กิํ ทิวาฏฺฐาเน, อุทาหุ รตฺติฏฺฐานาทีสุ อญฺญตรสฺมิํ โอกาเส’’ติฯ สพฺเพสญฺหิ อตฺตนา อธิคโตกาโส ปากโฏ โหติฯ สเจ ‘‘อมุกสฺมิํ นาม เม โอกาเส อธิคต’’นฺติ วทติ, ตโต ‘‘กตเม เต กิเลสา ปหีนา’’ติ ปุจฺฉิตพฺโพ, ‘‘กิํ ปฐมมคฺควชฺฌา, อุทาหุ ทุติยาทิมคฺควชฺฌา’’ติฯ สพฺเพสญฺหิ อตฺตนา อธิคตมคฺเคน ปหีนา กิเลสา ปากฏา โหนฺติฯ

สเจ ‘‘อิเม นาม เม กิเลสา ปหีนา’’ติ วทติ, ตโต ‘‘กตเมสํ ตฺวํ ธมฺมานํ ลาภี’’ติ ปุจฺฉิตพฺโพ, ‘‘กิํ โสตาปตฺติมคฺคสฺส, อุทาหุ สกทาคามิมคฺคาทีสุ อญฺญตรสฺสา’’ติฯ

สพฺเพสญฺหิ อตฺตนา อธิคตธมฺโม ปากโฏ โหติฯ สเจ ‘‘อิเมสํ นามาหํ ธมฺมานํ ลาภี’’ติ วทติ, เอตฺตาวตาปิสฺส วจนํ น สทฺธาตพฺพํฯ พหุสฺสุตา หิ อุคฺคหปริปุจฺฉากุสลา ภิกฺขู อิมานิ ฉ ฐานานิ โสเธตุํ สกฺโกนฺติ, อิมสฺส ปน ภิกฺขุโน อาคมนปฏิปทา โสเธตพฺพาฯ ยทิ อาคมนปฏิปทา น สุชฺฌติ, ‘‘อิมาย ปฏิปทาย โลกุตฺตรธมฺโม นาม น ลพฺภตี’’ติ อปเนตพฺโพฯ ยทิ ปนสฺส อาคมนปฏิปทา สุชฺฌติ, ทีฆรตฺตํ ตีสุ สิกฺขาสุ อปฺปมตฺโต ชาคริยมนุยุตฺโต จตูสุ ปจฺจเยสุ อลคฺโค อากาเส ปาณิสเมน เจตสา วิหรตีติ ปญฺญายติ, ตสฺส ภิกฺขุโน พฺยากรณํ ปฏิปทาย สทฺธิํ สํสนฺทติฯ ‘‘เสยฺยถาปิ นาม คงฺโคทกํ ยมุโนทเกน สํสนฺทติ สเมติ, เอวเมว สุปญฺญตฺตา เตน ภควตา สาวกานํ นิพฺพานคามินี ปฏิปทา, สํสนฺทติ นิพฺพานญฺจ ปฏิปทา จา’’ติ (ที. นิ. 2.296) วุตฺตสทิสํ โหติฯ อปิจ โข น เอตฺตเกนปิ สกฺกาโร กาตพฺโพฯ กสฺมา? เอกจฺจสฺส หิ ปุถุชฺชนสฺสปิ สโต ขีณาสวสฺส ปฏิปตฺติสทิสา ปฏิปตฺติ โหติ, ตสฺมา โส ภิกฺขุ เตหิ เตหิ อุปาเยหิ อุตฺตาเสตพฺโพฯ ขีณาสวสฺส นาม อสนิยาปิ มตฺถเก ปตมานาย ภยํ วา ฉมฺภิตตฺตํ วา โลมหํโส วา น โหติ, ปุถุชฺชนสฺส อปฺปมตฺตเกนปิ โหติฯ

ตตฺริมานิ วตฺถูนิ (ม. นิ. อฏฺฐ. 3.102) – ทีฆภาณกอภยตฺเถโร กิร เอกํ ปิณฺฑปาติกํ ปริคฺคเหตุํ อสกฺโกนฺโต ทหรสฺส สญฺญํ อทาสิฯ โส ตํ นหายมานํ กลฺยาณีนทีมุขทฺวาเร นิมุชฺชิตฺวา ปาเท อคฺคเหสิฯ ปิณฺฑปาติโก ‘‘กุมฺภีโล’’ติ สญฺญาย มหาสทฺทมกาสิ, ตทา นํ ‘‘ปุถุชฺชโน’’ติ ชานิํสุฯ

จนฺทมุขติสฺสราชกาเล ปน มหาวิหาเร สงฺฆตฺเถโร ขีณาสโว ทุพฺพลจกฺขุโก วิหาเรเยว อจฺฉติฯ ราชา ‘‘เถรํ ปริคฺคณฺหิสฺสามี’’ติ ภิกฺขูสุ ภิกฺขาจารํ คเตสุ อปฺปสทฺโท อุปสงฺกมิตฺวา สปฺโป วิย ปาเท อคฺคเหสิฯ เถโร สิลาถมฺโภ วิย นิจฺจโล หุตฺวา ‘‘โก เอตฺถา’’ติ อาหฯ ‘‘อหํ, ภนฺเต, ติสฺโส’’ติ? ‘‘สุคนฺธํ วายสิ โน ติสฺสา’’ติฯ เอวํ ขีณาสวสฺส ภยํ นาม นตฺถิฯ

เอกจฺโจ ปน ปุถุชฺชโนปิ อติสูโร โหติ นิพฺภโยฯ โส รชนีเยน อารมฺมเณน ปริคฺคณฺหิตพฺโพฯ

วสภราชาปิ เอกํ เถรํ ปริคฺคณฺหมาโน ฆเร นิสีทาเปตฺวา ตสฺส สนฺติเก พทรสาฬวํ มทฺทมาโน นิสีทิฯ มหาเถรสฺส เขโฬ จลิโต, เถรสฺส ปุถุชฺชนภาโว อาวิภูโตฯ ขีณาสวสฺส หิ รสตณฺหา นาม สุปฺปหีนา, ทิพฺเพสุปิ รเสสุ นิกนฺติ นาม น โหติ, ตสฺมา อิเมหิ อุปาเยหิ ปริคฺคเหตฺวา สจสฺส ภยํ วา ฉมฺภิตตฺตํ วา รสตณฺหา วา อุปฺปชฺชติ, ‘‘น จ ตฺวํ อรหา’’ติ อปเนตพฺโพฯ สเจ ปน อภีรุ อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี หุตฺวา สีโห วิย นิสีทติ, ทิพฺพารมฺมเณปิ นิกนฺติํ น ชเนติ, อยํ ภิกฺขุ สมฺปนฺนเวยฺยากรโณ สมนฺตา ราชราชมหามตฺตาทีหิ เปสิตํ สกฺการํ อรหตีติ เวทิตพฺโพฯ เอวํ ตาว อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาโรจนํ วินิจฺฉินิตพฺพํฯ

[234] สกเล ปน วินยวินิจฺฉเย (ปารา. อฏฺฐ. 1.45) โกสลฺลํ ปตฺถยนฺเตน จตุพฺพิโธ วินโย ชานิตพฺโพฯ

จตุพฺพิธญฺหิ วินยํ, มหาเถรา มหิทฺธิกา;

นีหริตฺวา ปกาเสสุํ, ธมฺมสงฺคาหกา ปุราฯ

กตมํ จตุพฺพิธํ? สุตฺตํ สุตฺตานุโลมํ อาจริยวาทํ อตฺตโนมตินฺติฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อาหจฺจปเทน โข, มหาราช, รเสน อาจริยวํเสน อธิปฺปายา’’ติ (มิ. ป. 4.2.3)ฯ เอตฺถ หิ อาหจฺจปทนฺติ สุตฺตํ อธิปฺเปตํฯ รโสติ สุตฺตานุโลมํฯ อาจริยวํโสติ อาจริยวาโทฯ อธิปฺปาโยติ อตฺตโนมติฯ

ตตฺถ สุตฺตํ นาม สกลวินยปิฏเก ปาฬิฯ

สุตฺตานุโลมํ นาม จตฺตาโร มหาปเทสาฯ เย ภควตา เอวํ วุตฺตา –

‘‘ยํ, ภิกฺขเว, มยา ‘อิทํ น กปฺปตี’ติ อปฺปฏิกฺขิตฺตํ, ตญฺเจ อกปฺปิยํ อนุโลเมติ, กปฺปิยํ ปฏิพาหติ, ตํ โว น กปฺปติฯ ยํ, ภิกฺขเว, มยา ‘อิทํ น กปฺปตี’ติ อปฺปฏิกฺขิตฺตํ, ตญฺเจ กปฺปิยํ อนุโลเมติ, อกปฺปิยํ ปฏิพาหติ, ตํ โว กปฺปติฯ ยํ, ภิกฺขเว, มยา ‘อิทํ กปฺปตี’ติ อนนุญฺญาตํ, ตํ เจ อกปฺปิยํ อนุโลเมติ, กปฺปิยํ ปฏิพาหติ, ตํ โว น กปฺปติฯ ยํ, ภิกฺขเว, มยา ‘อิทํ กปฺปตี’ติ อนนุญฺญาตํ, ตญฺเจ กปฺปิยํ อนุโลเมติ, อกปฺปิยํ ปฏิพาหติ, ตํ โว กปฺปตี’’ติ (มหาว. 305)ฯ

อาจริยวาโท นาม ธมฺมสงฺคาหเกหิ ปญฺจหิ อรหนฺตสเตหิ ฐปิตา ปาฬิวินิมุตฺตา โอกฺกนฺตวินิจฺฉยปฺปวตฺตา อฏฺฐกถาตนฺติฯ

อตฺตโนมติ นาม สุตฺตสุตฺตานุโลมอาจริยวาเท มุญฺจิตฺวา อนุมาเนน อตฺตโน อนุพุทฺธิยา นยคฺคาเหน อุปฏฺฐิตาการกถนํฯ

อปิจ สุตฺตนฺตาภิธมฺมวินยฏฺฐกถาสุ อาคโต สพฺโพปิ เถรวาโท อตฺตโนมติ นามฯ ตํ ปน อตฺตโนมติํ คเหตฺวา กเถนฺเตน น ทฬฺหคฺคาหํ คเหตฺวา โวหริตพฺพํ, การณํ สลฺลกฺเขตฺวา อตฺเถน ปาฬิํ, ปาฬิยา จ อตฺถํ สํสนฺทิตฺวา กเถตพฺพํ, อตฺตโนมติ อาจริยวาเท โอตาเรตพฺพาฯ สเจ ตตฺถ โอตรติ เจว สเมติ จ, คเหตพฺพาฯ สเจ เนว โอตรติ น สเมติ, น คเหตพฺพาฯ อยญฺหิ อตฺตโนมติ นาม สพฺพทุพฺพลา, อตฺตโนมติโต อาจริยวาโท พลวตโรฯ

อาจริยวาโทปิ สุตฺตานุโลเม โอตาเรตพฺโพฯ ตตฺถ โอตรนฺโต สเมนฺโต เอว คเหตพฺโพ, อิตโร น คเหตพฺโพฯ อาจริยวาทโต หิ สุตฺตานุโลมํ พลวตรํฯ

สุตฺตานุโลมมฺปิ สุตฺเต โอตาเรตพฺพํฯ ตตฺถ โอตรนฺตํ สเมนฺตเมว คเหตพฺพํ, อิตรํ น คเหตพฺพํฯ สุตฺตานุโลมโต หิ สุตฺตเมว พลวตรํฯ สุตฺตญฺหิ อปฺปฏิวตฺติยํ การกสงฺฆสทิสํ พุทฺธานํ ฐิตกาลสทิสํฯ ตสฺมา ยทา ทฺเว ภิกฺขู สากจฺฉนฺติ, สกวาที สุตฺตํ คเหตฺวา กเถติ, ปรวาที สุตฺตานุโลมํฯ เตหิ อญฺญมญฺญํ เขปํ วา ครหํ วา อกตฺวา สุตฺตานุโลมํ สุตฺเต โอตาเรตพฺพํฯ สเจ โอตรติ สเมติ, คเหตพฺพํ, โน เจ, น คเหตพฺพํ, สุตฺตสฺมิํเยว ฐาตพฺพํฯ อถายํ สุตฺตํ คเหตฺวา กเถติ, ปโร อาจริยวาทํฯ เตหิปิ อญฺญมญฺญํ เขปํ วา ครหํ วา อกตฺวา อาจริยวาโท สุตฺเต โอตาเรตพฺโพฯ สเจ โอตรติ สเมติ, คเหตพฺโพฯ อโนตรนฺโต อสเมนฺโต จ คารยฺหาจริยวาโท น คเหตพฺโพ, สุตฺตสฺมิํเยว ฐาตพฺพํฯ อถายํ สุตฺตํ คเหตฺวา กเถติ, ปโร อตฺตโนมติํฯ เตหิปิ อญฺญมญฺญํ เขปํ วา ครหํ วา อกตฺวา อตฺตโนมติ สุตฺเต โอตาเรตพฺพาฯ สเจ โอตรติ สเมติ, คเหตพฺพา, โน เจ, น คเหตพฺพา, สุตฺตสฺมิํเยว ฐาตพฺพํฯ

อถายํ สุตฺตานุโลมํ คเหตฺวา กเถติ, ปโร สุตฺตํ, สุตฺตานุโลเม โอตาเรตพฺพํฯ สเจ โอตรติ สเมติ, ติสฺโส สงฺคีติโย อารุฬฺหํ ปาฬิอาคตํ ปญฺญายติ, คเหตพฺพํ, โน เจ ตถา ปญฺญายติ, น โอตรติ น สเมติ, พาหิรกสุตฺตํ วา โหติ สิโลโก วา อญฺญํ วา คารยฺหสุตฺตํ คุฬฺหเวสฺสนฺตรคุฬฺหวินยเวทลฺลาทีนํ อญฺญตรโต อาภตํ, น คเหตพฺพํ, สุตฺตานุโลมสฺมิํเยว ฐาตพฺพํฯ อถายํ สุตฺตานุโลมํ คเหตฺวา กเถติ, ปโร อาจริยวาทํฯ อาจริยวาโท สุตฺตานุโลเม โอตาเรตพฺโพฯ สเจ โอตรติ สเมติ, คเหตพฺโพฯ โน เจ, น คเหตพฺโพ, สุตฺตานุโลเมเยว ฐาตพฺพํฯ อถายํ สุตฺตานุโลมํ คเหตฺวา กเถติ, ปโร อตฺตโนมติํฯ อตฺตโนมติ สุตฺตานุโลเม โอตาเรตพฺพาฯ สเจ โอตรติ สเมติ, คเหตพฺพาฯ โน เจ, น คเหตพฺพา, สุตฺตานุโลเมเยว ฐาตพฺพํฯ

อถายํ อาจริยวาทํ คเหตฺวา กเถติ, ปโร สุตฺตํฯ สุตฺตํ อาจริยวาเท โอตาเรตพฺพํฯ สเจ โอตรติ สเมติ, คเหตพฺพํฯ อิตรํ คารยฺหสุตฺตํ น คเหตพฺพํ, อาจริยวาเทเยว ฐาตพฺพํฯ อถายํ อาจริยวาทํ คเหตฺวา กเถติ, ปโร สุตฺตานุโลมํฯ สุตฺตานุโลมํ อาจริยวาเท โอตาเรตพฺพํฯ โอตรนฺตํ สเมนฺตเมว คเหตพฺพํ, อิตรํ น คเหตพฺพํ, อาจริยวาเทเยว ฐาตพฺพํฯ อถายํ อาจริยวาทํ คเหตฺวา กเถติ, ปโร อตฺตโนมติํฯ อตฺตโนมติ อาจริยวาเท โอตาเรตพฺพาฯ สเจ โอตรติ สเมติ, คเหตพฺพาฯ โน เจ, น คเหตพฺพา, อาจริยวาเทเยว ฐาตพฺพํฯ

อถ ปนายํ อตฺตโนมติํ คเหตฺวา กเถติ, ปโร สุตฺตํฯ สุตฺตํ อตฺตโนมติยํ โอตาเรตพฺพํฯ สเจ โอตรติ สเมติ, คเหตพฺพํฯ อิตรํ คารยฺหสุตฺตํ น คเหตพฺพํ, อตฺตโนมติยเมว ฐาตพฺพํฯ อถายํ อตฺตโนมติํ คเหตฺวา กเถติ, ปโร สุตฺตานุโลมํฯ สุตฺตานุโลมํ อตฺตโนมติยํ โอตาเรตพฺพํฯ โอตรนฺตํ สเมนฺตเมว คเหตพฺพํ, อิตรํ น คเหตพฺพํ, อตฺตโนมติยเมว ฐาตพฺพํฯ อถายํ อตฺตโนมติํ คเหตฺวา กเถติ, ปโร อาจริยวาทํฯ อาจริยวาโท อตฺตโนมติยํ โอตาเรตพฺโพฯ สเจ โอตรติ สเมติ, คเหตพฺโพฯ

อิตโร คารยฺหาจริยวาโท น คเหตพฺโพ, อตฺตโนมติยเมว ฐาตพฺพํ, อตฺตโน คหณเมว พลิยํ กาตพฺพํฯ สพฺพฏฺฐาเนสุ จ เขโป วา ครหา วา น กาตพฺพาติฯ

อถ ปนายํ กปฺปิยนฺติ คเหตฺวา กเถติ, ปโร อกปฺปิยนฺติ, สุตฺเต จ สุตฺตานุโลเม จ โอตาเรตพฺพํฯ สเจ กปฺปิยํ โหติ, กปฺปิเย ฐาตพฺพํฯ สเจ อกปฺปิยํ, อกปฺปิเย ฐาตพฺพํฯ อถายํ ตสฺส กปฺปิยภาวสาธกํ สุตฺตโต พหุํ การณญฺจ วินิจฺฉยญฺจ ทสฺเสติ, ปโร การณํ น วินฺทติ, กปฺปิเยว ฐาตพฺพํฯ อถ ปโร ตสฺส อกปฺปิยภาวสาธกํ สุตฺตโต พหุํ การณญฺจ วินิจฺฉยญฺจ ทสฺเสติ, อเนน อตฺตโน คหณนฺติ กตฺวา ทฬฺหํ อาทาย น ฐาตพฺพํ, ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อกปฺปิเย เอว ฐาตพฺพํฯ อถ ทฺวินฺนมฺปิ การณจฺฉายา ทิสฺสติ, ปฏิกฺขิตฺตภาโวเยว สาธุ, อกปฺปิเย ฐาตพฺพํฯ วินยญฺหิ ปตฺวา กปฺปิยากปฺปิยวิจารณํ อาคมฺม รุนฺธิตพฺพํ, คาฬฺหํ กตฺตพฺพํ, โสตํ ปจฺฉินฺทิตพฺพํ, ครุกภาเวเยว ฐาตพฺพํฯ

อถ ปนายํ อกปฺปิยนฺติ คเหตฺวา กเถติ, ปโร กปฺปิยนฺติ, สุตฺเต จ สุตฺตานุโลเม จ โอตาเรตพฺพํฯ สเจ กปฺปิยํ โหติ, กปฺปิเย ฐาตพฺพํฯ สเจ อกปฺปิยํ, อกปฺปิเย ฐาตพฺพํฯ อถายํ พหูหิ สุตฺตวินิจฺฉยการเณหิ อกปฺปิยภาวํ ทสฺเสติ, ปโร การณํ น วินฺทติ, อกปฺปิเย ฐาตพฺพํฯ อถ ปโร พหูหิ สุตฺตวินิจฺฉยการเณหิ กปฺปิยภาวํ ทสฺเสติ, อยํ การณํ น วินฺทติ, กปฺปิเย ฐาตพฺพํฯ อถ ทฺวินฺนมฺปิ การณจฺฉายา ทิสฺสติ, อตฺตโน คหณํ น วิสฺสชฺเชตพฺพํฯ ยถา จายํ กปฺปิยากปฺปิเย อกปฺปิยกปฺปิเย จ วินิจฺฉโย วุตฺโต, เอวํ อนาปตฺติอาปตฺติวาเท อาปตฺตานาปตฺติวาเท จ, ลหุกครุกาปตฺติวาเท ครุกลหุกาปตฺติวาเท จาปิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ นามมตฺเตเยว หิ เอตฺถ นานํ, โยชนานเย นานํ นตฺถิ, ตสฺมา น วิตฺถาริตํฯ

เอวํ กปฺปิยากปฺปิยาทิวินิจฺฉเย อุปฺปนฺเน โย สุตฺตสุตฺตานุโลมอาจริยวาทอตฺตโนมตีสุ อติเรกการณํ ลภติ, ตสฺส วาเท ฐาตพฺพํ, สพฺพโส ปน การณวินิจฺฉยํ อลภนฺเตน สุตฺตํ น ชหิตพฺพํ, สุตฺตสฺมิํเยว ฐาตพฺพนฺติฯ เอวํ สกลวินยวินิจฺฉเย โกสลฺลํ ปตฺถยนฺเตน อยํ จตุพฺพิโธ วินโย ชานิตพฺโพฯ

อิมญฺจ ปน จตุพฺพิธํ วินยํ ญตฺวาปิ วินยธเรน ปุคฺคเลน ติลกฺขณสมนฺนาคเตน ภวิตพฺพํฯ ตีณิ หิ วินยธรสฺส ลกฺขณานิ อิจฺฉิตพฺพานิฯ

กตมานิ ตีณิ? สุตฺตญฺจสฺส สฺวาคตํ โหติ สุปฺปวตฺติ สุวินิจฺฉิตํ สุตฺตโต อนุพฺยญฺชนโสติ อิทเมกํ ลกฺขณํฯ วินเย โข ปน ฐิโต โหติ อสํหีโรติ อิทํ ทุติยํฯ อาจริยปรมฺปรา โข ปนสฺส สุคฺคหิตา โหติ สุมนสิกตา สูปธาริตาติ อิทํ ตติยํฯ

ตตฺถ สุตฺตํ นาม สกลํ วินยปิฏกํฯ ตทสฺส สฺวาคตํ โหตีติ สุฏฺฐุ อาคตํฯ สุปฺปวตฺตีติ สุฏฺฐุ ปวตฺตํ ปคุณํ วาจุคฺคตํฯ สุวินิจฺฉิตํ สุตฺตโส อนุพฺยญฺชนโสติ ปาฬิโต จ ปริปุจฺฉโต จ อฏฺฐกถาโต จ สุวินิจฺฉิตํ โหติ กงฺขาเฉทนํ กตฺวา อุคฺคหิตํฯ วินเย โข ปน ฐิโต โหตีติ วินเย ลชฺชิภาเวน ปติฏฺฐิโต โหติฯ อลชฺชี หิ พหุสฺสุโตปิ สมาโน ลาภครุกตาย ตนฺติํ วิสํวาเทตฺวา อุทฺธมฺมํ อุพฺพินยํ สตฺถุสาสนํ ทีเปตฺวา สาสเน มหนฺตํ อุปทฺทวํ กโรติ, สงฺฆเภทมฺปิ สงฺฆราชิมฺปิ อุปฺปาเทติฯ ลชฺชี ปน กุกฺกุจฺจโก สิกฺขากาโม ชีวิตเหตุปิ ตนฺติํ อวิสํวาเทตฺวา ธมฺมเมว วินยเมว ทีเปติ, สตฺถุสาสนํ ครุกํ กตฺวา ฐเปติฯ ตถา หิ ปุพฺเพ มหาเถรา ติกฺขตฺตุํ วาจํ นิจฺฉาเรสุํ ‘‘อนาคเต ลชฺชี รกฺขิสฺสติ, ลชฺชี รกฺขิสฺสติ, ลชฺชี รกฺขิสฺสตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.45)ฯ เอวํ โย ลชฺชี, โส วินยํ อวิชหนฺโต อโวกฺกมนฺโต ลชฺชิภาเวเนว วินเย ฐิโต โหติ สุปฺปติฏฺฐิโตติฯ

อสํหีโรติ สํหีโร นาม โย ปาฬิยํ วา อฏฺฐกถายํ วา เหฏฺฐโต วา อุปริโต วา ปทปฏิปาฏิยา วา ปุจฺฉิยมาโน วิตฺถุนติ วิปฺผนฺทติ สนฺติฏฺฐิตุํ น สกฺโกติ, ยํ ยํ ปเรน วุจฺจติ, ตํ ตํ อนุชานาติ, สกวาทํ ฉฑฺเฑตฺวา ปรวาทํ คณฺหาติฯ โย ปน ปาฬิยํ วา อฏฺฐกถายํ วา เหฏฺฐุปริเยน วา ปทปฏิปาฏิยา วา ปุจฺฉิยมาโน น วิตฺถุนติ น วิปฺผนฺทติ, เอเกกโลมํ สณฺฑาเสน คณฺหนฺโต วิย ‘‘เอวํ มยํ วทาม, เอวํ โน อาจริยา วทนฺตี’’ติ วิสฺสชฺเชติ, ยมฺหิ ปาฬิ จ ปาฬิวินิจฺฉโย จ สุวณฺณภาชเน ปกฺขิตฺตสีหวสา วิย ปริกฺขยํ ปริยาทานํ อคจฺฉนฺโต ติฏฺฐติ, อยํ วุจฺจติ ‘‘อสํหีโร’’ติฯ

อาจริยปรมฺปรา โข ปนสฺส สุคฺคหิตา โหตีติ เถรปรมฺปรา วํสปรมฺปรา อสฺส สุฏฺฐุ คหิตา โหติฯ สุมนสิกตาติ สุฏฺฐุ มนสิกตา, อาวชฺชิตมตฺเต อุชฺชลิตปทีโป วิย โหติฯ

สูปธาริตาติ สุฏฺฐุ อุปธาริตา ปุพฺพาปรานุสนฺธิโต อตฺถโต การณโต จ อุปธาริตา ฯ อตฺตโนมติํ ปหาย อาจริยสุทฺธิยา วตฺตา โหติ, ‘‘มยฺหํ อาจริโย อสุกาจริยสฺส สนฺติเก อุคฺคณฺหิ, โส อสุกสฺสา’’ติ เอวํ สพฺพํ อาจริยปรมฺปรํ เถรวาทงฺคํ หริตฺวา ยาว อุปาลิตฺเถโร สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สนฺติเก อุคฺคณฺหีติ ปาเปตฺวา ฐเปติ, ตโตปิ อาหริตฺวา อุปาลิตฺเถโร สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สนฺติเก อุคฺคณฺหิ, ทาสกตฺเถโร อตฺตโน อุปชฺฌายสฺส อุปาลิตฺเถรสฺส, โสณตฺเถโร อตฺตโน อุปชฺฌายสฺส ทาสกตฺเถรสฺส, สิคฺควตฺเถโร อตฺตโน อุปชฺฌายสฺส โสณตฺเถรสฺส, โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถโร อตฺตโน อุปชฺฌายสฺส สิคฺควตฺเถรสฺส จณฺฑวชฺชิตฺเถรสฺส จาติ เอวํ สพฺพํ อาจริยปรมฺปรํ เถรวาทงฺคํ อาหริตฺวา อตฺตโน อาจริยํ ปาเปตฺวา ฐเปติฯ เอวํ อุคฺคหิตา หิ อาจริยปรมฺปรา สุคฺคหิตา โหติฯ เอวํ อสกฺโกนฺเตน ปน อวสฺสํ ทฺเว ตโย ปริวฏฺฏา อุคฺคเหตพฺพาฯ สพฺพปจฺฉิเมน หิ นเยน ยถา อาจริโย อาจริยาจริโย จ ปาฬิญฺจ ปริปุจฺฉญฺจ วทนฺติ, ตถา ญาตุํ วฏฺฏติฯ

อิเมหิ จ ปน ตีหิ ลกฺขเณหิ สมนฺนาคเตน วินยธเรน วตฺถุวินิจฺฉยตฺถํ สนฺนิปติเต สงฺเฆ โอติณฺเณ วตฺถุสฺมิํ โจทเกน จ จุทิตเกน จ วุตฺเต วตฺตพฺเพ สหสา อวินิจฺฉินิตฺวาว ฉ ฐานานิ โอโลเกตพฺพานิฯ กตมานิ ฉ? วตฺถุ โอโลเกตพฺพํ, มาติกา โอโลเกตพฺพา, ปทภาชนียํ โอโลเกตพฺพํ, ติกปริจฺเฉโท โอโลเกตพฺโพ, อนฺตราปตฺติ โอโลเกตพฺพา, อนาปตฺติ โอโลเกตพฺพาติฯ

วตฺถุํ โอโลเกนฺโตปิ หิ ‘‘ติเณน วา ปณฺเณน วา ปฏิจฺฉาเทตฺวา อาคนฺตพฺพํ, น ตฺเวว นคฺเคน อาคนฺตพฺพํ, โย อาคจฺเฉยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปารา. 517) เอวํ เอกจฺจํ อาปตฺติํ ปสฺสติ, โส ตํ สุตฺตํ อาเนตฺวา ตํ อธิกรณํ วูปสเมสฺสติฯ

มาติกํ โอโลเกนฺโตปิ ‘‘สมฺปชานมุสาวาเท ปาจิตฺติย’’นฺติอาทินา (ปาจิ. 3) นเยน ปญฺจนฺนํ อาปตฺตีนํ อญฺญตรํ อาปตฺติํ ปสฺสติ, โส ตํ สุตฺตํ อาเนตฺวา ตํ อธิกรณํ วูปสเมสฺสติฯ

ปทภาชนียํ โอโลเกนฺโตปิ ‘‘อกฺขยิเต สรีเร เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺสฯ

เยภุยฺเยน ขยิเต สรีเร เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติอาทินา (ปารา. 59 อตฺถโต สมานํ) นเยน สตฺตนฺนํ อาปตฺตีนํ อญฺญตรํ อาปตฺติํ ปสฺสติ, โส ปทภาชนียโต สุตฺตํ อาเนตฺวา ตํ อธิกรณํ วูปสเมสฺสติฯ

ติกปริจฺเฉทํ โอโลเกนฺโตปิ ติกสงฺฆาทิเสสํ วา ติกปาจิตฺติยํ วา ติกทุกฺกฏํ วา อญฺญตรํ วา อาปตฺติํ ติกปริจฺเฉเท ปสฺสติ, โส ตโต สุตฺตํ อาเนตฺวา ตํ อธิกรณํ วูปสเมสฺสติฯ

อนฺตราปตฺติํ โอโลเกนฺโตปิ ‘‘ปฏิลาตํ อุกฺขิปติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปาจิ. 355) เอวํ ยา สิกฺขาปทนฺตเรสุ อนฺตราปตฺติ โหติ, ตํ ปสฺสติ, โส ตํ สุตฺตํ อาเนตฺวา ตํ อธิกรณํ วูปสเมสฺสติฯ

อนาปตฺติํ โอโลเกนฺโตปิ ‘‘อนาปตฺติ ภิกฺขุ อสาทิยนฺตสฺส, อเถยฺยจิตฺตสฺส, น มรณาธิปฺปายสฺส, อนุลฺลปนาธิปฺปายสฺส, น โมจนาธิปฺปายสฺส อสญฺจิจฺจ อสติยา อชานนฺตสฺสา’’ติ (ปารา. 72, 136, 180, 225, 263 โถกํ โถกํ วิสทิสํ) เอวํ ตสฺมิํ ตสฺมิํ สิกฺขาปเท นิทฺทิฏฺฐํ อนาปตฺติํ ปสฺสติ, โส ตํ สุตฺตํ อาเนตฺวา ตํ อธิกรณํ วูปสเมสฺสติฯ

โย หิ ภิกฺขุ จตุพฺพิธวินยโกวิโท ติลกฺขณสมฺปนฺโน อิมานิ ฉ ฐานานิ โอโลเกตฺวา อธิกรณํ วูปสเมสฺสติ, ตสฺส วินิจฺฉโย อปฺปฏิวตฺติโย พุทฺเธน สยํ นิสีทิตฺวา วินิจฺฉิตสทิโส โหติฯ ตํ เจ เอวํ วินิจฺฉยกุสลํ ภิกฺขุํ โกจิ กตสิกฺขาปทวีติกฺกโม ภิกฺขุ อุปสงฺกมิตฺวา อตฺตโน กุกฺกุจฺจํ ปุจฺเฉยฺย, เตน สาธุกํ สลฺลกฺเขตฺวา สเจ อนาปตฺติ โหติ, ‘‘อนาปตฺตี’’ติ วตฺตพฺพํฯ สเจ ปน อาปตฺติ โหติ, สา เทสนาคามินี เจ, ‘‘เทสนาคามินี’’ติ วตฺตพฺพํฯ วุฏฺฐานคามินี เจ, ‘‘วุฏฺฐานคามินี’’ติ วตฺตพฺพํฯ อถสฺส ปาราชิกจฺฉายา ทิสฺสติ, ‘‘ปาราชิกาปตฺตี’’ติ น วตฺตพฺพํฯ กสฺมา? เมถุนธมฺมวีติกฺกโม หิ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมวีติกฺกโม จ โอฬาริโก, อทินฺนาทานมนอุสฺสวิคฺคหวีติกฺกมา ปน สุขุมา จิตฺตลหุกาฯ เต สุขุเมเนว อาปชฺชติ, สุขุเมน รกฺขติ, ตสฺมา วิเสเสน ตํวตฺถุกํ กุกฺกุจฺจํ ปุจฺฉิยมาโน ‘‘อาปตฺตี’’ติ อวตฺวา สจสฺส อาจริโย ธรติ, ตโต เตน โส ภิกฺขุ ‘‘อมฺหากํ อาจริยํ ปุจฺฉา’’ติ เปเสตพฺโพฯ

สเจ โส ปุน อาคนฺตฺวา ‘‘ตุมฺหากํ อาจริโย สุตฺตโต นยโต โอโลเกตฺวา ‘สเตกิจฺโฉ’ติ มํ อาหา’’ติ วทติ, ตโต เตน โส ‘‘สาธุ สุฏฺฐุ ยํ อาจริโย ภณติ, ตํ กโรหี’’ติ วตฺตพฺโพฯ อถ ปนสฺส อาจริโย นตฺถิ, สทฺธิํ อุคฺคหิตตฺเถโร ปน อตฺถิ, ตสฺส สนฺติกํ เปเสตพฺโพ ‘‘อมฺเหหิ สห อุคฺคหิตตฺเถโร คณปาโมกฺโข, ตํ คนฺตฺวา ปุจฺฉา’’ติฯ เตนปิ ‘‘สเตกิจฺโฉ’’ติ วินิจฺฉิเต ‘‘สาธุ สุฏฺฐุ ตสฺส วจนํ กโรหี’’ติ วตฺตพฺโพฯ อถ ตสฺส สทฺธิํ อุคฺคหิตตฺเถโรปิ นตฺถิ, อนฺเตวาสิโก ปณฺฑิโต อตฺถิ, ตสฺส สนฺติกํ เปเสตพฺโพ ‘‘อสุกทหรํ คนฺตฺวา ปุจฺฉา’’ติฯ เตนปิ ‘‘สเตกิจฺโฉ’’ติ วินิจฺฉิเต ‘‘สาธุ สุฏฺฐุ ตสฺส วจนํ กโรหี’’ติ วตฺตพฺโพฯ อถ ทหรสฺสปิ ปาราชิกจฺฉายาว อุปฏฺฐาติ, เตนปิ ‘‘ปาราชิโกสี’’ติ น วตฺตพฺโพฯ ทุลฺลโภ หิ พุทฺธุปฺปาโท, ตโต ทุลฺลภตรา ปพฺพชฺชา จ อุปสมฺปทา จฯ เอวํ ปน วตฺตพฺโพ ‘‘วิวิตฺตํ โอกาสํ สมฺมชฺชิตฺวา ทิวาวิหารํ นิสีทิตฺวา สีลานิ วิโสเธตฺวา ทฺวตฺติํสาการํ ตาว มนสิกโรหี’’ติฯ สเจ ตสฺส อโรคํ สีลํ, กมฺมฏฺฐานํ ฆฏยติ, สงฺขารา ปากฏา หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺติ, อุปจารปฺปนาปฺปตฺตํ วิย จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ, ทิวสํ อติกฺกนฺตมฺปิ น ชานาติ, โส ทิวสาติกฺกเม อุปฏฺฐานํ อาคโต เอวํ วตฺตพฺโพ ‘‘กีทิสา เต จิตฺตปฺปวตฺตี’’ติฯ อาโรจิตาย จ จิตฺตปวตฺติยา วตฺตพฺโพ ‘‘ปพฺพชฺชา นาม จิตฺตวิสุทฺธตฺถาย, อปฺปมตฺโต สมณธมฺมํ กโรหี’’ติฯ

ยสฺส ปน สีลํ ภินฺนํ โหติ, ตสฺส กมฺมฏฺฐานํ น ฆฏยติ, ปโตทาภิตุนฺนํ วิย จิตฺตํ วิกมฺปติ, วิปฺปฏิสารคฺคินา ฑยฺหติ, ตตฺตปาสาเณ นิสินฺโน วิย ตงฺขเณเยว วุฏฺฐาติฯ โส อาคโต ‘‘กา เต จิตฺตปวตฺตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺโพฯ อาโรจิตาย จิตฺตปวตฺติยา ‘‘นตฺถิ โลเก รโห นาม ปาปกมฺมํ ปกุพฺพโตฯ สพฺพปฐมญฺหิ ปาปํ กโรนฺโต อตฺตนา ชานาติฯ อถสฺส อารกฺขเทวตา ปรจิตฺตวิทู สมณพฺราหฺมณา อญฺญา จ เทวตา ชานนฺติ, ตฺวํเยว ทานิ ตว โสตฺถิํ ปริเยสาหี’’ติ วตฺตพฺโพฯ เอวํ กตวีติกฺกเมเนว ภิกฺขุนา สยเมว อาคนฺตฺวา อาโรจิเต ปฏิปชฺชิตพฺพํฯ

[235] อิทานิ ยา สา ปุพฺเพ วุตฺตปฺปเภทา โจทนา, ตสฺสาเยว สมฺปตฺติวิปตฺติชานนตฺถํ อาทิมชฺฌปริโยสานาทีนํ วเสน วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ ฯ เสยฺยถิทํ, โจทนาย โก อาทิ, กิํ มชฺเฌ, กิํ ปริโยสานํ? โจทนาย ‘‘อหํ ตํ วตฺตุกาโม, กโรตุ เม อายสฺมา โอกาส’’นฺติ เอวํ โอกาสกมฺมํ อาทิฯ โอติณฺเณน วตฺถุนา โจเทตฺวา สาเรตฺวา วินิจฺฉโย มชฺเฌฯ อาปตฺติยํ วา อนาปตฺติยํ วา ปติฏฺฐาปเนน สมโถ ปริโยสานํฯ

โจทนาย กติ มูลานิ, กติ วตฺถูนิ, กติ ภูมิโย? โจทนาย ทฺเว มูลานิ สมูลิกา วา อมูลิกา วาฯ ตีณิ วตฺถูนิ ทิฏฺฐํ สุตํ ปริสงฺกิตํฯ ปญฺจ ภูมิโย กาเลน วกฺขามิ, โน อกาเลน, ภูเตน วกฺขามิ, โน อภูเตน, สณฺเหน วกฺขามิ, โน ผรุเสน, อตฺถสํหิเตน วกฺขามิ, โน อนตฺถสํหิเตน, เมตฺตจิตฺโต วกฺขามิ, โน โทสนฺตโรติฯ อิมาย จ ปน โจทนาย โจทเกน ปุคฺคเลน ‘‘ปริสุทฺธกายสมาจาโร นุ โขมฺหี’’ติอาทินา (ปริ. 436) นเยน อุปาลิปญฺจเกสุ วุตฺเตสุ ปนฺนรสสุ ธมฺเมสุ ปติฏฺฐาตพฺพํฯ จุทิตเกน ทฺวีสุ ธมฺเมสุ ปติฏฺฐาตพฺพํ สจฺเจ จ อกุปฺเป จาติฯ

อนุวิชฺชเกน (ปริ. 360) จ โจทโก ปุจฺฉิตพฺโพ ‘‘ยํ โข ตฺวํ, อาวุโส, อิมํ ภิกฺขุํ โจเทสิ, กิมฺหิ นํ โจเทสิ, สีลวิปตฺติยา โจเทสิ, อาจารวิปตฺติยา โจเทสิ, ทิฏฺฐิวิปตฺติยา โจเทสี’’ติฯ โส เจ เอวํ วเทยฺย ‘‘สีลวิปตฺติยา วา โจเทมิ, อาจารวิปตฺติยา วา โจเทมิ, ทิฏฺฐิวิปตฺติยา วา โจเทมี’’ติฯ โส เอวมสฺส วจนีโย ‘‘ชานาสิ ปนายสฺมา สีลวิปตฺติํ, ชานาสิ อาจารวิปตฺติํ, ชานาสิ ทิฏฺฐิวิปตฺติ’’นฺติฯ โส เจ เอวํ วเทยฺย ‘‘ชานามิ โข อหํ, อาวุโส, สีลวิปตฺติํ, ชานามิ อาจารวิปตฺติํ, ชานามิ ทิฏฺฐิวิปตฺติ’’นฺติฯ โส เอวมสฺส วจนีโย ‘‘กตมา ปนาวุโส, สีลวิปตฺติ, กตมา อาจารวิปตฺติ, กตมา ทิฏฺฐิวิปตฺตี’’ติ? โส เจ เอวํ วเทยฺย ‘‘จตฺตาริ ปาราชิกานิ เตรส สงฺฆาทิเสสา, อยํ สีลวิปตฺติฯ ถุลฺลจฺจยํ ปาจิตฺติยํ ปาฏิเทสนียํ ทุกฺกฏํ ทุพฺภาสิตํ, อยํ อาจารวิปตฺติฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิ อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิ, อยํ ทิฏฺฐิวิปตฺตี’’ติฯ

โส เอวมสฺส วจนีโย ‘‘ยํ โข ตฺวํ, อาวุโส, อิมํ ภิกฺขุํ โจเทสิ, ทิฏฺเฐน วา โจเทสิ, สุเตน วา โจเทสิ, ปริสงฺกาย วา โจเทสี’’ติ ฯ โส เจ เอวํ วเทยฺย ‘‘ทิฏฺเฐน วา โจเทมิ, สุเตน วา โจเทมิ, ปริสงฺกาย วา โจเทมี’’ติฯ โส เอวมสฺส วจนีโย ‘‘ยํ โข ตฺวํ, อาวุโส, อิมํ ภิกฺขุํ ทิฏฺเฐน โจเทสิ, กิํ เต ทิฏฺฐํ, กินฺติ เต ทิฏฺฐํ, กทา เต ทิฏฺฐํ, กตฺถ เต ทิฏฺฐํ, ปาราชิกํ อชฺฌาปชฺชนฺโต ทิฏฺโฐ, สงฺฆาทิเสสํ อชฺฌาปชฺชนฺโต ทิฏฺโฐ, ถุลฺลจฺจยํ ปาจิตฺติยํ ปาฏิเทสนียํ ทุกฺกฏํ ทุพฺภาสิตํ อชฺฌาปชฺชนฺโต ทิฏฺโฐ, กตฺถ จายํ ภิกฺขุ อโหสิ, กตฺถ จ ตฺวํ กโรสิ, กิญฺจ ตฺวํ กโรสิ, กิํ อยํ ภิกฺขุ กโรตี’’ติ?

โส เจ เอวํ วเทยฺย ‘‘น โข อหํ, อาวุโส, อิมํ ภิกฺขุํ ทิฏฺเฐน โจเทมิ, อปิจ สุเตน โจเทมี’’ติฯ โส เอวมสฺส วจนีโย ‘‘ยํ โข ตฺวํ, อาวุโส, อิมํ ภิกฺขุํ สุเตน โจเทสิ, กิํ เต สุตํ, กินฺติ เต สุตํ, กทา เต สุตํ, กตฺถ เต สุตํ, ปาราชิกํ อชฺฌาปนฺโนติ สุตํ, สงฺฆาทิเสสํ อชฺฌาปนฺโนติ สุตํ, ถุลฺลจฺจยํ ปาจิตฺติยํ ปาฏิเทสนียํ ทุกฺกฏํ ทุพฺภาสิตํ อชฺฌาปนฺโนติ สุตํ, ภิกฺขุสฺส สุตํ, ภิกฺขุนิยา สุตํ, สิกฺขมานาย สุตํ, สามเณรสฺส สุตํ, สามเณริยา สุตํ, อุปาสกสฺส สุตํ, อุปาสิกาย สุตํ, ราชูนํ สุตํ, ราชมหามตฺตานํ สุตํ, ติตฺถิยานํ สุตํ, ติตฺถิยสาวกานํ สุต’’นฺติฯ

โส เจ เอวํ วเทยฺย ‘‘น โข อหํ, อาวุโส, อิมํ ภิกฺขุํ สุเตน โจเทมิ, อปิจ ปริสงฺกาย โจเทมี’’ติฯ โส เอวมสฺส วจนีโย ‘‘ยํ โข ตฺวํ, อาวุโส, อิมํ ภิกฺขุํ ปริสงฺกาย โจเทสิ, กิํ ปริสงฺกสิ, กินฺติ ปริสงฺกสิ, กทา ปริสงฺกสิ, กตฺถ ปริสงฺกสิ? ปาราชิกํ ธมฺมํ อชฺฌาปนฺโนติ ปริสงฺกสิ, สงฺฆาทิเสสํ ถุลฺลจฺจยํ ปาจิตฺติยํ ปาฏิเทสนียํ ทุกฺกฏํ ทุพฺภาสิตํ อชฺฌาปนฺโนติ ปริสงฺกสิ, ภิกฺขุสฺส สุตฺวา ปริสงฺกสิ, ภิกฺขุนิยา สุตฺวา…เป.… ติตฺถิยสาวกานํ สุตฺวา ปริสงฺกสี’’ติฯ

ทิฏฺฐํ ทิฏฺเฐน สเมติ, ทิฏฺเฐน สํสนฺทเต ทิฏฺฐํ;

ทิฏฺฐํ ปฏิจฺจ น อุเปติ, อสุทฺธปริสงฺกิโต;

โส ปุคฺคโล ปฏิญฺญาย, กาตพฺโพ เตนุโปสโถฯ

สุตํ สุเตน สเมติ, สุเตน สํสนฺทเต สุตํ;

สุตํ ปฏิจฺจ น อุเปติ, อสุทฺธปริสงฺกิโต;

โส ปุคฺคโล ปฏิญฺญาย, กาตพฺโพ เตนุโปสโถฯ

มุตํ มุเตน สเมติ, มุเตน สํสนฺทเต มุตํ;

มุตํ ปฏิจฺจ น อุเปติ, อสุทฺธปริสงฺกิโต;

โส ปุคฺคโล ปฏิญฺญาย, กาตพฺโพ เตนุโปสโถฯ

ปฏิญฺญา ลชฺชีสุ กตา, อลชฺชีสุ เอวํ น วิชฺชติ;

พหุมฺปิ อลชฺชี ภาเสยฺย, วตฺตานุสนฺธิเตน การเยติฯ (ปริ. 359);

อปิเจตฺถ สงฺคามาวจเรน ภิกฺขุนา สงฺฆํ อุปสงฺกมนฺเตน นีจจิตฺเตน สงฺโฆ อุปสงฺกมิตพฺโพ รโชหรณสเมน จิตฺเตน, อาสนกุสเลน ภวิตพฺพํ นิสชฺชกุสเลน, เถเร ภิกฺขู อนุปขชฺชนฺเตน นเว ภิกฺขู อาสเนน อปฺปฏิพาหนฺเตน ยถาปติรูเป อาสเน นิสีทิตพฺพํ, อนานากถิเกน ภวิตพฺพํ อติรจฺฉานกถิเกน, สามํ วา ธมฺโม ภาสิตพฺโพ, ปโร วา อชฺเฌสิตพฺโพ, อริโย วา ตุณฺหีภาโว นาติมญฺญิตพฺโพฯ

สงฺเฆน อนุมเตน ปุคฺคเลน อนุวิชฺชเกน อนุวิชฺชิตุกาเมน น อุปชฺฌาโย ปุจฺฉิตพฺโพ, น อาจริโย ปุจฺฉิตพฺโพ, น สทฺธิวิหาริโก ปุจฺฉิตพฺโพ, น อนฺเตวาสิโก ปุจฺฉิตพฺโพ, น สมานุปชฺฌายโก ปุจฺฉิตพฺโพ, น สมานาจริยโก ปุจฺฉิตพฺโพ, น ชาติ ปุจฺฉิตพฺพา, น นามํ ปุจฺฉิตพฺพํ, น โคตฺตํ ปุจฺฉิตพฺพํ, น อาคโม ปุจฺฉิตพฺโพ, น กุลปเทโส ปุจฺฉิตพฺโพ, น ชาติภูมิ ปุจฺฉิตพฺพาฯ ตํ กิํการณา? อตฺรสฺส เปมํ วา โทโส วา, เปเม วา สติ โทเส วา ฉนฺทาปิ คจฺเฉยฺย โทสาปิ คจฺเฉยฺย โมหาปิ คจฺเฉยฺย ภยาปิ คจฺเฉยฺยาติฯ

สงฺเฆน อนุมเตน ปุคฺคเลน อนุวิชฺชเกน อนุวิชฺชิตุกาเมน สงฺฆครุเกน ภวิตพฺพํ, โน ปุคฺคลครุเกน, สทฺธมฺมครุเกน ภวิตพฺพํ, โน อามิสครุเกน, อตฺถวสิเกน ภวิตพฺพํ, โน ปริสกปฺปิเกน, กาเลน อนุวิชฺชิตพฺพํ, โน อกาเลน, ภูเตน อนุวิชฺชิตพฺพํ, โน อภูเตน, สณฺเหน อนุวิชฺชิตพฺพํ, โน ผรุเสน, อตฺถสํหิเตน อนุวิชฺชิตพฺพํ, โน อนตฺถสํหิเตน, เมตฺตจิตฺเตน อนุวิชฺชิตพฺพํ, โน โทสนฺตเรน, น อุปกณฺณกชปฺปินา ภวิตพฺพํ, น ชิมฺหํ เปกฺขิตพฺพํ, น อกฺขิ นิขณิตพฺพํ, น ภมุกํ อุกฺขิปิตพฺพํ, น สีสํ อุกฺขิปิตพฺพํ, น หตฺถวิกาโร กาตพฺโพ, น หตฺถมุทฺทา ทสฺเสตพฺพาฯ

อาสนกุสเลน ภวิตพฺพํ นิสชฺชกุสเลน, ยุคมตฺตํ เปกฺขนฺเตน อตฺถํ อนุวิธิยนฺเตน สเก อาสเน นิสีทิตพฺพํ, น จ อาสนา วุฏฺฐาตพฺพํ, น วีติหาตพฺพํ, น กุมฺมคฺโค เสวิตพฺโพ, น พาหาวิกฺเขปกํ ภณิตพฺพํ, อตุริเตน ภวิตพฺพํ อสาหสิเกน, อจณฺฑิกเตน ภวิตพฺพํ วจนกฺขเมน, เมตฺตจิตฺเตน ภวิตพฺพํ หิตานุกมฺปินา, การุณิเกน ภวิตพฺพํ หิตปริสกฺกินา, อสมฺผปฺปลาปินา ภวิตพฺพํ ปริยนฺตภาณินา, อเวรวสิเกน ภวิตพฺพํ อนสุรุตฺเตน, อตฺตา ปริคฺคเหตพฺโพ, ปโร ปริคฺคเหตพฺโพ, โจทโก ปริคฺคเหตพฺโพ, จุทิตโก ปริคฺคเหตพฺโพ, อธมฺมโจทโก ปริคฺคเหตพฺโพ, อธมฺมจุทิตโก ปริคฺคเหตพฺโพ, ธมฺมโจทโก ปริคฺคเหตพฺโพ, ธมฺมจุทิตโก ปริคฺคเหตพฺโพ, วุตฺตํ อหาเปนฺเตน อวุตฺตํ อปฺปกาเสนฺเตน โอติณฺณานิ ปทพฺยญฺชนานิ สาธุกํ อุคฺคเหตฺวา ปโร ปริปุจฺฉิตฺวา ยถาปฏิญฺญาย กาเรตพฺโพ, มนฺโท หาเสตพฺโพ, ภีรุ อสฺสาเสตพฺโพ, จณฺโฑ นิเสเธตพฺโพ, อสุจิ วิภาเวตพฺโพ, อุชุมทฺทเวน น ฉนฺทาคติ คนฺตพฺพา, น โทสาคติ คนฺตพฺพา, น โมหาคติ คนฺตพฺพา, น ภยาคติ คนฺตพฺพา, มชฺฌตฺเตน ภวิตพฺพํ ธมฺเมสุ จ ปุคฺคเลสุ จ, เอวญฺจ ปน อนุวิชฺชโก อนุวิชฺชมาโน สตฺถุ เจว สาสนกโร โหติ, วิญฺญูนญฺจ สพฺรหฺมจารีนํ ปิโย จ โหติ มนาโป จ ครุ จ ภาวนีโย จาติฯ

อิติ ปาฬิมุตฺตกวินยวินิจฺฉยสงฺคเห

โจทนาทิวินิจฺฉยกถา สมตฺตาฯ

32. ครุกาปตฺติวุฏฺฐานวินิจฺฉยกถา

[236] ครุกาปตฺติวุฏฺฐานนฺติ ปริวาสมานตฺตาทีหิ วินยกมฺเมหิ ครุกาปตฺติโต วุฏฺฐานํฯ ตตฺถ (จูฬว. อฏฺฐ. 102) ติวิโธ ปริวาโส ปฏิจฺฉนฺนปริวาโส สุทฺธนฺตปริวาโส สโมธานปริวาโสติฯ เตสุ ปฏิจฺฉนฺนปริวาโส ตาว ยถาปฏิจฺฉนฺนาย อาปตฺติยา ทาตพฺโพฯ กสฺสจิ หิ เอกาหปฺปฏิจฺฉนฺนา อาปตฺติ โหติ, กสฺสจิ ทฺวีหปฺปฏิจฺฉนฺนา, กสฺสจิ เอกาปตฺติ โหติ, กสฺสจิ ทฺเว ติสฺโส ตตุตฺตริ วาฯ ตสฺมา ปฏิจฺฉนฺนปริวาสํ เทนฺเตน ปฐมํ ตาว ปฏิจฺฉนฺนภาโว ชานิตพฺโพฯ อยญฺหิ อาปตฺติ นาม ทสหากาเรหิ ปฏิจฺฉนฺนา โหติฯ

ตตฺรายํ มาติกา – อาปตฺติ จ โหติ อาปตฺติสญฺญี จ, ปกตตฺโต จ โหติ ปกตตฺตสญฺญี จ, อนนฺตรายิโก จ โหติ อนนฺตรายิกสญฺญี จ, ปหุ จ โหติ ปหุสญฺญี จ, ฉาเทตุกาโม จ โหติ ฉาเทติ จาติฯ ตตฺถ อาปตฺติ จ โหติ อาปตฺติสญฺญี จาติ ยํ อาปนฺโน, สา อาปตฺติเยว โหติ, โสปิ จ ตตฺถ อาปตฺติสญฺญีเยวฯ อิติ ชานนฺโต ฉาเทติ, ฉนฺนา โหติ, อถ ปนายํ ตตฺถ อนาปตฺติสญฺญี, อจฺฉนฺนา โหติฯ อนาปตฺติ ปน อาปตฺติสญฺญายปิ อนาปตฺติสญฺญายปิ ฉาเทนฺเตน อจฺฉาทิตาว โหติ, ลหุกํ วา ครุกาติ ครุกํ วา ลหุกาติ ฉาเทติ, อลชฺชิปกฺเข ติฏฺฐติ, อาปตฺติ ปน อจฺฉนฺนา โหติ, ครุกํ ลหุกาติ มญฺญมาโน เทเสติ, เนว เทสิตา โหติ, น ฉนฺนา, ครุกํ วา ครุกาติ ญตฺวา ฉาเทติ, ฉนฺนา โหติ, ครุกลหุกภาวํ น ชานาติ, อาปตฺติํ ฉาเทมีติ ฉาเทติ, ฉนฺนาว โหติฯ

ปกตตฺโตติ ติวิธํ อุกฺเขปนียกมฺมํ อกโตฯ โส เจ ปกตตฺตสญฺญี หุตฺวา ฉาเทติ, ฉนฺนา โหติฯ อถ ‘‘มยฺหํ สงฺเฆน กมฺมํ กต’’นฺติ อปกตตฺตสญฺญี หุตฺวา ฉาเทติ, อจฺฉนฺนา โหติฯ อปกตตฺเตน ปน ปกตตฺตสญฺญินา วา อปกตตฺตสญฺญินา วา ฉาทิตาปิ อจฺฉนฺนาว โหติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘อาปชฺชติ ครุกํ สาวเสสํ,

ฉาเทติ อนาทริยํ ปฏิจฺจ;

น ภิกฺขุนี โน จ ผุเสยฺย วชฺชํ,

ปญฺหา เมสา กุสเลหิ จินฺติตา’’ติฯ (ปริ. 481) –

อยญฺหิ ปญฺโห อุกฺขิตฺตเกน กถิโตฯ

อนนฺตรายิโกติ ยสฺส ทสสุ อนฺตราเยสุ เอโกปิ นตฺถิ, โส เจ อนนฺตรายิกสญฺญี หุตฺวา ฉาเทติ, ฉนฺนา โหติฯ สเจปิ โส ภีรุชาติกตาย อนฺธกาเร อมนุสฺสจณฺฑมิคภเยน อนฺตรายิกสญฺญี หุตฺวา ฉาเทติ, อจฺฉนฺนาว โหติฯ