1. ภูตคามสิกฺขาปทวณฺณนา

ภูตคามวคฺคสฺส ปฐเม ภูตคามปาตพฺยตายาติ เอตฺถ ภวนฺติ อเหสุญฺจาติ ภูตา, ชายนฺติ วฑฺฒนฺติ ชาตา วฑฺฒิตา จาติ อตฺโถฯ คาโมติ ราสิ, ภูตานํ คาโม, ภูตา เอว วา คาโมติ ภูตคาโม, ปติฏฺฐิตหริตติณรุกฺขาทีนเมตํ อธิวจนํฯ ปาตพฺยสฺส ภาโว ปาตพฺยตา, เฉทนเภทนาทีหิ ยถารุจิ ปริภุญฺชิตพฺพตาติ อตฺโถ, ตสฺสํ ภูตคามปาตพฺยตาย, นิมิตฺตตฺเถ เจตํ ภุมฺมวจนํ, ภูตคามปาตพฺยตาเหตุ ภูตคามสฺส เฉทนาทิปจฺจยา ปาจิตฺติยนฺติ อตฺโถฯ ตสฺมา โย ภิกฺขุ ปถวิอุทกปาการาทีสุ ยตฺถกตฺถจิ ชาตํ อสุกฺขํ อนฺตมโส อติสุขุมติณมฺปิ สาสปพีชกเสวาลมฺปิ อุทฺธรณจฺเฉทนวิชฺฌนาทีหิ วิโกเปติ วา ปถวิขณเน วุตฺตนเยน วิโกปาเปติ วา ปาจิตฺติยํ อาปชฺชติฯ

อาฬวิยํ อาฬวเก ภิกฺขู อารพฺภ รุกฺขฉินฺทนวตฺถุสฺมิํ ปญฺญตฺตํ, สาธารณปญฺญตฺติ, สาณตฺติกํ, ภูตคามโต วิโยชิตมูลพีชขนฺธพีชผลุพีชอคฺคพีชพีชพีชานํ อญฺญตรํ ภาชนคตํ วา ราสิกตํ วา ภูมิยํ โรปิตมฺปิ นิกฺขนฺตมูลมตฺตํ วา นิกฺขนฺตองฺกุรมตฺตํ วา สเจปิสฺส วิทตฺถิมตฺตา ปตฺตวฏฺฏิ นิคฺคจฺฉติ, อนิกฺขนฺเต วา มูเล นิกฺขนฺเต วา มูเล ยาว องฺกุโร หริโต น โหติ, ตาว ตํ วิโกเปนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, ตถา ภูตคามพีชคาเม เวมติกสฺส, อภูตคามพีชคาเม ภูตคามพีชคามสญฺญิโน เจว เวมติกสฺส จฯ อุภยตฺถ ปน อตถาสญฺญิสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนญฺจ อนาปตฺติ, อสญฺจิจฺจ อสติยา อชานิตฺวา วา วิโกเปนฺตสฺส, ‘อิมํ รุกฺข’นฺติ เอวํ อนิยเมตฺวา ‘‘รุกฺขํ ฉินฺท, วลฺลิํ ฉินฺทา’’ติอาทีนิ ภณนฺตสฺส, ‘‘อิมํ ปุปฺผํ วา ผลํ วา ชาน, อิมํ เทหิ, อิมํ อาหร, อิมินา เม อตฺโถ, อิมํ กปฺปิยํ กโรหี’’ติ ภณนฺตสฺส จ อนาปตฺติฯ เอวํ กปฺปิยวจเนน ภูตคามโต วิโยชิตํ ปน พีชชาตํ ปุน ปิ ‘‘กปฺปิยํ กโรหี’’ติ กาเรตฺวาว ปริภุญฺชิตพฺพํฯ เอวญฺหิสฺส พีชคามปริโมจนมฺปิ กตํ โหติฯ

กปฺปิยํ กโรนฺเตน ปน อคฺคินา วา นเขน วา สตฺเถน วา กตฺตพฺพํ, อคฺคินา กโรนฺเตน จ เยน เกนจิ อคฺคินา เอกเทเส ผุสนฺเตน ‘กปฺปิย’นฺติ วตฺวาว กาตพฺพํฯ สตฺเถน กโรนฺเตน ยสฺส กสฺสจิ ติขิณสตฺถสฺส อนฺตมโส สูจินขจฺเฉทนาทีนมฺปิ ตุณฺเฑน วา ธาราย วา เวธํ วา เฉทํ วา ทสฺเสนฺเตน ตเถว กาตพฺพํฯ นเขน กโรนฺเตน ฐเปตฺวา โคมหิํสาทีนํ ขุเร เยน เกนจิ อปูตินา มนุสฺสานํ วา ติรจฺฉานานํ วา นเขน อนฺตมโส ฉินฺทิตฺวา อาหเฏนาปิ สตฺเถ วุตฺตนเยเนว กาตพฺพํฯ ตตฺถ สเจปิ พีชานํ ปพฺพตมตฺโต ราสิ, รุกฺขสหสฺสํ วา ฉินฺทิตฺวา เอกาพทฺธํ, อุจฺฉูนํ วา มหาภาโร พนฺธิตฺวา ฐปิโต โหติ, เอกสฺมิํ พีเช วา รุกฺขสาขาย วา อุจฺฉุมฺหิ วา กปฺปิเย กเต สพฺพํ กตํ โหติฯ อุจฺฉุํ ‘‘กปฺปิยํ กริสฺสามี’’ติ เตหิ สทฺธิํ พทฺธํ ทารุกํ วิชฺฌติ, วฏฺฏติเยวฯ สเจ ปน ยาย วลฺลิยา ภาโร พทฺโธ, ตํ วิชฺฌติ, น วฏฺฏติฯ

มริจปกฺกาทีหิ มิสฺเสตฺวา ภตฺตํ อาหรนฺติ, ‘‘กปฺปิยํ กโรหี’’ติ วุตฺเต สเจปิ ภตฺตสิตฺเถ วิชฺฌติ, วฏฺฏติเยว, ติลตณฺฑุเลสุปิ เอเสว นโยฯ ยาคุยา ปกฺขิตฺตานิ ปน เอกาพทฺธานิ หุตฺวา น สนฺติฏฺฐนฺติ, ตตฺถ เอเกกํ วิชฺฌิตฺวาว กาตพฺพํฯ กปิฏฺฐผลาทีนํ อนฺโต มิญฺชํ กฏาหํ มุญฺจิตฺวา สญฺจรติ, ภินฺทาเปตฺวา กปฺปิยํ กาเรตพฺพํฯ เอกาพทฺธา เจ, กฏาเหปิ กาตุํ วฏฺฏติฯ ยํ ปน ผลํ ตรุณํ โหติ อพีชํ ยญฺจ นิพฺพตฺตพีชํ พีชํ อปเนตฺวา ปริภุญฺชิตพฺพํ, ตตฺถ กปฺปิยกรณกิจฺจํ นตฺถิฯ ภูตคาโม, ภูตคามสญฺญิตา, วิโกปนํ วา วิโกปาปนํ วาติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิฯ สมุฏฺฐานาทีนิ ปถวิขณนสทิสาเนวาติฯ

ภูตคามสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อญฺญวาทกสิกฺขาปทวณฺณนา

ทุติเย ยมตฺถํ สงฺฆมชฺเฌ วินยธโร ปุจฺฉติ, ตโต อญฺญํ วทตีติ อญฺญวาทโก, อญฺเญนญฺญํ ปฏิจรณสฺเสตํ นามํฯ วิเหสตีติ วิเหสโก, ตุณฺหีภาวสฺเสตํ นามํ, ตสฺมิํ อญฺญวาทเก วิเหสเกฯ ปาจิตฺติยนฺติ วตฺถุทฺวเย ปาจิตฺติยทฺวยํ วุตฺตํฯ ตสฺมา โย ภิกฺขุ สาวเสสํ อาปตฺติํ อาปนฺโน สงฺฆมชฺเฌ อนุยุญฺชิยมาโน ตํ น กเถตุกาโม อญฺเญน วจเนน อญฺญํ ฉาเทนฺโต ตถา ตถา วิกฺขิปติ, โย จ ตุณฺหีภาเวน วิเหเสติ, เตสํ ยํ ภควตา อญฺญวาทกกมฺมญฺเจว วิเหสกกมฺมญฺจ อนุญฺญาตํ, ตสฺมิํ สงฺเฆน กเต ปุน ตถา กโรนฺตานํ ปาจิตฺติยํฯ

โกสมฺพิยํ ฉนฺนตฺเถรํ อารพฺภ อญฺเญนญฺญํ ปฏิจรณวตฺถุสฺมิํ ปญฺญตฺตํ, สาธารณปญฺญตฺติ, อนาณตฺติกํ, ธมฺมกมฺเม ติกปาจิตฺติยํ, อธมฺมกมฺเม ติกทุกฺกฏํ, อนาโรปิเต ปน อญฺญวาทเก วา วิเหสเก วา ตถา กโรนฺตสฺส ทุกฺกฏเมวฯ อาปตฺติํ อาปนฺนภาวํ วา อชานนฺตสฺส ‘‘กิํ ตุมฺเห ภณถา’’ติ ปุจฺฉโต, เคลญฺเญน วา, ‘‘สงฺฆสฺส ภณฺฑนาทีนิ วา ภวิสฺสนฺติ, อธมฺเมน วา วคฺเคน วา นกมฺมารหสฺส วา กมฺมํ กริสฺสนฺตี’’ติ อิมินา อธิปฺปาเยน น กเถนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนญฺจ อนาปตฺติฯ