1. อาวสถปิณฺฑสิกฺขาปทวณฺณนา

[206] โภชนวคฺคสฺส ปฐมสิกฺขาปเท อทฺธโยชนํ วา โยชนํ วา คนฺตุํ สกฺโกตีติ เอตฺถ ตตฺตกํ คนฺตุํ สกฺโกนฺตสฺสปิ ตาวตกํ คนฺตฺวา อลทฺธภิกฺขสฺส อิโต ภุญฺชิตุํ วฏฺฏติฯ อิเมสํเยวาติ อิเมสํ ปาสณฺฑานํเยวฯ เอตฺตกานนฺติ อิมสฺมิํ ปาสณฺเฑ เอตฺตกานํฯ เอกทิวสํ ภุญฺชิตพฺพนฺติ เอกทิวสํ สกิํเยว ภุญฺชิตพฺพํฯ ‘‘เอกทิวสํ ภุญฺชิตพฺพ’’นฺติ วจนโต ปน เอกสฺมิํ ทิวเส ปุนปฺปุนํ ภุญฺชิตุํ วฏฺฏตีติ น คเหตพฺพํฯ ปุน อาทิโต ปฏฺฐาย ภุญฺชิตุํ น วฏฺฏตีติ อิมินา ปฐมํ ภุตฺตฏฺฐาเนสุ ปุน เอกสฺมิมฺปิ ฐาเน ภุญฺชิตุํ น วฏฺฏตีติ ทสฺเสติฯ

[208] ‘‘คจฺฉนฺโต วา อาคจฺฉนฺโต วาติ อิทํ อทฺธโยชนวเสน คเหตพฺพ’’นฺติ วทนฺติฯ อนฺตรามคฺเค คตฏฺฐาเนติ เอกสฺเสว สนฺตกํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ‘‘อาคจฺฉนฺเตปิ เอเสว นโย’’ติ สงฺเขเปน วุตฺตเมวตฺถํ วิภาเวนฺโต ‘‘คนฺตฺวา ปจฺจาคจฺฉนฺโต’’ติอาทิมาหฯ อาปตฺติฏฺฐาเนเยว ปุน ภุญฺชนฺตสฺส อนาปตฺติ วตฺตพฺพาติ คมเน อาคมเน จ ปฐมํ โภชนํ อวตฺวา อนฺตรามคฺเค เอกทิวสํ คตฏฺฐาเน จ เอกทิวสนฺติ ปุนปฺปุนํ โภชนเมว ทสฺสิตํ, คมนทิวเส ปน อาคมนทิวเส จ ‘‘คมิสฺสามิ อาคมิสฺสามี’’ติ ภุญฺชิตุํ วฏฺฏติเยวฯ สุทฺธจิตฺเตน ปุนปฺปุนํ ภุญฺชนฺตสฺสปิ ปุนปฺปุนํ โภชเน อนาปตฺติฯ อญฺญสฺสตฺถาย อุทฺทิสิตฺวา ปญฺญตฺตํ ภิกฺขุโน คเหตุเมว น วฏฺฏตีติ อาห ‘‘ภิกฺขูนํเยว อตฺถายา’’ติฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ อาวสถปิณฺฑตา, อคิลานตา, อนุวสิตฺวา โภชนนฺติ อิมานิ ปเนตฺถ ตีณิ องฺคานิฯ

อาวสถปิณฺฑสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. คณโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา

[209] ทุติเย อภิมาเรติ อภิคนฺตฺวา ภควโต มารณตฺถาย นิโยชิเต ธนุทฺธเรฯ คุฬฺหปฏิจฺฉนฺโนติ อปากโฏฯ ปวิชฺฌีติ วิสฺสชฺเชสิฯ นนุ ราชานมฺปิ มาราเปสีติ วจนโต อิทํ สิกฺขาปทํ อชาตสตฺตุโน กาเล ปญฺญตฺตนฺติ สิทฺธํ, เอวญฺจ สติ ปรโต อนุปญฺญตฺติยํ –

‘‘เตน โข ปน สมเยน รญฺโญ มาคธสฺส เสนิยสฺส พิมฺพิสารสฺส ญาติสาโลหิโต อาชีวเกสุ ปพฺพชิโต โหติฯ อถ โข โส อาชีวโก เยน ราชา มาคโธ เสนิโย พิมฺพิสาโร เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา ราชานํ มาคธํ เสนิยํ พิมฺพิสารํ เอตทโวจ…เป.… กุกฺกุจฺจายนฺตา นาธิวาเสนฺตี’’ติ –

อิทํ กสฺมา วุตฺตนฺติ? โส กิร อาชีวโก ตํ ทานํ เทนฺโต พิมฺพิสารกาลโต ปฏฺฐาย อทาสิ, ปจฺฉา อชาตสตฺตุกาเล สิกฺขาปทปญฺญตฺติโต ปฏฺฐาย ภิกฺขู กุกฺกุจฺจายนฺตา ตํ ทานํ น ปฏิคฺคณฺหิํสุ, ตสฺมา อาทิโต ปฏฺฐาย ตํ วตฺถุ ทสฺสิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ‘‘อถ โข โส อาชีวโก ภิกฺขูนํ สนฺติเก ทูตํ ปาเหสี’’ติ อิทญฺจ ตโต ปภุติ โส อาชีวโก อนฺตรนฺตรา ภิกฺขู นิมนฺเตตฺวา ทานํ เทนฺโต อชาตสตฺตุกาเล สิกฺขาปเท ปญฺญตฺเต ยํ ภิกฺขูนํ สนฺติเก ทูตํ ปาเหสิ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

[215] อญฺญมญฺญวิสิฏฺฐตฺตา วิสทิสํ รชฺชํ วิรชฺชํ, ตโต อาคตา, ตตฺถ วา ชาตา, ภวาติ วา เวรชฺชา, เต เอว เวรชฺชกาฯ เต ปน ยสฺมา โคตฺตจรณาทิวิภาเคน นานปฺปการา, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘นานาเวรชฺชเก’’ติฯ อฏฺฐกถายํ ปน นานาวิเธหิ อญฺญรชฺเชหิ อาคเตติ รชฺชานํเยว วเสน นานปฺปการตา วุตฺตาฯ

[217-218] อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส วิญฺญตฺติํ กตฺวา ภุญฺชนวตฺถุสฺมิํ ปญฺญตฺตตฺตา วิญฺญตฺติโต คณโภชนํ วตฺถุวเสเนว ปากฏนฺติ ตํ อวตฺวา ‘‘คณโภชนํ นาม ยตฺถ…เป.… นิมนฺติตา ภุญฺชนฺตี’’ติ นิมนฺตนวเสเนว ปทภาชเน คณโภชนํ วุตฺตํฯ ‘‘กิญฺจิ ปน สิกฺขาปทํ วตฺถุอนนุรูปมฺปิ สิยาติ ปทภาชเน วุตฺตนเยน นิมนฺตนวเสเนว คณโภชนํ โหตีติ เกสญฺจิ อาสงฺกา ภเวยฺยา’’ติ ตํนิวตฺตนตฺถํ ‘‘ตํ ปเนตํ คณโภชนํ ทฺวีหากาเรหิ ปสวตี’’ติ วุตฺตํฯ ปญฺจนฺนํ โภชนานํ นามํ คเหตฺวาติ เอตฺถ ‘‘โภชนํ คณฺหถาติ วุตฺเตปิ คณโภชนํ โหติเยวา’’ติ วทนฺติฯ

‘‘เหฏฺฐา อทฺธานคมนวตฺถุสฺมิํ นาวาภิรุหนวตฺถุสฺมิญฺจ ‘อิเธว, ภนฺเต, ภุญฺชถา’ติ วุตฺเต ยสฺมา กุกฺกุจฺจายนฺตา น ปฏิคฺคณฺหิํสุ, ตสฺมา ‘ภุญฺชถา’ติ วุตฺเตปิ คณโภชนํ น โหติเยวา’’ติ ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ ‘‘ปญฺจนฺนํ โภชนานํ นามํ คเหตฺวา นิมนฺเตตี’’ติ วุตฺตตฺตา ปน ‘‘โอทนํ ภุญฺชถา’’ติ วา ‘‘ภตฺตํ ภุญฺชถา’’ติ วา โภชนนามํ คเหตฺวาว วุตฺเต คณโภชนํ โหติ, น อญฺญถาฯ ‘‘อิเธว, ภนฺเต, ภุญฺชถา’’ติ เอตฺถาปิ ‘‘โอทน’’นฺติ วา ‘‘ภตฺต’’นฺติ วา วตฺวาว เต เอวํ นิมนฺเตสุนฺติ คเหตพฺพํฯ คณวเสน วา นิมนฺติตตฺตา เต ภิกฺขู อปกตญฺญุตาย กุกฺกุจฺจายนฺตา น ปฏิคฺคณฺหิํสูติ อยํ อมฺหากํ ขนฺติ, วีมํสิตฺวา ยุตฺตตรํ คเหตพฺพํฯ

เอกโต คณฺหนฺตีติ เอตฺถ อญฺญมญฺญสฺส ทฺวาทสหตฺถํ อมุญฺจิตฺวา ฐิตา เอกโต คณฺหนฺติ นามาติ คเหตพฺพํฯ ‘‘อมฺหากํ จตุนฺนมฺปิ ภตฺตํ เทหีติ วา วิญฺญาเปยฺยุ’’นฺติ วจนโต เหฏฺฐา ‘‘ตฺวํ เอกสฺส ภิกฺขุโน ภตฺตํ เทหิ, ตฺวํ ทฺวินฺนนฺติ เอวํ วิญฺญาเปตฺวา’’ติ วจนโต จ อตฺตโน อตฺถาย อญฺเญหิ วิญฺญตฺตมฺปิ สาทิยนฺตสฺส คณโภชนํ โหติเยวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอวํ วิญฺญตฺติโต ปสวตีติ เอตฺถ วิญฺญตฺติยา สติ คณฺหนฺตสฺส เอกโต หุตฺวา คหเณ อิมินา สิกฺขาปเทน อาปตฺติ, วิสุํ คหเณ ปณีตโภชนสูโปทนวิญฺญตฺตีหิ อาปตฺติ เวทิตพฺพาฯ

วิจาเรตีติ ปญฺจขณฺฑาทิวเสน สํวิทหติฯ ฆฏฺเฏตีติ อนุวาตํ ฉินฺทิตฺวา หตฺเถน ทณฺฑเกน วา ฆฏฺเฏติฯ สุตฺตํ กโรตีติ สุตฺตํ วฏฺเฏติฯ วเลตีติ ทณฺฑเก วา หตฺเถ วา อาวฏฺเฏติฯ ‘‘อภินวสฺเสว จีวรสฺส กรณํ อิธ จีวรกมฺมํ นาม, ปุราณจีวเร สูจิกมฺมํ นาม น โหตี’’ติ วทนฺติฯ ‘‘จตุตฺเถ อาคเต น ยาเปนฺตีติ วจนโต สเจ อญฺโญ โกจิ อาคจฺฉนฺโต นตฺถิ, จตฺตาโรเยว จ ตตฺถ นิสินฺนา ยาเปตุํ น สกฺโกนฺติ, น วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติฯ

[220] คณโภชนาปตฺติชนกนิมนฺตนภาวโต ‘‘อกปฺปิยนิมนฺตน’’นฺติ วุตฺตํฯ สมฺปเวเสตฺวาติ นิสีทาเปตฺวาฯ คโณ ภิชฺชตีติ คโณ อาปตฺติํ น อาปชฺชตีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘ยตฺถ จตฺตาโร ภิกฺขู…เป.… ภุญฺชนฺตี’’ติ อิมาย ปาฬิยา สํสนฺทนโต ‘‘อิตเรสํ ปน คณปูรโก โหตี’’ติ วุตฺตํฯ อวิเสเสนาติ ‘‘คิลาโน วา จีวรการโก วา’’ติ อวิเสเสตฺวา สพฺพสาธารณวจเนนฯ ตสฺมาติ อวิเสสิตตฺตาฯ

ภุตฺวา คเตสูติ เอตฺถ อคเตสุปิ โภชนกิจฺเจ นิฏฺฐิเต คณฺหิตุํ วฏฺฏติ ฯ ตานิ จ เตหิ เอกโต น คหิตานีติ เยหิ โภชเนหิ วิสงฺเกโต นตฺถิ, ตานิ โภชนานิ เตหิ ภิกฺขูหิ เอกโต น คหิตานิ เอเกน ปจฺฉา คหิตตฺตาฯ มหาเถเรติ ภิกฺขู สนฺธาย วุตฺตํฯ ทูตสฺส ปุน ปฏิปถํ อาคนฺตฺวา ‘‘ภตฺตํ คณฺหถา’’ติ วจนภเยน ‘‘คามทฺวาเร อฏฺฐตฺวาวา’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถ คนฺตฺวาติ อนฺตรวีถิอาทีสุ ตตฺถ ตตฺถ ฐิตานํ สนฺติกํ คนฺตฺวาฯ ภิกฺขูนํ อตฺถาย ฆรทฺวาเร ฐเปตฺวา ทิยฺยมาเนปิ เอเสว นโยฯ นิวตฺตถาติ วุตฺตปเท นิวตฺติตุํ วฏฺฏตีติ ‘‘นิวตฺตถา’’ติ วิจฺฉินฺทิตฺวา ปจฺฉา ‘‘ภตฺตํ คณฺหถา’’ติ วุตฺตตฺตา วฏฺฏติฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ คณโภชนตา, สมยาภาโว, อชฺโฌหรณนฺติ อิมานิ ปเนตฺถ ตีณิ องฺคานิฯ

คณโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ปรมฺปรโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา

[221] ตติเย กุลปฏิปาฏิยา อพฺโพจฺฉินฺนํ กตฺวา นิรนฺตรํ ทิยฺยมานตฺตา ‘‘ภตฺตปฏิปาฏิ อฏฺฐิตา โหตี’’ติ ปาฬิยํ วุตฺตํ, อนฺตรา อฏฺฐตฺวา นิรนฺตรํ ปวตฺตาติ วุตฺตํ โหติฯ อุปจารวเสนาติ โวหารวเสนฯ น หิ โส พทรมตฺตเมว เทติ, อุปจารวเสน ปน เอวํ วทติฯ พทรจุณฺณสกฺขราทีหิ ปโยชิตํ ‘‘พทรสาฬว’’นฺติ วุจฺจติฯ

[226] วิกปฺปนาวเสเนว ตํ ภตฺตํ อสนฺตํ นาม โหตีติ อนุปญฺญตฺติวเสน วิกปฺปนํ อฏฺฐเปตฺวา ยถาปญฺญตฺตํ สิกฺขาปทเมว ฐปิตํฯ ปริวาเร ปน วิกปฺปนาย อนุชานนมฺปิ อนุปญฺญตฺติสมานนฺติ กตฺวา ‘‘จตสฺโส อนุปญฺญตฺติโย’’ติ วุตฺตํฯ มหาปจฺจริอาทีสุ วุตฺตนยํ ปจฺฉา วทนฺโต ปาฬิยา สํสนฺทนโต ปรมฺมุขาวิกปฺปนเมว ปติฏฺฐาเปสิฯ เกจิ ปน ‘‘ตทา อตฺตโน สนฺติเก ฐเปตฺวา ภควนฺตํ อญฺญสฺส อภาวโต เถโร สมฺมุขาวิกปฺปนํ นากาสิ, ภควตา จ วิสุํ สมฺมุขาวิกปฺปนา น วุตฺตา, ตถาปิ สมฺมุขาวิกปฺปนาปิ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติฯ