ยา หิสฺส, ภิกฺขเว, ปญฺญา, ตทสฺส ปญฺญินฺทฺริยํ (สํ. นิ. 5.516)ฯ อิติ โข, ภิกฺขเว, ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ อวิชฺชาวิราคา ปญฺญาวิมุตฺตี’’ติ (อ. นิ. 2.32)ฯ อปิเจตฺถ สมถผลํ เจโตวิมุตฺติ, วิปสฺสนาผลํ ปญฺญาวิมุตฺตีติ เวทิตพฺพาติฯ ทิฏฺเฐว ธมฺเมติ อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเวฯ สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวาติ อตฺตนาเยว ปญฺญาย ปจฺจกฺขํ กตฺวา, อปรปฺปจฺจเยน ญตฺวาติ อตฺโถฯ สุตมยญาณาทินา วิย ปรปฺปจฺจยตํ นยคฺคาหญฺจ มุญฺจิตฺวา ปรโตโฆสานุคตภาวนาธิคมภูตาย อตฺตโนเยว ปญฺญาย ปจฺจกฺขํ กตฺวา, น สยมฺภูญาณภูตายาติ อธิปฺปาโยฯ อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ ปาปุณิตฺวา สมฺปาเทตฺวา วิหรติฯ

สตฺตกวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อฏฺฐกวารวณฺณนา

[328] อฏฺฐเกสุ อฏฺฐานิสํเส สมฺปสฺสมาเนนาติ –

‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อาปตฺติํ อาปนฺโน โหติ, โส ตสฺสา อาปตฺติยา อนาปตฺติทิฏฺฐิ โหติ, อญฺเญ ภิกฺขู ตสฺสา อาปตฺติยา อาปตฺติทิฏฺฐิโน โหนฺติ, เต เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขู ตํ ภิกฺขุํ เอวํ ชานนฺติ ‘อยํ โข อายสฺมา พหุสฺสุโต อาคตาคโม ธมฺมธโร วินยธโร มาติกาธโร ปณฺฑิโต พฺยตฺโต เมธาวี ลชฺชี กุกฺกุจฺจโก สิกฺขากาโม, สเจ มยํ อิมํ ภิกฺขุํ อาปตฺติยา อทสฺสเน อุกฺขิปิสฺสาม, น มยํ อิมินา ภิกฺขุนา สทฺธิํ อุโปสถํ กริสฺสาม, วินา อิมินา ภิกฺขุนา อุโปสถํ กริสฺสาม, ภวิสฺสติ สงฺฆสฺส ตโตนิทานํ ภณฺฑนํ กลโห วิคฺคโห วิวาโท สงฺฆเภโท สงฺฆราชิ สงฺฆววตฺถานํ สงฺฆนานากรณ’นฺติ, เภทครุเกหิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขูหิ น โส ภิกฺขุ อาปตฺติยา อทสฺสเน อุกฺขิปิตพฺโพ’’ติ (มหาว. 453) –

อาทินา วุตฺตอฏฺฐานิสํเส สมฺปสฺสมาเนนฯ

เตน หิ สทฺธิํ อุโปสถาทิอกรณํ อาทีนโว เภทาย สํวตฺตนโต, กรณํ อานิสํโส สามคฺคิยา สํวตฺตนโตฯ ตสฺมา เอเต อฏฺฐานิสํเส สมฺปสฺสมาเนน น โส ภิกฺขุ อุกฺขิปิตพฺโพติ อตฺโถฯ

ทุติยอฏฺฐเกปิ อฏฺฐานิสํเส สมฺปสฺสมาเนนาติ –

‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อาปตฺติํ อาปนฺโน โหติ, โส ตสฺสา อาปตฺติยา อนาปตฺติทิฏฺฐิ โหติ, อญฺเญ ภิกฺขู ตสฺสา อาปตฺติยา อาปตฺติทิฏฺฐิโน โหนฺติ, โส เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เต ภิกฺขู เอวํ ชานาติ ‘อิเม โข อายสฺมนฺโต พหุสฺสุตา อาคตาคมา ธมฺมธรา วินยธรา มาติกาธรา ปณฺฑิตา พฺยตฺตา เมธาวิโน ลชฺชิโน กุกฺกุจฺจกา สิกฺขากามา, นาลํ มมํ วา การณา อญฺเญสํ วา การณา ฉนฺทา โทสา โมหา ภยา อคติํ คนฺตุํ, สเจ มํ อิเม ภิกฺขู อาปตฺติยา อทสฺสเน อุกฺขิปิสฺสนฺติ, น มยา สทฺธิํ อุโปสถํ กริสฺสนฺติ, วินา มยา อุโปสถํ กริสฺสนฺติ, ภวิสฺสติ สงฺฆสฺส ตโตนิทานํ ภณฺฑนํ กลโห วิคฺคโห วิวาโท สงฺฆเภโท สงฺฆราชิ สงฺฆววตฺถานํ สงฺฆนานากรณ’นฺติ, เภทครุเกน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุนา ปเรสมฺปิ สทฺธาย สา อาปตฺติ เทเสตพฺพา’’ติ (มหาว. 453) –

อาทินา วุตฺตอฏฺฐานิสํเส สมฺปสฺสมาเนนาติ อตฺโถฯ

ปาฬิยํ อาคเตหิ สตฺตหีติ ‘‘ปุพฺเพวสฺส โหติ ‘มุสา ภณิสฺส’นฺติ, ภณนฺตสฺส โหติ ‘มุสา ภณามี’ติ, ภณิตสฺส โหติ ‘มุสา มยา ภณิต’นฺติ วินิธาย ทิฏฺฐิํ, วินิธาย ขนฺติํ, วินิธาย รุจิํ, วินิธาย ภาว’’นฺติ (ปารา. 220) เอวมาคเตหิ สตฺตหิฯ

อพฺรหฺมจริยาติ อเสฏฺฐจริยโตฯ รตฺติํ น ภุญฺเชยฺย วิกาลโภชนนฺติ อุโปสถํ อุปวุตฺโถ รตฺติโภชนญฺจ ทิวาวิกาลโภชนญฺจ น ภุญฺเชยฺยฯ มญฺเจ ฉมายํว สเยถ สนฺถเตติ กปฺปิยมญฺเจ วา สุธาทิปริกมฺมกตาย ภูมิยํ วา ติณปณฺณปลาลาทีนิ สนฺถริตฺวา กเต สนฺถเต วา สเยถาติ อตฺโถฯ เอตญฺหิ อฏฺฐงฺคีกมาหุโปสถนฺติ เอตํ ปาณาติปาตาทีนิ อสมาจรนฺเตน อุปวุตฺถอุโปสถํ อฏฺฐหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตตฺตา ‘‘อฏฺฐงฺคิก’’นฺติ วทนฺติฯ

‘‘อกปฺปิยกตํ โหติ อปฺปฏิคฺคหิตก’’นฺติอาทโย อฏฺฐ อนติริตฺตา นามฯ สปฺปิอาทิ อฏฺฐเม อรุณุคฺคมเน นิสฺสคฺคิยํ โหติฯ อฏฺฐกวเสน โยเชตฺวา เวทิตพฺพานีติ ปุริมานิ อฏฺฐ เอกํ อฏฺฐกํ, ตโต เอกํ อปเนตฺวา เสเสสุปิ เอเกกํ ปกฺขิปิตฺวาติ เอวมาทินา นเยน อญฺญานิปิ อฏฺฐกานิ กาตพฺพานีติ อตฺโถฯ

อฏฺฐกวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นวกวารวณฺณนา

[329] นวเกสุ อาฆาตวตฺถูนีติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 3.340; อ. นิ. อฏฺฐ. 3.9.29) อาฆาตการณานิฯ อาฆาตปฏิวินยานีติ อาฆาตสฺส ปฏิวินยการณานิฯ ตํ กุเตตฺถ ลพฺภาติ ‘‘ตํ อนตฺถจรณํ มา อโหสี’’ติ เอตสฺมิํ ปุคฺคเล กุโต ลพฺภา เกน การเณน สกฺกา ลทฺธุํฯ ‘‘ปโร นาม ปรสฺส อตฺตโน จิตฺตรุจิยา อนตฺถํ กโรตี’’ติ เอวํ จินฺเตตฺวา อาฆาตํ ปฏิวิโนเทติฯ อถ วา สจาหํ ปฏิกฺโกปํ กเรยฺยํ, ตํ โกปกรณํ เอตฺถ ปุคฺคเล กุโต ลพฺภา, เกน การเณน ลทฺธพฺพํ นิรตฺถกภาวโตติ อตฺโถฯ กมฺมสฺสกา หิ สตฺตา, เต กสฺส รุจิยา ทุกฺขิตา สุขิตา วา ภวนฺติ, ตสฺมา เกวลํ ตสฺมิํ มยฺหํ กุชฺฌนมตฺตเมวาติ อธิปฺปาโยฯ อถ วา ตํ โกปกรณํ เอตฺถ ปุคฺคเล กุโต ลพฺภา ปรมตฺถโต กุชฺฌิตพฺพสฺส กุชฺฌนกสฺส จ อภาวโตฯ สงฺขารมตฺตญฺเหตํ ยทิทํ ขนฺธปญฺจกํ ยํ ‘‘สตฺโต’’ติ วุจฺจติ, เต จ สงฺขารา อิตฺตรกาลา ขณิกา, กสฺส โก กุชฺฌตีติ อตฺโถฯ ‘‘กุโต ลาภา’’ติปิ ปาโฐ, สจาหํ เอตฺถ โกปํ กเรยฺยํ, ตสฺมิํ เม โกปกรเณ กุโต ลาภา, ลาภา นาม เก สิยุํ อญฺญตฺร อนตฺถุปฺปตฺติโตติ อตฺโถฯ อิมสฺมิญฺจ อตฺเถ ตนฺติ นิปาตมตฺตเมว โหติฯ

ตณฺหํ ปฏิจฺจาติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.103; อ. นิ. อฏฺฐ. 3.9.23) ทฺเว ตณฺหา เอสนตณฺหา เอสิตตณฺหา จฯ ยาย ตณฺหาย อชปถสงฺกุปถาทีนิ ปฏิปชฺชิตฺวา โภเค เอสติ คเวสติ, อยํ เอสนตณฺหา นามฯ