ขุทฺทานุขุทฺทกสิกฺขาปทกถาวณฺณนา

[441] สมูหเนยฺยาติ อากงฺขมาโน สมูหนตุ, ยทิ อิจฺฉติ, สมูหเนยฺยาติ อตฺโถฯ กสฺมา ปน ‘‘สมูหนถา’’ติ เอกํเสเนว อวตฺวา ‘‘อากงฺขมาโน สมูหเนยฺยา’’ติ วิกปฺปวจเนเนว ภควา ฐเปสีติ? มหากสฺสปสฺส ญาณพลสฺส ทิฏฺฐตฺตาฯ ปสฺสติ หิ ภควา ‘‘สมูหนถาติ วุตฺเตปิ สงฺคีติกาเล กสฺสโป น สมูหนิสฺสตี’’ติ, ตสฺมา วิกปฺเปเนว ฐเปสิฯ ยทิ อสมูหนนํ ทิฏฺฐํ, ตเทว จ อิจฺฉิตํ, อถ กสฺมา ภควา ‘‘อากงฺขมาโน สมูหนตู’’ติ อโวจาติ? ตถารูปปุคฺคลชฺฌาสยวเสนฯ สนฺติ หิ เกจิ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานิ สมาทาย วตฺติตุํ อนิจฺฉนฺตา, เตสํ ตถา อวุจฺจมาเน ภควติ วิฆาโต อุปฺปชฺเชยฺย, ตํ เตสํ ภวิสฺสติ ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขายฯ ตถา ปน วุตฺเต เตสํ วิฆาโต น อุปฺปชฺเชยฺย, อมฺหากเมวายํ โทโส, ยโต อมฺเหสุเยว เกจิ สมูหนนํ น อิจฺฉนฺตีติ ฯ เกจิ ‘‘สกลสฺส ปน สาสนสฺส สงฺฆายตฺตภาวกรณตฺถํ ตถา วุตฺต’’นฺติ วทนฺติฯ ยํ กิญฺจิ สตฺถารา สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺตํ, ตํ สมณา สกฺยปุตฺติยา สิรสา สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ชีวิตํ วิย รกฺขนฺติฯ ตถา หิ เต ‘‘ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานิ อากงฺขมาโน สงฺโฆ สมูหนตู’’ติ วุตฺเตปิ น สมูหนิํสุฯ อญฺญทตฺถุ ปุรโต วิย ตสฺส อจฺจเยปิ รกฺขิํสุเยวาติ สตฺถุ สาสนสฺส สงฺฆสฺส จ มหนฺตภาวทสฺสนตฺถมฺปิ ตถา วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตถา หิ อายสฺมา อานนฺโท อญฺเญปิ วา ภิกฺขู ‘‘กตมํ ปน, ภนฺเต, ขุทฺทกํ, กตมํ อนุขุทฺทก’’นฺติ น ปุจฺฉิํสุ สมูหนชฺฌาสยสฺเสว อภาวโต, เตเนว เอกสิกฺขาปทมฺปิ อปริจฺจชิตฺวา สพฺเพสํ อนุคฺคเหตพฺพภาวทสฺสนตฺถํ ‘‘จตฺตาริ ปาราชิกานิ ฐเปตฺวา อวเสสานิ ขุทฺทานุขุทฺทกานี’’ติอาทิมาหํสุฯ เอวญฺหิ วทนฺเตหิ ‘‘ขุทฺทานุขุทฺทกา อิเม นามา’’ติ อวินิจฺฉิตตฺตา สพฺเพสํ อนุคฺคเหตพฺพภาโว ทสฺสิโต โหติฯ

[442] อถ โข อายสฺมา มหากสฺสโป สงฺฆํ ญาเปสีติ เอตฺถ ปน เกจิ วทนฺติ ‘‘ภนฺเต นาคเสน, กตมํ ขุทฺทกํ, กตมํ อนุขุทฺทกนฺติ มิลินฺทรญฺญา ปุจฺฉิเต ‘ทุกฺกฏํ มหาราช, ขุทฺทกํ, ทุพฺภาสิตํ อนุขุทฺทก’นฺติ (มิ. ป. 4.2.1) วุตฺตตฺตา นาคเสนตฺเถโร ขุทฺทานุขุทฺทกํ ชานิ, มหากสฺสปตฺเถโร ปน ตํ อชานนฺโต ‘สุณาตุ เม อาวุโส’ติอาทินา กมฺมวาจํ สาเวสี’’ติ, น ตํ เอวํ คเหตพฺพํฯ นาคเสนตฺเถโร หิ ปเรสํ วาทปโถปจฺเฉทนตฺถํ สงฺคีติกาเล ธมฺมสงฺคาหกมหาเถเรหิ คหิตโกฏฺฐาเสสุ อนฺติมโกฏฺฐาสเมว คเหตฺวา มิลินฺทราชานํ สญฺญาเปสิ, มหากสฺสปตฺเถโร ปน เอกสิกฺขาปทมฺปิ อสมูหนิตุกามตาย ตถา กมฺมวาจํ สาเวสิฯ

ตตฺถ คิหิคตานีติ คิหิปฏิสํยุตฺตานีติ วทนฺติฯ คิหีสุ คตานิ, เตหิ ญาตานิ คิหิคตานีติ เอวํ ปเนตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ธูมกาโล เอตสฺสาติ ธูมกาลิกํ จิตกธูมวูปสมโต ปรํ อปฺปวตฺตนโตฯ อปฺปญฺญตฺตนฺติอาทีสุ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.136; อ. นิ. อฏฺฐ. 3.7.23) นวํ อธมฺมิกํ กติกวตฺตํ วา สิกฺขาปทํ วา พนฺธนฺตา อปฺปญฺญตฺตํ ปญฺญเปนฺติ นาม ปุราณสนฺถตวตฺถุสฺมิํ สาวตฺถิยํ ภิกฺขู วิยฯ

อุทฺธมฺมํ อุพฺพินยํ สาสนํ ทีเปนฺตา ปญฺญตฺตํ สมุจฺฉินฺทนฺติ นาม วสฺสสตปรินิพฺพุเต ภควติ เวสาลิกา วชฺชิปุตฺตกา วิยฯ ขุทฺทานุขุทฺทกา ปน อาปตฺติโย สญฺจิจฺจ วีติกฺกมนฺตา ยถาปญฺญตฺเตสุ สิกฺขาปเทสุ สมาทาย น วตฺตนฺติ นาม อสฺสชิปุนพฺพสุกา วิยฯ นวํ ปน กติกวตฺตํ วา สิกฺขาปทํ วา อพนฺธนฺตา, ธมฺมโต วินยโต สาสนํ ทีเปนฺตา, ขุทฺทานุขุทฺทกมฺปิ จ สิกฺขาปทํ อสมูหนนฺตา อปฺปญฺญตฺตํ น ปญฺญเปนฺติ, ปญฺญตฺตํ น สมุจฺฉินฺทนฺติ, ยถาปญฺญตฺเตสุ สิกฺขาปเทสุ สมาทาย วตฺตนฺติ นาม อายสฺมา อุปเสโน วิย อายสฺมา ยโส กากณฺฑกปุตฺโต วิย จฯ

[443] ภควตา โอฬาริเก นิมิตฺเต กยิรมาเนติ เวสาลิํ นิสฺสาย จาปาเล เจติเย วิหรนฺเตน ภควตา –

‘‘รมณียา, อานนฺท, เวสาลี, รมณียํ อุเทนเจติยํ, รมณียํ โคตมกเจติยํ, รมณียํ สตฺตมฺพเจติยํ, รมณียํ พหุปุตฺตเจติยํ, รมณียํ สารนฺททเจติยํ, รมณียํ จาปาลเจติยํฯ ยสฺส กสฺสจิ, อานนฺท, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ภาวิตา พหุลีกตา ยานีกตา วตฺถุกตา อนุฏฺฐิตา ปริจิตา สุสมารทฺธา, โส อากงฺขมาโน กปฺปํ วา ติฏฺเฐยฺย กปฺปาวเสสํ วาฯ ตถาคตสฺส โข ปน, อานนฺท, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ภาวิตา พหุลีกตา ยานีกตา วตฺถุกตา อนุฏฺฐิตา ปริจิตา สุสมารทฺธา, โส อากงฺขมาโน, อานนฺท, ตถาคโต กปฺปํ วา ติฏฺเฐยฺย กปฺปาวเสสํ วา’’ติ (ที. นิ. 2.166) –

เอวํ โอฬาริเก นิมิตฺเต กยิรมาเนฯ

มาเรน ปริยุฏฺฐิตจิตฺโตติ มาเรน อชฺโฌตฺถฏจิตฺโตฯ มาโร หิ ยสฺส สพฺเพน สพฺพํ ทฺวาทส วิปลฺลาสา อปฺปหีนา, ตสฺส จิตฺตํ ปริยุฏฺฐาติฯ เถรสฺส จ จตฺตาโร วิปลฺลาสา อปฺปหีนา, เตนสฺส มาโร จิตฺตํ ปริยุฏฺฐาสิฯ

โส ปน จิตฺตปริยุฏฺฐานํ กโรนฺโต กิํ กโรตีติ? เภรวํ รูปารมฺมณํ วา ทสฺเสติ, สทฺทารมฺมณํ วา สาเวติ, ตโต สตฺตา ตํ ทิสฺวา วา สุตฺวา วา สติํ วิสฺสชฺเชตฺวา วิวฏมุขา โหนฺติ, เตสํ มุเขน หตฺถํ ปเวเสตฺวา หทยํ มทฺทติ, ตโต วิสญฺญาว หุตฺวา ติฏฺฐนฺติ ฯ เถรสฺส ปเนส มุเขน หตฺถํ ปเวเสตุํ กิํ สกฺขิสฺสติ, เภรวารมฺมณํ ปน ทสฺเสสิ, ตํ ทิสฺวา เถโร นิมิตฺโตภาสํ น ปฏิวิชฺฌิฯ

ขุทฺทานุขุทฺทกสิกฺขาปทกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

พฺรหฺมทณฺฑกถาวณฺณนา

[445] อุชฺชวนิกายาติ ปฏิโสตคามินิยาฯ รโชหรณนฺติ รโชปุญฺฉนีฯ น กุลวํ คเมนฺตีติ นิรตฺถกวินาสนํ น คเมนฺติฯ กุจฺฉิโต ลโว กุลโว, อนยวินาโสติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘ธมฺมวินยสงฺคีติยา’’ติ วตฺตพฺเพ สงฺคีติยา วินยปฺปธานตฺตา ‘‘วินยสงฺคีติยา’’ติ วุตฺตํฯ วินยปฺปธานา สงฺคีติ วินยสงฺคีติฯ เสสเมตฺถ สุวิญฺเญยฺยเมวาติฯ

ปญฺจสติกกฺขนฺธกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ