11. ปญฺจสติกกฺขนฺธกํ

สงฺคีตินิทานกถาวณฺณนา

[437] ปญฺจสติกกฺขนฺธเก ปาวาย กุสินารนฺติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.231) ปาวานคเร ปิณฺฑาย จริตฺวา กุสินารํ คมิสฺสามีติ อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺโนฯ มนฺทารวปุปฺผํ คเหตฺวาติ มหาจาฏิปฺปมาณํ ปุปฺผํ อาคนฺตุกทณฺฑเก ฐเปตฺวา ฉตฺตํ วิย คเหตฺวาฯ อทฺทสํ โขติ อาคจฺฉนฺตํ ทูรโตว อทฺทสํฯ ทิสฺวา จ ปน ‘‘ปุจฺฉิสฺสามิ นํ ภควโต ปวตฺติ’’นฺติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา ‘‘สเจ โข ปน นิสินฺนโกว ปุจฺฉิสฺสามิ, สตฺถริ อคารโว กโต ภวิสฺสตี’’ติ อุฏฺฐหิตฺวา ฐิตฏฺฐานโต อปกฺกมฺม ฉทฺทนฺโต นาคราชา มณิจมฺมํ วิย ทสพลทตฺติยํ เมฆวณฺณปํสุกูลจีวรํ ปารุปิตฺวา ทสนขสโมธานสมุชฺชลํ อญฺชลิํ สิรสฺมิํ ปติฏฺฐาเปตฺวา สตฺถริ กเตน คารเวน อาชีวกสฺส อภิมุโข หุตฺวา ‘‘อปาวุโส อมฺหากํ สตฺถารํ ชานาสี’’ติ อาหฯ กิํ ปน สตฺถุ ปรินิพฺพานํ ชานนฺโต ปุจฺฉิ อชานนฺโตติ? อาวชฺชนปฺปฏิพทฺธํ ขีณาสวานํ ชานนํฯ อนาวชฺชิตตฺตา ปเนส อชานนฺโต ปุจฺฉีติ เอเกฯ เถโร สมาปตฺติพหุโล รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานเลณมณฺฑปาทีสุ นิจฺจํ สมาปตฺติผเลเนว ยาเปติฯ กุลสนฺตกมฺปิ คามํ ปวิสิตฺวา ทฺวาเร สมาปชฺชิตฺวา สมาปตฺติโต วุฏฺฐิโตว ภิกฺขํ คณฺหาติฯ เถโร กิร ‘‘อิมินา เม ปจฺฉิเมน อตฺตภาเวน มหาชนานุคฺคหํ กริสฺสามิ, เย มยฺหํ ภิกฺขํ วา เทนฺติ, คนฺธมาลาทีหิ วา สกฺการํ กโรนฺติ, เตสํ ตํ มหปฺผลํ โหตู’’ติ เอวํ กโรติฯ ตสฺมา สมาปตฺติพหุลตาย น ชานิฯ อิติ อชานนฺโตว ปุจฺฉีติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํฯ น เหตฺถ อชานนการณํ อตฺถิฯ อภิลกฺขิตํ สตฺถุ ปรินิพฺพานํ อโหสิ ทสสหสฺสิโลกธาตุกมฺปนาทีหิ นิมิตฺเตหิฯ เถรสฺส ปน ปริสาย เกหิจิ ภิกฺขูหิ ภควา ทิฏฺฐปุพฺโพ, เกหิจิ น ทิฏฺฐปุพฺโพฯ ตตฺถ เยหิ ทิฏฺฐปุพฺโพ, เตปิ ปสฺสิตุกามาวฯ เยหิปิ อทิฏฺฐปุพฺโพ, เตปิ ปสฺสิตุกามาวฯ ตตฺถ เยหิ น ทิฏฺฐปุพฺโพ, เต อภิทสฺสนกามตาย คนฺตฺวา ‘‘กุหิํ ภควา’’ติ ปุจฺฉนฺตา ‘‘ปรินิพฺพุโต’’ติ สุตฺวา สนฺธาเรตุํ น สกฺขิสฺสนฺติฯ จีวรํ ฉฑฺเฑตฺวา เอกวตฺถา วา ทุนฺนิวตฺถา วา อุรานิ ปฏิปิสนฺตา ปโรทิสฺสนฺติฯ ตตฺถ มนุสฺสา ‘‘มหากสฺสเปน สทฺธิํ อาคตปํสุกูลิกา สยมฺปิ อิตฺถิโย วิย ปโรทนฺติ, เต กิํ อมฺเห สมสฺสาเสนฺตี’’ติ มยฺหํ โทสํ ทสฺสนฺติฯ อิทํ ปน สุญฺญํ มหารญฺญํ, อิธ ยถา ตถา โรทนฺเตสุ โทโส นตฺถิฯ ปุริมตรํ สุตฺวา นาม โสโกปิ ตนุโก โหตีติ ภิกฺขูนํ สตุปฺปาทลาภตฺถํ ชานนฺโตว ปุจฺฉิฯ

อชฺช สตฺตาหปรินิพฺพุโตติ อชฺช ทิวสโต ปฏิโลมโต สตฺตเม อหนิ ปรินิพฺพุโตฯ ตโต เม อิทนฺติ ตโต สมณสฺส โคตมสฺส ปรินิพฺพุตฏฺฐานโตฯ อวีตราคาติ ปุถุชฺชนา เจว โสตาปนฺนสกทาคามิโน จฯ เตสญฺหิ โทมนสฺสํ อปฺปหีนํ, ตสฺมา เตปิ พาหา ปคฺคยฺห กนฺทนฺติ, อุโภ หตฺเถ สีเส ฐเปตฺวา โรทนฺติฯ ฉินฺนปาตํ ปปตนฺตีติ ฉินฺนานํ ปาโต วิย ฉินฺนปาโต, ตํ ฉินฺนปาตํ, ภาวนปุํสกนิทฺเทโสยํ, มชฺเฌ ฉินฺนา วิย หุตฺวา ยโต วา ตโต วา ปตนฺตีติ อตฺโถฯ อาวฏฺฏนฺตีติ อภิมุขภาเวน วฏฺฏนฺติฯ ยตฺถ ปติตา, ตโต กติปยรตนฏฺฐานํ วฏฺฏนวเสเนว คนฺตฺวา ปุน ยถาปติตเมว ฐานํ วฏฺฏนวเสน อาคจฺฉนฺติฯ วิวฏฺฏนฺตีติ ยตฺถ ปติตา, ตโต นิวฏฺฏนฺติ, ปติตฏฺฐานโต ปรภาคํ วฏฺฏมานา คจฺฉนฺตีติ อตฺโถฯ อปิจ ปุรโต วฏฺฏนํ อาวฏฺฏนํ, ปสฺสโต ปจฺฉโต จ วฏฺฏนํ วิวฏฺฏนํฯ ตสฺมา ทฺเว ปาเท ปสาเรตฺวา สกิํ ปุรโต สกิํ ปจฺฉโต สกิํ วามโต สกิํ ทกฺขิณโต สมฺปริวฏฺฏมานาปิ อาวฏฺฏนฺติ วิวฏฺฏนฺตีติ วุจฺจนฺติฯ วีตราคาติ ปหีนโทมนสฺสา อิฏฺฐานิฏฺเฐสุ นิพฺพิการตาย สิลาถมฺภสทิสา อนาคามิขีณาสวาฯ กามญฺหิ โทมนสฺเส อสติปิ เอกจฺโจ ราโค โหติเยว, ราเค ปน อสติ โทมนสฺสสฺส อสมฺภโวเยวฯ ตเทกฏฺฐภาวโต หิ ราคปฺปหาเนน ปหีนโทมนสฺสา วุตฺตา, น ขีณาสวา เอวฯ

สพฺเพเหว ปิเยหีติอาทีสุ ปิยายิตพฺพโต ปิเยหิ มนวฑฺฒนโต มนาเปหิ มาตาปิตาภาตาภคินีอาทิเกหิฯ นานาภาโวติ ชาติยา นานาภาโว, ชาติอนุรูปคมเนน วิสุํ ภาโว, อสมฺพทฺธภาโวติ อตฺโถฯ วินาภาโวติ มรเณน วินาภาโว, จุติยา เตนตฺตภาเวน อปุนปวตฺตนโต วิปฺปโยโคติ อตฺโถฯ

อญฺญถาภาโวติ ภเวน อญฺญถาภาโว, ภวนฺตรคฺคหเณน ‘‘กามาวจรสตฺโต รูปาวจโร โหตี’’ติอาทินา ตตฺถาปิ ‘‘มนุสฺโส เทโว โหตี’’ติอาทินา จ ปุริมาการโต อญฺญาการตาติ อตฺโถฯ ตนฺติ ตสฺมาฯ กุเตตฺถ ลพฺภาติ กุโต กุหิํ กสฺมิํ นาม ฐาเน เอตฺถ เอตสฺมิํ ขนฺธปฺปวตฺเต ยํ ตํ ชาตํ…เป.… มา ปลุชฺชีติ ลทฺธุํ สกฺกา, น สกฺกา เอว ตาทิสสฺส การณสฺส อภาวโตฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยสฺมา สพฺเพเหว ปิเยหิ มนาเปหิ นานาภาโว, ตสฺมา ทส ปารมิโย ปูเรตฺวาปิ สมฺโพธิํ ปตฺวาปิ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตตฺวาปิ ยมกปาฏิหาริยํ ทสฺเสตฺวาปิ เทโวโรหณํ กตฺวาปิ ยํ ตํ ชาตํ ภูตํ สงฺขตํ ปโลกธมฺมํ, ตญฺจ ตถาคตสฺสปิ สรีรํ มา ปลุชฺชีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ, โรทนฺเตนปิ กนฺทนฺเตนปิ น สกฺกา ตํ การณํ ลทฺธุนฺติฯ

เตน โข ปนาวุโส, สมเยน สุภทฺโท นาม วุฑฺฒปพฺพชิโตติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ นิทานวณฺณนายํ (สารตฺถ. ฏี. 1.ปฐมมหาสงฺคีติกถา) วุตฺตนยเมวฯ

สงฺคีตินิทานกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ขุทฺทานุขุทฺทกสิกฺขาปทกถาวณฺณนา

[441] สมูหเนยฺยาติ อากงฺขมาโน สมูหนตุ, ยทิ อิจฺฉติ, สมูหเนยฺยาติ อตฺโถฯ กสฺมา ปน ‘‘สมูหนถา’’ติ เอกํเสเนว อวตฺวา ‘‘อากงฺขมาโน สมูหเนยฺยา’’ติ วิกปฺปวจเนเนว ภควา ฐเปสีติ? มหากสฺสปสฺส ญาณพลสฺส ทิฏฺฐตฺตาฯ ปสฺสติ หิ ภควา ‘‘สมูหนถาติ วุตฺเตปิ สงฺคีติกาเล กสฺสโป น สมูหนิสฺสตี’’ติ, ตสฺมา วิกปฺเปเนว ฐเปสิฯ ยทิ อสมูหนนํ ทิฏฺฐํ, ตเทว จ อิจฺฉิตํ, อถ กสฺมา ภควา ‘‘อากงฺขมาโน สมูหนตู’’ติ อโวจาติ? ตถารูปปุคฺคลชฺฌาสยวเสนฯ สนฺติ หิ เกจิ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานิ สมาทาย วตฺติตุํ อนิจฺฉนฺตา, เตสํ ตถา อวุจฺจมาเน ภควติ วิฆาโต อุปฺปชฺเชยฺย, ตํ เตสํ ภวิสฺสติ ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขายฯ ตถา ปน วุตฺเต เตสํ วิฆาโต น อุปฺปชฺเชยฺย, อมฺหากเมวายํ โทโส, ยโต อมฺเหสุเยว เกจิ สมูหนนํ น อิจฺฉนฺตีติ ฯ เกจิ ‘‘สกลสฺส ปน สาสนสฺส สงฺฆายตฺตภาวกรณตฺถํ ตถา วุตฺต’’นฺติ วทนฺติฯ ยํ กิญฺจิ สตฺถารา สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺตํ, ตํ สมณา สกฺยปุตฺติยา สิรสา สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ชีวิตํ วิย รกฺขนฺติฯ ตถา หิ เต ‘‘ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานิ อากงฺขมาโน สงฺโฆ สมูหนตู’’ติ วุตฺเตปิ น สมูหนิํสุฯ อญฺญทตฺถุ ปุรโต วิย ตสฺส อจฺจเยปิ รกฺขิํสุเยวาติ สตฺถุ สาสนสฺส สงฺฆสฺส จ มหนฺตภาวทสฺสนตฺถมฺปิ ตถา วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตถา หิ อายสฺมา อานนฺโท อญฺเญปิ วา ภิกฺขู ‘‘กตมํ ปน, ภนฺเต, ขุทฺทกํ, กตมํ อนุขุทฺทก’’นฺติ น ปุจฺฉิํสุ สมูหนชฺฌาสยสฺเสว อภาวโต, เตเนว เอกสิกฺขาปทมฺปิ อปริจฺจชิตฺวา สพฺเพสํ อนุคฺคเหตพฺพภาวทสฺสนตฺถํ ‘‘จตฺตาริ ปาราชิกานิ ฐเปตฺวา อวเสสานิ ขุทฺทานุขุทฺทกานี’’ติอาทิมาหํสุฯ เอวญฺหิ วทนฺเตหิ ‘‘ขุทฺทานุขุทฺทกา อิเม นามา’’ติ อวินิจฺฉิตตฺตา สพฺเพสํ อนุคฺคเหตพฺพภาโว ทสฺสิโต โหติฯ

[442] อถ โข อายสฺมา มหากสฺสโป สงฺฆํ ญาเปสีติ เอตฺถ ปน เกจิ วทนฺติ ‘‘ภนฺเต นาคเสน, กตมํ ขุทฺทกํ, กตมํ อนุขุทฺทกนฺติ มิลินฺทรญฺญา ปุจฺฉิเต ‘ทุกฺกฏํ มหาราช, ขุทฺทกํ, ทุพฺภาสิตํ อนุขุทฺทก’นฺติ (มิ. ป. 4.2.1) วุตฺตตฺตา นาคเสนตฺเถโร ขุทฺทานุขุทฺทกํ ชานิ, มหากสฺสปตฺเถโร ปน ตํ อชานนฺโต ‘สุณาตุ เม อาวุโส’ติอาทินา กมฺมวาจํ สาเวสี’’ติ, น ตํ เอวํ คเหตพฺพํฯ นาคเสนตฺเถโร หิ ปเรสํ วาทปโถปจฺเฉทนตฺถํ สงฺคีติกาเล ธมฺมสงฺคาหกมหาเถเรหิ คหิตโกฏฺฐาเสสุ อนฺติมโกฏฺฐาสเมว คเหตฺวา มิลินฺทราชานํ สญฺญาเปสิ, มหากสฺสปตฺเถโร ปน เอกสิกฺขาปทมฺปิ อสมูหนิตุกามตาย ตถา กมฺมวาจํ สาเวสิฯ

ตตฺถ คิหิคตานีติ คิหิปฏิสํยุตฺตานีติ วทนฺติฯ คิหีสุ คตานิ, เตหิ ญาตานิ คิหิคตานีติ เอวํ ปเนตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ธูมกาโล เอตสฺสาติ ธูมกาลิกํ จิตกธูมวูปสมโต ปรํ อปฺปวตฺตนโตฯ อปฺปญฺญตฺตนฺติอาทีสุ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.136; อ. นิ. อฏฺฐ. 3.7.23) นวํ อธมฺมิกํ กติกวตฺตํ วา สิกฺขาปทํ วา พนฺธนฺตา อปฺปญฺญตฺตํ ปญฺญเปนฺติ นาม ปุราณสนฺถตวตฺถุสฺมิํ สาวตฺถิยํ ภิกฺขู วิยฯ