เมนู

10. ภิกฺขุนิกฺขนฺธกํ

มหาปชาปติโคตมีวตฺถุกถาวณฺณนา

[402] ภิกฺขุนิกฺขนฺธเก สกฺเกสุ วิหรตีติ ปฐมคมเนน คนฺตฺวา วิหรติฯ มหาปชาปติ โคตมีติ เอตฺถ โคตมีติ โคตฺตํฯ นามกรณทิวเส ปนสฺสา ลทฺธสกฺการา พฺราหฺมณา ลกฺขณสมฺปตฺติํ ทิสฺวา ‘‘สเจ อยํ ธีตรํ ลภิสฺสติ, จกฺกวตฺติรญฺโญ มเหสี ภวิสฺสติฯ สเจ ปุตฺตํ ลภิสฺสติ, จกฺกวตฺติราชา ภวิสฺสตีติ อุภยถาปิ มหตีเยวสฺสา ปชา ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากริํสุ, ตสฺมา ปุตฺตปชาย เจว ธีตุปชาย จ มหนฺตตาย ‘‘มหาปชาปตี’’ติ นามํ อกํสุ, อิธ ปน โคตฺเตน สทฺธิํ สํสนฺทิตฺวา ‘‘มหาปชาปติ โคตมี’’ติ วุตฺตํฯ เยน ภควา เตนุปสงฺกมีติ ภควา กปิลปุรํ คนฺตฺวา ปฐมเมว นนฺทํ ปพฺพาเชสิ, สตฺตเม ทิวเส ราหุลกุมารํฯ จุมฺพฏกกลเห ปน อุภยนครวาสิเกสุ ยุทฺธตฺถาย นิกฺขนฺเตสุ สตฺถา คนฺตฺวา เต ราชาโน สญฺญาเปตฺวา อตฺตทณฺฑสุตฺตํ (สุ. นิ. 941 อาทโย) กเถสิฯ ราชาโน ปสีทิตฺวา อฑฺฒเตยฺยสเต อฑฺฒเตยฺยสเต ทารเก อทํสุฯ ตานิ ปญฺจ กุมารสตานิ สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิํสุฯ อถ เนสํ ปชาปติโย สาสนํ เปเสตฺวา อนภิรติํ อุปฺปาทยิํสุฯ สตฺถา เตสํ อนภิรติยา อุปฺปนฺนภาวํ ญตฺวา เต ปญฺจสเต ทหรภิกฺขู กุณาลทหํ เนตฺวา อตฺตโน กุณาลกาเล นิสินฺนปุพฺเพ ปาสาณตเล นิสีทิตฺวา กุณาลชาตกกถาย (ชา. 2.21.กุณาลชาตก) เตสํ อนภิรติํ วิโนเทตฺวา สพฺเพปิ เต โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาเปสิ, ปุน มหาวนํ อาเนตฺวา อรหตฺตผเลฯ เตสํ จิตฺตชานนตฺถํ ปุนปิ ปชาปติโย สาสนํ ปหิณิํสุฯ เต ‘‘อภพฺพา มยํ ฆราวาสสฺสา’’ติ ปฏิสาสนํ ปหิณิํสุฯ ตา ‘‘น ทานิ อมฺหากํ ปรฆรํ คนฺตุํ ยุตฺตํ, มหาปชาปติยา สนฺติกํ คนฺตฺวา ปพฺพชฺชํ อนุชานาเปตฺวา ปพฺพชิสฺสามา’’ติ ปญฺจสตาปิ มหาปชาปติํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อยฺเย, อมฺหากํ ปพฺพชฺชํ อนุชานาเปถา’’ติ อาหํสุฯ มหาปชาปติ จ ตา อิตฺถิโย คเหตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ, เสตจฺฉตฺตสฺส เหฏฺฐา รญฺโญ ปรินิพฺพุตกาเล อุปสงฺกมีติปิ วทนฺติเยวฯ ปกฺกามีติ ปุน กปิลปุรเมว ปาวิสิฯ

ยถาภิรนฺตํ วิหริตฺวาติ โพธเนยฺยสตฺตานํ อุปนิสฺสยํ โอโลเกนฺโต ยถาชฺฌาสเยน วิหริตฺวาฯ จาริกํ ปกฺกามีติ มหาชนสงฺคหํ กโรนฺโต อุตฺตมาย พุทฺธสิริยา อโนปเมน พุทฺธวิลาเสน อตุริตจาริกํ ปกฺกามิฯ สมฺพหุลาหิ สากิยานีหิ สทฺธินฺติ อนฺโตนิเวสนสฺมิํเยว ทสพลํ อุทฺทิสฺส ปพฺพชฺชาเวสํ คเหตฺวา ตาปิ ปญฺจสตา สากิยานิโย ปพฺพชฺชาเวสํเยว คาหาเปตฺวา สพฺพาหิปิ ตาหิ สมฺพหุลาหิ สากิยานีหิ สทฺธิํฯ ปกฺกามีติ คมนํ อภินีหริฯ คมนาภินีหรณกาเล ปนสฺสา ‘‘สุกุมารา ราชิตฺถิโย ปทสา คนฺตุํ น สกฺขิสฺสนฺตี’’ติ สากิยโกลิยราชาโน สุวณฺณสิวิกาโย อุปฏฺฐาปยิํสุ, ตา ปน ‘‘ยาเน อารุยฺห คจฺฉนฺตีหิ สตฺถริ อคารโว กโต โหตี’’ติ เอกปณฺณาสโยชนิกํ มคฺคํ ปทสาว ปฏิปชฺชิํสุฯ ราชาโนปิ ปุรโต จ ปจฺฉโต จ อารกฺขํ สํวิทหาเปตฺวา ตณฺฑุลสปฺปิเตลาทีนํ สกฏานิ ปูเรตฺวา ‘‘คตคตฏฺฐาเน อาหารํ ปฏิยาเทถา’’ติ ปุริเส เปสยิํสุฯ สูเนหิ ปาเทหีติ ตาสญฺหิ สุขุมาลตฺตา ปาเทสุ เอโก โผโฏ อุฏฺเฐติ, เอโก ภิชฺชติ, อุโภ ปาทา กฏกฏฺฐิสมฺปริกิณฺณา วิย หุตฺวา อุทฺธุมาตาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สูเนหิ ปาเทหี’’ติฯ พหิทฺวารโกฏฺฐเกติ ทฺวารโกฏฺฐกสฺส พหิฯ กสฺมา ปเนวํ ฐิตาติ? เอวํ กิรสฺสา อโหสิ ‘‘อหํ ตถาคเตน อนุญฺญาตา สยเมว ปพฺพชฺชาเวสํ อคฺคเหสิํ, เอวํ คหิตภาโว จ ปน เม สกลชมฺพุทีเป ปากโฏ ชาโต, สเจ สตฺถา ปพฺพชฺชํ อนุชานิสฺสติ, อิจฺเจตํ กุสลํฯ สเจ นานุชานิสฺสติ, มหตี ครหา ภวิสฺสตี’’ติ วิหารํ ปวิสิตุํ อสกฺโกนฺตี โรทมานา อฏฺฐาสิฯ กิํ นุ ตฺวํ โคตมีติ กิํ นุ ราชกุลานํ วิปตฺติ อุปฺปนฺนา, เกน นุ ตฺวํ การเณน เอวํ วิวณฺณภาวํ ปตฺตา สูเนหิ ปาเทหิ…เป.… ฐิตาติฯ

อญฺเญนปิ ปริยาเยนาติ อญฺเญนปิ การเณนฯ อาปาทิกาติ สํวฑฺฒิกา, ตุมฺหากํ หตฺถปาเทสุ หตฺถปาทกิจฺจํ อสาเธนฺเตสุ หตฺเถ จ ปาเท จ วฑฺเฒตฺวา ปฏิชคฺคิกาติ อตฺโถฯ โปสิกาติ ทิวสสฺส ทฺเว ตโย วาเร นหาเปตฺวา โภเชตฺวา ปาเยตฺวา ตุมฺเห โปเสสิฯ ถญฺญํ ปาเยสีติ นนฺทกุมาโร กิร โพธิสตฺตโต กติปาเหเนว ทหรตโรฯ

ตสฺมิํ ชาเต มหาปชาปติ อตฺตโน ปุตฺตํ ธาตีนํ ทตฺวา สยํ โพธิสตฺตสฺส ธาติกิจฺจํ สาธยมานา อตฺตโน ถญฺญํ ปาเยสิฯ ตํ สนฺธาย เถโร เอวมาหฯ สาธุ ภนฺเตติ ‘‘พหุการา’’ติอาทีหิ ตสฺสา คุณํ กเถตฺวา ปุน ปพฺพชฺชํ ยาจนฺโต เอวมาหฯ

มหาปชาปติโคตมีวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อฏฺฐครุธมฺมกถาวณฺณนา

[403] สตฺถาปิ ‘‘อิตฺถิโย นาม ปริตฺตสทฺธา, เอกายาจิตมตฺเตเยว ปพฺพชฺชาย อนุญฺญาตาย น มม สาสนํ ครุํ กตฺวา คณฺหิสฺสนฺตี’’ติ ติกฺขตฺตุํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อิทานิ ครุํ กตฺวา คาหาเปตุกามตาย ‘‘สเจ, อานนฺท, มหาปชาปติ โคตมี อฏฺฐ ครุธมฺเม ปฏิคฺคณฺหาติ, สาวสฺสา โหตุ อุปสมฺปทา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สาวสฺสาติ สา เอว อสฺสา ปพฺพชฺชาปิ อุปสมฺปทาปิ โหตุฯ

ตทหุปสมฺปนฺนสฺสาติ ตํ ทิวสมฺปิ อุปสมฺปนฺนสฺสฯ อภิวาทนํ ปจฺจุฏฺฐานํ อญฺชลิกมฺมํ สามีจิกมฺมํ กาตพฺพนฺติ มานาติมานํ อกตฺวา ปญฺจปติฏฺฐิเตน อภิวาทนํ, อาสนา อุฏฺฐาย ปจฺจุคฺคมนวเสน ปจฺจุฏฺฐานํ, ทสนเข สโมธาเนตฺวา อญฺชลิกมฺมํ, อาสนปญฺญาปนพีชนาทิกํ อนุจฺฉวิกกมฺมสงฺขาตํ สามีจิกมฺมญฺจ กตฺตพฺพํฯ อภิกฺขุเก อาวาเสติ ยตฺถ วสนฺติยา อนนฺตราเยน โอวาทตฺถาย อุปสงฺกมนารเห ฐาเน โอวาททายโก อาจริโย นตฺถิ, อยํ อภิกฺขุโก อาวาโส นาม, เอวรูเป อาวาเส วสฺสํ น อุปคนฺตพฺพํฯ อนฺวทฺธมาสนฺติ อนุโปสถิกํฯ โอวาทูปสงฺกมนนฺติ โอวาทตฺถาย อุปสงฺกมนํฯ ทิฏฺเฐนาติ จกฺขุนา ทิฏฺเฐนฯ สุเตนาติ โสเตน สุเตนฯ ปริสงฺกายาติ ทิฏฺฐสุตวเสน ปริสงฺกิเตนฯ ครุธมฺมนฺติ ครุกํ สงฺฆาทิเสสาปตฺติํฯ ปกฺขมานตฺตนฺติ อนูนานิ ปนฺนรส ทิวสานิ มานตฺตํฯ ฉสุ ธมฺเมสูติ วิกาลโภชนจฺฉฏฺเฐสุ สิกฺขาปเทสุฯ สิกฺขิตสิกฺขายาติ เอกสิกฺขมฺปิ อขณฺฑํ กตฺวา ปูริตสิกฺขายฯ