สาธุ ปาเปน ทุกฺกรนฺติ ตเทว ปน วุตฺตลกฺขณํ สาธุ ปาเปน เทวทตฺตาทินา ปาปปุคฺคเลน ทุกฺกรํ กาตุํ น สกฺกา, น โส ตํ กาตุํ สกฺโกตีติ อตฺโถฯ ปาปํ ปาเปน สุกรนฺติ ปาปํ อสุนฺทรํ อตฺตโน ปเรสญฺจ อนตฺถาวหํ ปาเปน ยถาวุตฺตปาปปุคฺคเลน สุกรํ สุเขน กาตุํ สกฺกุเณยฺยํฯ ปาปมริเยหิ ทุกฺกรนฺติ อริเยหิ ปน พุทฺธาทีหิ ตํ ปาปํ ทุกฺกรํ ทุรภิสมฺภวํฯ เสตุฆาโตเยว หิ เตสํ ตตฺถาติ ทีเปติฯ

สงฺฆเภทกถาวณฺณนา

[345] อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต อาเทสนาปาฏิหาริยานุสาสนิยาติอาทีสุ ปรสฺส จิตฺตํ ญตฺวา กถนํ อาเทสนาปาฏิหาริยํ, สาวกานญฺจ พุทฺธานญฺจ สตตํ ธมฺมเทสนํ อนุสาสนีปาฏิหาริยํ, อิทฺธิวิธํ อิทฺธิปาฏิหาริยํฯ ตตฺถ อิทฺธิปาฏิหาริเยน สทฺธิํ อนุสาสนีปาฏิหาริยํ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส อาจิณฺณํ, อาเทสนาปาฏิหาริเยน สทฺธิํ อนุสาสนีปาฏิหาริยํ ธมฺมเสนาปติสฺสฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อายสฺมา สาริปุตฺโต อาเทสนาปาฏิหาริยานุสาสนิยา ภิกฺขู ธมฺมิยา กถาย โอวที’’ติอาทิฯ ตทา หิ ทฺวีสุ อคฺคสาวเกสุ ธมฺมเสนาปติ เตสํ ภิกฺขูนํ จิตฺตจารํ ญตฺวา ธมฺมํ เทเสสิ, มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร วิกุพฺพนํ ทสฺเสตฺวา ธมฺมํ เทเสสิ, ปาฬิยญฺเจตฺถ ทฺวินฺนมฺปิ เถรานํ เทสนาย ธมฺมจกฺขุปฏิลาโภว ทสฺสิโตฯ ทีฆภาณกา ปน เอวํ วทนฺติ ‘‘ภควตา เปสิเตสุ ทฺวีสุ อคฺคสาวเกสุ ธมฺมเสนาปติ เตสํ จิตฺตจารํ ญตฺวา ธมฺมํ เทเสสิ, เถรสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปญฺจสตาปิ ภิกฺขู โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิํสุฯ อถ เนสํ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร วิกุพฺพนํ ทสฺเสตฺวา ธมฺมํ เทเสสิ, ตํ สุตฺวา สพฺเพ อรหตฺตผเล ปติฏฺฐหิํสู’’ติฯ เทวทตฺตํ อุฏฺฐาเปสีติ ชณฺณุเกน หทยมชฺเฌ ปหริตฺวา อุฏฺฐาเปสิฯ

[346] สรสีติ สโรฯ สุวิกฺขาลิตนฺติ สุฏฺฐุ วิกฺขาลิตํ, สุวิโสธิตํ กตฺวาติ อตฺโถฯ สํขาทิตฺวาติ สุฏฺฐุ ขาทิตฺวาฯ มหิํ วิกุพฺพโตติ มหิํ ทนฺเตหิ วิลิขนฺตสฺสฯ นทีสุ ภิสํ ฆสานสฺสาติ โยเชตพฺพํฯ นทีติ เจตฺถ มหาสโร อธิปฺเปโตฯ ชคฺคโตติ หตฺถิยูถํ ปาเลนฺตสฺสฯ ภิงฺโกวาติ หตฺถิโปตโก วิยฯ มมานุกุพฺพนฺติ มํ อนุกโรนฺโตฯ

[347] ทูเตยฺยนฺติ ทูตกมฺมํฯ คนฺตุมรหตีติ ทูเตยฺยสงฺขาตํ สาสนํ หริตุํ ธาเรตฺวา หริตุํ อรหติฯ โสตาติ ยํ อสฺส สาสนํ เทนฺติ, ตสฺส โสตาฯ สาเวตาติ ตํ อุคฺคณฺหิตฺวา ‘‘อิทํ นาม ตุมฺเหหิ วุตฺต’’นฺติ ปฏิสาเวตาฯ อุคฺคเหตาติ สุอุคฺคหิตํ กตฺวา อุคฺคเหตาฯ ธาเรตาติ สุธาริตํ กตฺวา ธาเรตาฯ วิญฺญาตาติ อตฺตนา ตสฺส อตฺถํ ชานิตาฯ วิญฺญาเปตาติ ปรํ วิชานาเปตาฯ สหิตาสหิตสฺสาติ ‘‘อิทํ สหิตํ, อิทํ อสหิต’’นฺติ เอวํ สหิตาสหิตสฺส กุสโล อุปคตานุปคเตสุ เฉโก สาสนํ อาโรเจนฺโต สหิตาสหิตํ สลฺลกฺเขตฺวา อาโรเจติฯ น พฺยถตีติ น เวธติ น ฉมฺภติฯ อุคฺควาทินินฺติ ผรุสวจเนน สมนฺนาคตํฯ ปุจฺฉิโตติ ปฏิญฺญตฺถาย ปุจฺฉิโตฯ

[348] อฏฺฐหิ, ภิกฺขเว, อสทฺธมฺเมหีติอาทีสุ อสทฺธมฺเมหีติ (อิติวุ. อฏฺฐ. 89) อสตํ ธมฺเมหิ, อสนฺเตหิ วา อโสภเนหิ วา ธมฺเมหิฯ อภิภูโตติ อชฺโฌตฺถโฏฯ ปริยาทินฺนจิตฺโตติ เขปิตจิตฺโต ลาภาทิเหตุเกน อิจฺฉาจาเรน มานมทาทินา จ ขยํ ปาปิตกุสลจิตฺโตฯ อถ วา ปริยาทินฺนจิตฺโตติ ปริโต อาทินฺนจิตฺโต, วุตฺตปฺปกาเรน อกุสลโกฏฺฐาเสน ยถา กุสลจิตฺตสฺส อุปฺปตฺติวาโร น โหติ, เอวํ สมนฺตโต คหิตจิตฺตสนฺตาโนติ อตฺโถฯ อปาเย นิพฺพตฺตนารหตาย อาปายิโกฯ ตตฺถปิ อวีจิสงฺขาเต มหานิรเย อุปฺปชฺชตีติ เนรยิโกฯ เอกํ อนฺตรกปฺปํ ปริปุณฺณเมว กตฺวา ตตฺถ ติฏฺฐตีติ กปฺปฏฺโฐฯ อเตกิจฺโฉติ พุทฺเธหิปิ อนิวตฺตนียตฺตา อวีจินิพฺพตฺติยา ติกิจฺฉาภาวโต อเตกิจฺโฉ, อติกิจฺฉนีโยติ อตฺโถฯ ลาเภนาติ ลาเภน เหตุภูเตนฯ อถ วา ลาภเหตุเกน มานาทินาฯ ลาภญฺหิ นิสฺสาย อิเธกจฺเจ ปุคฺคลา ปาปิจฺฉา อิจฺฉาปกตา อิจฺฉาจาเร ฐตฺวา ‘‘ลาภํ นิพฺพตฺเตสฺสามา’’ติ อเนกวิหิตํ อเนสนํ อปฺปติรูปํ อาปชฺชิตฺวา อิโต จุตา อปาเยสุ นิพฺพตฺตนฺติฯ อปเร ยถาลาภํ ลภิตฺวา ตํนิมิตฺตํ มานาติมานมทมจฺฉริยาทิวเสน ปมาทํ อาปชฺชิตฺวา อิโต จุตา อปาเยสุ นิพฺพตฺตนฺติ, อยญฺจ ตาทิโสฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ลาเภน, ภิกฺขเว, อภิภูโต ปริยาทินฺนจิตฺโต เทวทตฺโต อาปายิโก’’ติอาทิฯ

อสกฺกาเรนาติ หีเฬตฺวา ปริภวิตฺวา ปเรหิ อตฺตนิ ปวตฺติเตน อสกฺกาเรน, อสกฺการเหตุเกน วา มานาทินาฯ อสนฺตคุณสมฺภาวนาธิปฺปาเยน ปวตฺตา ปาปา อิจฺฉา เอตสฺสาติ ปาปิจฺโฉ, ตสฺส ภาโว ปาปิจฺฉตา, ตายฯ ‘‘อหํ พุทฺโธ ภวิสฺสามิ, ภิกฺขุสงฺฆํ ปริหริสฺสามี’’ติ หิ ตสฺส อิจฺฉา อุปฺปนฺนาฯ โกกาลิกาทโย ปาปา ลามกา มิตฺตา เอตสฺสาติ ปาปมิตฺโต, ตสฺส ภาโว ปาปมิตฺตตา, ตายฯ

[349] อภิภุยฺยาติ อภิภวิตฺวา มทฺทิตฺวาฯ

[350] ตีหิ, ภิกฺขเว, อสทฺธมฺเมหีติอาทิ วุตฺตนยเมวฯ โอรมตฺตเกน วิเสสาธิคเมน อนฺตรา โวสานํ อาปาทีติ เอตฺถ ปน อยมตฺโถฯ โอรมตฺตเกนาติ อปฺปมตฺตเกน ฌานาภิญฺญามตฺเตนฯ วิเสสาธิคเมนาติ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาธิคเมนฯ อนฺตราติ เวมชฺเฌฯ โวสานํ อาปาทีติ อกตกิจฺโจว สมาโน ‘‘กตกิจฺโจมฺหี’’ติ มญฺญมาโน สมณธมฺมโต วิคมํ อาปชฺชิฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ฌานาภิญฺญาหิ อุตฺตริกรณีเย อธิคนฺตพฺเพ มคฺคผเล อนธิคเต สติเยว ตํ อนธิคนฺตฺวา สมณธมฺมโต วิคมํ อาปชฺชีติฯ อิติ ภควา อิมินา สุตฺเตน วิเสสโต ปุถุชฺชนภาเว อาทีนวํ ปกาเสติ ‘‘ภาริโย ปุถุชฺชนภาโว, ยตฺร หิ นาม ฌานาภิญฺญาปริโยสานา สมฺปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวาปิ อเนกานตฺถาวหํ นานาวิธทุกฺขเหตุอสนฺตคุณสมฺภาวนํ อสปฺปุริสสํสคฺคํ อาลสิยานุโยคญฺจ อวิชหนฺโต อวีจิสํวตฺตนิกํ กปฺปฏฺฐิยํ อเตกิจฺฉํ กิพฺพิสํ ปสวตี’’ติฯ

คาถาสุ มาติ ปฏิเสเธ นิปาโตฯ ชาตูติ เอกํเสนฯ โกจีติ สพฺพสงฺคาหกวจนํฯ โลกสฺมินฺติ สตฺตโลเกฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อิมสฺมิํ สตฺตโลเก โกจิ ปุคฺคโล เอกํเสน ปาปิจฺโฉ มา โหตูติฯ ตทมินาปิ ชานาถ, ปาปิจฺฉานํ ยถา คตีติ ปาปิจฺฉานํ ปุคฺคลานํ ยถาคติ ยาทิสี นิพฺพตฺติ ยาทิโส อภิสมฺปราโยติ อิมินาปิ การเณน ชานาถาติ เทวทตฺตํ นิทสฺเสนฺโต เอวมาหฯ

ปณฺฑิโตติ สมญฺญาโตติ ปริยตฺติพาหุสจฺเจน ปณฺฑิโตติ ญาโตฯ ภาวิตตฺโตติ สมฺมโตติ ฌานาภิญฺญาหิ ภาวิตจิตฺโตติ สมฺภาวิโตฯ

ตถา หิ โส ‘‘มหิทฺธิโก โคธิปุตฺโต, มหานุภาโว โคธิปุตฺโต’’ติ ธมฺมเสนาปตินาปิ ปสํสิโต อโหสิฯ ชลํว ยสสา อฏฺฐา, เทวทตฺโตติ วิสฺสุโตติ อตฺตโน กิตฺติยา ปริวาเรน จ ชลนฺโต วิย โอภาสนฺโต วิย ฐิโต เทวทตฺโตติ เอวํ วิสฺสุโต ปากโฏ อโหสิฯ ‘‘เม สุต’’นฺติปิ ปาโฐ, มยา สุตํ สุตมตฺตํ, กติปาเหเนว อตถาภูตตฺตา ตสฺส ตํ ปณฺฑิจฺจาทิสวนมตฺตเมวาติ อตฺโถฯ

โส ปมาทํ อนุจิณฺโณ, อาสชฺช นํ ตถาคตนฺติ โส เอวํภูโต เทวทตฺโต ‘‘พุทฺโธปิ สากิยปุตฺโต, อหมฺปิ สากิยปุตฺโต, พุทฺโธปิ สมโณ, อหมฺปิ สมโณ, พุทฺโธปิ อิทฺธิมา, อหมฺปิ อิทฺธิมา, พุทฺโธปิ ทิพฺพจกฺขุโก, ทิพฺพโสตเจโตปริยญาณลาภี, พุทฺโธปิ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน ธมฺเม ชานาติ, อหมฺปิ เต ชานามี’’ติ อตฺตโน ปมาณํ อชานิตฺวา สมฺมาสมฺพุทฺธํ อตฺตนา สมสมฏฺฐปเนน ปมาทํ อาปชฺชนฺโต ‘‘อิทานาหํ พุทฺโธ ภวิสฺสามิ, ภิกฺขุสงฺฆํ ปริหริสฺสามี’’ติ อภิมารปโยชนาทินา ตถาคตํ อาสชฺช อาสาเทตฺวา วิเหเฐตฺวาฯ ‘‘ปมาทมนุชิณฺโณ’’ติปิ ปฐนฺติฯ ตสฺสตฺโถ – ปมาทํ วุตฺตนเยน ปมชฺชนฺโต ปมาทํ นิสฺสาย ภควตา สทฺธิํ ยุคคฺคาหจิตฺตุปฺปาเทน สเหว ฌานาภิญฺญาหิ อนุชิณฺโณ ปริหีโนติฯ อวีจินิรยํ ปตฺโต, จตุทฺวารํ ภยานกนฺติ ชาลานํ ตตฺถ อุปฺปนฺนสตฺตานํ วา นิรนฺตรตาย ‘‘อวีจี’’ติ ลทฺธนามํ จตูสุ ปสฺเสสุ จตุมหาทฺวารโยเคน จตุทฺวารํ อติภยานกํ มหานิรยํ ปฏิสนฺธิคฺคหณวเสน ปตฺโตฯ ตถา หิ วุตฺตํ –

‘‘จตุกฺกณฺโณ จตุทฺวาโร, วิภตฺโต ภาคโส มิโต;

อโยปาการปริยนฺโต, อยสา ปฏิกุชฺชิโตฯ

‘‘ตสฺส อโยมยา ภูมิ, ชลิตา เตชสา ยุตา;

สมนฺตา โยชนสตํ, ผริตฺวา ติฏฺฐติ สพฺพทา’’ติฯ (ม. นิ. 3.250, 267; อ. นิ. 3.36);

อทุฏฺฐสฺสาติ อทุฏฺฐจิตฺตสฺสฯ ทุพฺเภติ ทุสฺเสยฺยฯ ตเมว ปาปํ ผุสตีติ ตเมว อทุฏฺฐทุพฺภิํ ปาปปุคฺคลํ ปาปํ นิหีนํ ปาปผลํ ผุสติ ปาปุณาติ อภิภวติฯ เภสฺมาติ วิปุลภาเวน คมฺภีรภาเวน จ ภิํสาปโน, ภิํสาเปนฺโต วิย วิปุลคมฺภีโรติ อตฺโถฯ วาเทนาติ โทเสนฯ อุปหิํสตีติ พาธติ อาสาเทติฯ

วาโท ตมฺหิ น รูหตีติ ตสฺมิํ ตถาคเต ปเรน อาโรปิยมาโน โทโส น รุหติ น ติฏฺฐติ, วิสกุมฺโภ วิย สมุทฺทสฺส น ตสฺส วิการํ ชเนตีติ อตฺโถฯ

เอวํ ฉหิ คาถาหิ ปาปิจฺฉตาทิสมนฺนาคตสฺส นิรยูปคภาวทสฺสเนน ทุกฺขโต อปริมุตฺติํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตปฺปฏิปกฺขธมฺมสมนฺนาคตสฺส ทุกฺขกฺขยํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตาทิสํ มิตฺต’’นฺติ โอสานคาถมาหฯ ตสฺสตฺโถ – ยสฺส สมฺมา ปฏิปนฺนสฺส มคฺคานุโค ปฏิปตฺติมคฺคํ อนุคโต สมฺมา ปฏิปนฺโน อปฺปิจฺฉตาทิคุณสมนฺนาคเมน สกลสฺส วฏฺฏทุกฺขสฺส ขยํ ปริโยสานํ ปาปุเณยฺย, ตาทิสํ พุทฺธํ พุทฺธสาวกํ วา ปณฺฑิโต สปฺปญฺโญ อตฺตโน มิตฺตํ กุพฺเพถ เตน เมตฺติํ กเรยฺย, ตญฺจ เสเวถ ตเมว ปยิรุปาเสยฺยาติฯ

กิํ ปเนตํ สุตฺตํ เทวทตฺตสฺส นิรยูปปตฺติโต ปุพฺเพ ภาสิตํ, อุทาหุ ปจฺฉาติ? อิติวุตฺตกฏฺฐกถายํ (อิติวุ. อฏฺฐ. 89) ตาว –

‘‘เทวทตฺเต หิ อวีจิมหานิรยํ ปวิฏฺเฐ เทวทตฺตปกฺขิกา อญฺญติตฺถิยา ‘สมเณน โคตเมน อภิสปิโต เทวทตฺโต ปถวิํ ปวิฏฺโฐ’ติ อพฺภาจิกฺขิํสุฯ ตํ สุตฺวา สาสเน อนภิปฺปสนฺนา มนุสฺสา ‘สิยา นุ โข เอตเทวํ, ยถา อิเม ภณนฺตี’ติ อาสงฺกํ อุปฺปาเทสุํฯ ตํ ปวตฺติํ ภิกฺขู ภควโต อาโรเจสุํฯ อถ โข ภควา ‘น, ภิกฺขเว, ตถาคตา กสฺสจิ อภิสปํ เทนฺติ, ตสฺมา น เทวทตฺโต มยา อภิสปิโต, อตฺตโน กมฺเมเนว นิรยํ ปวิฏฺโฐ’ติ วตฺวา เตสํ มิจฺฉาคาหํ ปฏิเสเธนฺโต อิมาย อฏฺฐุปฺปตฺติยา อิทํ สุตฺตํ อภาสี’’ติ –

วุตฺตํ, ตสฺมา เตสํ มเตน ตสฺส นิรยูปปตฺติโต ปจฺฉาปิ ภควา อิทํ สุตฺตมภาสีติ เวทิตพฺพํฯ อิธ ปน ตสฺส นิรยูปปตฺติโต ปฐมเมว อุปฺปนฺเน วตฺถุมฺหิ ภาสิตํ ปาฬิอารุฬฺหนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตเนว ‘‘อวีจินิรยํ ปตฺโต’’ติ อิทํ ปน อาสํสายํ อตีตวจนนฺติ วุตฺตํ, อาสํสาติ เจตฺถ อวสฺสมฺภาวินี อตฺถสิทฺธิ อธิปฺเปตาฯ อวสฺสมฺภาวินิญฺหิ อตฺถสิทฺธิมเปกฺขิตฺวา อนาคตมฺปิ ภูตํ วิย โวหรนฺติ, ตญฺจ สทฺทลกฺขณานุสาเรน เวทิตพฺพํฯ

สงฺฆเภทกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อุปาลิปญฺหกถาวณฺณนา

[351] อุปาลิปญฺเห ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ อฏฺฐกถายํ ทสฺสิตเมวฯ ตตฺถ อนุนยนฺโตติ อนุชานาเปนฺโต, เภทสฺส อนุรูปํ วา โพเธนฺโต, ยถา เภโท โหติ, เอวํ ภินฺทิตพฺเพ ภิกฺขู วิญฺญาเปนฺโตติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘น ตุมฺหาก’’นฺติอาทิฯ

[352] อฏฺฐารสเภทกรวตฺถุมฺหิ ทส อกุสลกมฺมปถา สํกิลิฏฺฐธมฺมตาย โวทานธมฺมปอปกฺขตฺตา ‘‘อธมฺโม’’ติ ทสฺสิตา, ตถา อุปาทานาทโย, โพธิปกฺขิยธมฺมานํ เอกนฺตานวชฺชภาวโต นตฺถิ อธมฺมภาโว, ภควตา ปน เทสิตากาเรน หาเปตฺวา วฑฺเฒตฺวา วา กถนํ ยถาธมฺมํ อกถนนฺติ กตฺวา อธมฺมภาโวติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตโย สติปฏฺฐานา’’ติอาทิฯ นิยฺยานิกนฺติ สปาฏิหีรํ อปฺปฏิหตํ หุตฺวา ปวตฺตตีติ อตฺโถฯ ตเถวาติ อิมินา ‘‘เอวํ อมฺหาก’’นฺติอาทินา วุตฺตมตฺถํ อากฑฺฒติฯ กาตพฺพํ กมฺมํ ธมฺโม นามาติ ยถาธมฺมํ กรณโต ธมฺโม นาม, อิตรํ วุตฺตวิปริยายโต อธมฺโม นามฯ

ราควินโย…เป.… อยํ วินโย นามาติ ราคาทีนํ วินยนโต สํวรณโต ปชหนโต ปฏิสงฺขานโต จ วินโย นาม, วุตฺตวิปริยาเยน อิตโร อวินโยฯ วตฺถุสมฺปตฺติอาทิวเสน สพฺเพสํ วินยกมฺมานํ อกุปฺปตาติ อาห ‘‘วตฺถุสมฺปตฺติ…เป.… อยํ วินโย นามา’’ติฯ ตปฺปฏิปกฺขโต อวินโย เวทิตพฺโพฯ เตนาห ‘‘วตฺถุวิปตฺตี’’ติอาทิฯ ยาสํ อาปนฺนสฺส ปพฺพชฺชา สาวเสสา, ตา อาปตฺติโย สาวเสสาฯ

[354] อาปายิโกติอาทิคาถาสุ (อิติวุ. อฏฺฐ. 18) สงฺฆสฺส เภทสงฺขาเต วคฺเค รโตติ วคฺครโตฯ อธมฺมิกตาย อธมฺเม เภทกรวตฺถุมฺหิ สงฺฆเภทสงฺขาเต เอว จ อธมฺเม ฐิโตติ อธมฺมฏฺโฐฯ โยคกฺเขมา ปธํสตีติ หิตโต ปริหายติ, จตูหิปิ โยเคหิ อนุปทฺทุตตฺตา โยคกฺเขมํ นาม อรหตฺตํ นิพฺพานญฺจ, ตโต ปนสฺส ธํสเน วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ