7. สงฺฆเภทกกฺขนฺธกํ

ฉสกฺยปพฺพชฺชากถาวณฺณนา

[330] สงฺฆเภทกกฺขนฺธเก อนุปิยายนฺติอาทีสุ ‘‘อนุปิยา นามา’’ติ วตฺตพฺเพ อาการสฺส รสฺสตฺตํ อนุนาสิกสฺส จ อาคมํ กตฺวา ‘‘อนุปิยํ นามา’’ติ วุตฺตํฯ มลฺลานนฺติ มลฺลราชูนํฯ น เหฏฺฐา ปาสาทา โอโรหตีติ อุปริปาสาทโต เหฏฺฐิมตลํ น โอโรหติ, ‘‘เหฏฺฐาปาสาท’’นฺติปิ ปฐนฺติฯ อนุรุทฺโธ วา ปพฺพาเชยฺยาติ โยเชตพฺพํฯ ฆราวาสตฺถนฺติ ฆราวาสสฺส อนุจฺฉวิกํ กมฺมํฯ อุทกํ อภิเนตพฺพนฺติ อุทกํ อาหริตพฺพํฯ นินฺเนตพฺพนฺติ อาภตมุทกํ ปุน นีหริตพฺพํฯ นิทฺธาเปตพฺพนฺติ อนฺตรนฺตรา อุฏฺฐิตติณานิ อุทฺธริตฺวา อปเนตพฺพํฯ ลวาเปตพฺพนฺติ ปริปกฺกกาเล ลวาเปตพฺพํฯ อุพฺพาหาเปตพฺพนฺติ ขลมณฺฑลํ หราเปตพฺพํฯ อุชุํ การาเปตพฺพนฺติ ปุญฺชํ การาเปตพฺพํฯ ปลาลานิ อุทฺธราเปตพฺพานีติ ปลาลานิ อปเนตพฺพานิฯ ภุสิกา อุทฺธราเปตพฺพาติ คุนฺนํ ขุรคฺเคหิ สญฺฉินฺนา ภุสสงฺขาตา นาฬทณฺฑา อปเนตพฺพาฯ โอปุนาเปตพฺพนฺติ วาตมุเข โอปุนาเปตฺวา ปลาลํ อปเนตพฺพํฯ อติหราเปตพฺพนฺติ อนฺโตโกฏฺฐาคารํ อุปเนตพฺพํฯ น กมฺมาติ น กมฺมานิฯ ฆราวาสตฺเถนาติ อุปโยคตฺเถ กรณวจนํฯ อุปชานาหีติ จ อุปสคฺคมตฺโต อุป-สทฺโทฯ เตนาห ‘‘ฆราวาสตฺถํ ชานาหี’’ติฯ ชานาหีติ เจตฺถ ปฏิปชฺชาติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อกามกาติ อนิจฺฉมานาฯ

[331-332] ยํ น นิวตฺโตติ ยสฺมา น นิวตฺโตฯ สุญฺญาคารคโตติ (อุทา. อฏฺฐ. 20) ‘‘ฐเปตฺวา คามญฺจ คามูปจารญฺจ อวเสสํ อรญฺญ’’นฺติ (ปารา.92) วุตฺตํ อรญฺญํ รุกฺขมูลญฺจ ฐเปตฺวา อญฺญํ ปพฺพตกนฺทราทิ ปพฺพชิตสารุปฺปํ นิวาสฏฺฐานํ ชนสมฺพาธาภาวโต อิธ ‘‘สุญฺญาคาร’’นฺติ อธิปฺเปตํฯ อถ วา ฌานกณฺฏกานํ สทฺทานํ อภาวโต วิวิตฺตํ ยํ กิญฺจิ อคารมฺปิ ‘‘สุญฺญาคาร’’นฺติ เวทิตพฺพํฯ ตํ สุญฺญาคารํ อุปคโตฯ อภิกฺขณนฺติ พหุลํฯ

อุทานํ อุทาเนสีติ โส หิ อายสฺมา อรญฺเญ ทิวาวิหารํ อุปคโตปิ รตฺติวาสูปคโตปิ เยภุยฺเยน ผลสมาปตฺติสุเขน นิโรธสมาปตฺติสุเขน จ วีตินาเมสิ, ตสฺมา ตํ สุขํ สนฺธาย ปุพฺเพ อตฺตนา อนุภูตํ สภยํ สปริฬาหํ รชฺชสุขํ ชิคุจฺฉิตฺวา ‘‘อโห สุขํ อโห สุข’’นฺติ โสมนสฺสสหิตญาณสมุฏฺฐานํ ปีติสมุคฺคารํ สมุคฺคิรติฯ เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุนฺติ เต สมฺพหุลา ภิกฺขู อุลฺลุมฺปนสภาวสณฺฐิตา ตสฺส อนุคฺคณฺหนาธิปฺปาเยน ภควนฺตํ เอตทโวจุํ, น อุชฺฌานวเสนฯ นิสฺสํสยนฺติ อสนฺเทเหน, เอกนฺเตนาติ อตฺโถฯ เต กิร ภิกฺขู ปุถุชฺชนา ตสฺส อายสฺมโต วิเวกสุขํ สนฺธาย อุทานํ อชานนฺตา เอวมาหํสุฯ สมนุสฺสรนฺโตติ อุกฺกณฺฐนวเสน อนุสฺสรนฺโตฯ

อญฺญตรนฺติ นามโคตฺเตน อปากฏํ เอกํ ภิกฺขุํฯ อามนฺเตสีติ อาณาเปสิ เต ภิกฺขู สญฺญาเปตุกาโมฯ เอวนฺติ วจนสมฺปฏิคฺคเห, สาธูติ อตฺโถฯ เอวํ ภนฺเตติ เอตฺถ ปน เอวํ-สทฺโท ปฏิญฺญายํฯ ‘‘อภิกฺขณํ ‘อโห สุขํ อโห สุข’นฺติ อิมํ อุทานํ อุทาเนสี’’ติ ยถา เต ภิกฺขู วทนฺติ, ตํ เอวํ ตเถวาติ อตฺตโน อุทานํ ปฏิชานาติฯ ‘‘กิํ ปน ตฺวํ ภทฺทิยา’’ติ กสฺมา ภควา ปุจฺฉติ, กิํ ตสฺส จิตฺตํ น ชานาตีติ? โน น ชานาติ, เตเนว ปน ตมตฺถํ วทาเปตฺวา เต ภิกฺขู สญฺญาเปตุํ ปุจฺฉติฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘ชานนฺตาปิ ตถาคตา ปุจฺฉนฺติ, ชานนฺตาปิ น ปุจฺฉนฺตี’’ติอาทิ (ปารา. 16, 194)ฯ อตฺถวสนฺติ การณํฯ

อนฺโตปิ อนฺเตปุเรติ อิตฺถาคารสฺส สญฺจรณฏฺฐานภูเต ราชเคหสฺส อพฺภนฺตเร, ยตฺถ ราชา นหานโภชนสยนาทิํ กปฺเปติฯ รกฺขา สุสํวิหิตาติ อารกฺขาทิกตปุริเสหิ คุตฺติ สุฏฺฐุ สมนฺตโต วิหิตาฯ พหิปิ อนฺเตปุเรติ อฏฺฏกรณฏฺฐานาทิเก อนฺเตปุรโต พหิภูเต ราชเคเหฯ เอวํ รกฺขิโต โคปิโต สนฺโตติ เอวํ ราชเคหราชธานีรชฺชเทเสสุ อนฺโต พหิ จ อเนเกสุ ฐาเนสุ อเนกสเตหิ สุสํวิหิตรกฺขาวรณคุตฺติยา มเมว นิพฺภยตฺถํ ผาสุวิหารตฺถํ รกฺขิโต โคปิโต สมาโนฯ ภีโตติอาทีนิ ปทานิ อญฺญมญฺญเววจนานิฯ อถ วา ภีโตติ ปรราชูหิ ภายมาโนฯ อุพฺพิคฺโคติ สกรชฺเชปิ ปกติกฺโขภโต อุปฺปชฺชนกภยุพฺเพเคน อุพฺพิคฺโค จลิโตฯ อุสฺสงฺกีติ ‘‘รญฺญา นาม สพฺพกาลํ อวิสฺสตฺเถน ภวิตพฺพ’’นฺติ วจนโต สพฺพตฺถ อวิสฺสาสนวเสน เตสํ เตสํ กิจฺจกรณียานํ อจฺจยโต อุปฺปชฺชนกปริสงฺกาย จ อุทฺธมุทฺธํ สงฺกมาโนฯ

อุตฺราสีติ ‘‘สนฺติกาวจเรหิปิ อชานนฺตสฺเสว เม กทาจิ อนตฺโถ ภเวยฺยา’’ติ อุปฺปนฺเนน สรีรกมฺปมฺปิ อุปฺปาทนสมตฺเถน ตาเสน อุตฺราสิฯ ‘‘อุตฺรสฺโต’’ติปิ ปฐนฺติฯ วิหรามีติ เอวํภูโต หุตฺวา วิหรามิฯ

เอตรหีติ อิทานิ ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺฐายฯ เอโกติ อสหาโยฯ เตน วิเวกฏฺฐกายตํ ทสฺเสติฯ อภีโตติอาทีนํ ปทานํ วุตฺตวิปริยาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ภยาทินิมิตฺตสฺส ปริคฺคหสฺส ตํนิมิตฺตสฺส จ กิเลสคหนสฺส อภาเวเนวสฺส อภีตาทิตาติ เอเตน จิตฺตวิเวกํ ทสฺเสติฯ อปฺโปสฺสุกฺโกติ สรีรคุตฺติยํ นิรุสฺสุกฺโกฯ ปนฺนโลโมติ โลมหํสุปฺปาทกสฺส ฉมฺภิตตฺตสฺส อภาเวน อนุคฺคตโลโมฯ ปททฺวเยนปิ เสริวิหารํ ทสฺเสติฯ ปรทตฺตวุตฺโตติ ปเรหิ ทินฺเนน จีวราทินา วตฺตมาโนฯ เอเตน สพฺพโส สงฺคาภาวทีปนมุเขน อนวเสสภยเหตุวิรหํ ทสฺเสติฯ มิคภูเตน เจตสาติ วิสฺสตฺถวิหาริตาย มิคสฺส วิย ชาเตน จิตฺเตนฯ มิโค หิ อมนุสฺสปเถ อรญฺเญ วสมาโน วิสฺสตฺโถ ติฏฺฐติ นิสีทติ นิปชฺชติ เยนกามญฺจ ปกฺกมติ อปฺปฏิหตจาโร, เอวํ อหมฺปิ วิหรามีติ ทสฺเสติฯ วุตฺตญฺเหตํ ปจฺเจกสมฺพุทฺเธน –

‘‘มิโค อรญฺญมฺหิ ยถา อพทฺโธ;

เยนิจฺฉกํ คจฺฉติ โคจราย;

วิญฺญู นโร เสริต เปกฺขมาโน;

เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติฯ (สุ. นิ. 39; อป. เถร 1.1.95);

อิมํ โข อหํ, ภนฺเต, อตฺถวสนฺติ ภควา ยทิทํ มม เอตรหิ ปรมํ วิเวกสุขํ ผลสมาปตฺติสุขํ, อิทเมว การณํ สมฺปสฺสมาโน ‘‘อโห สุขํ, อโห สุข’’นฺติ อุทาเนมิฯ เอตมตฺถนฺติ เอตํ ภทฺทิยตฺเถรสฺส ปุถุชฺชนวิสยาตีตํ วิเวกสุขสงฺขาตํ อตฺถํ สพฺพาการโต วิทิตฺวาฯ อิมํ อุทานนฺติ อิมํ สเหตุกภยโสกวิคมานุภาวทีปกํ อุทานํ อุทาเนสิฯ

ยสฺสนฺตรโต น สนฺติ โกปาติ ยสฺส อริยปุคฺคลสฺส อนฺตรโต อพฺภนฺตเร อตฺตโน จิตฺเต จิตฺตกาลุสฺสิยกรณโต จิตฺตปฺปโกปา ราคาทโย อาฆาตวตฺถุอาทิการณเภทโต อเนกเภทา โทสโกปา เอว วา น สนฺติ, มคฺเคน ปหีนตฺตา น วิชฺชนฺติฯ อยญฺหิ อนฺตร-สทฺโท กิญฺจาปิ ‘‘มญฺจ ตฺวญฺจ กิมนฺตร’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. 1.228) การเณ ทิสฺสติ, ‘‘อนฺตรฏฺฐเก หิมปาตสมเย’’ติอาทีสุ (มหาว. 346) เวมชฺเฌ, ‘‘อนฺตรา จ เชตวนํ อนฺตรา จ สาวตฺถิ’’นฺติอาทีสุ (อุทา. 13, 44) วิวเร, ‘‘ภยมนฺตรโต ชาต’’นฺติอาทีสุ (อิติวุ. 88; มหานิ. 5) จิตฺเต, อิธาปิ จิตฺเต เอว ทฏฺฐพฺโพฯ เตเนวาห ‘‘ยสฺส จิตฺเต โกปา น สนฺตี’’ติฯ

อภว-สทฺทสฺส วิภว-สทฺเทน อตฺถุทฺธาเร การณมาห ‘‘วิภโวติ จ อภโวติ จ อตฺถโต เอก’’นฺติฯ อิติ-สทฺโท ปการวจโนติ อาห ‘‘อิติ อเนกปฺปการา ภวาภวตา’’ติฯ วีติวตฺโตติ อติกฺกนฺโต ฯ เอตฺถ จ ‘‘ยสฺสา’’ติ อิทํ โย วีติวตฺโตติ วิภตฺติวิปริณามวเสน โยเชตพฺพํฯ ตํ วิคตภยนฺติ ตํ เอวรูปํ ยถาวุตฺตคุณสมนฺนาคตํ ขีณาสวํ จิตฺตโกปาภาวโต อิติภวาภวสมติกฺกมนโต จ ภยเหตุวิคเมน วิคตภยํฯ วิเวกสุเขน อคฺคผลสุเขน จ สุขิํ, วิคตภยตฺตา เอว อโสกํฯ เทวา นานุภวนฺติ ทสฺสนายาติ อธิคตมคฺเค ฐเปตฺวา สพฺเพปิ อุปปตฺติเทวา วายมนฺตาปิ จิตฺตจารทสฺสนวเสน ทสฺสนาย ทฏฺฐุํ นานุภวนฺติ น อภิสมฺภุณนฺติ น สกฺโกนฺติ, ปเคว มนุสฺสาฯ เสกฺขาปิ หิ ปุถุชฺชนา วิย อรหโต จิตฺตปฺปวตฺติํ น ชานนฺติฯ ตสฺส ทสฺสนํ เทวานมฺปิ ทุลฺลภนฺติ เอตฺถาปิ จิตฺตจารทสฺสนวเสน ตสฺส ทสฺสนํ เทวานมฺปิ ทุลฺลภํ อลพฺภนียํ, เทเวหิปิ ตํ ทสฺสนํ น สกฺกา ปาปุณิตุนฺติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพฯ อภาวตฺโถ เหตฺถ ทุ-สทฺโท ‘‘ทุปฺปญฺโญ’’ติอาทีสุ วิยฯ

[333] ภตฺตาภิหาโรติ อภิหริตพฺพภตฺตํฯ ตสฺส ปน ปมาณํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปญฺจ จ ถาลิปากสตานี’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ เอโก ถาลิปาโก ทสนฺนํ ปุริสานํ ภตฺตํ คณฺหาติฯ ลาภสกฺการสิโลเกนาติ เอตฺถ ลาโภ นาม จตุปจฺจยลาโภฯ สกฺกาโรติ เตสํเยว สุกตานํ สุสงฺขตานํ ลาโภฯ สิโลโกติ วณฺณโฆโสฯ มโนมยํ กายนฺติ ฌานมเนน นิพฺพตฺตํ พฺรหฺมกายํฯ อุปปนฺโนติ อุปคโตฯ อตฺตภาวปฺปฏิลาโภติ สรีรปฏิลาโภฯ

ทฺเว วา ตีณิ วา มาคธกานิ คามเขตฺตานีติ เอตฺถ มาคธกํ คามเขตฺตํ อตฺถิ ขุทฺทกํ, อตฺถิ มชฺฌิมํ, อตฺถิ มหนฺตํฯ ขุทฺทกํ คามเขตฺตํ อิโต จตฺตาลีส อุสภานิ, เอตฺโต จตฺตาลีส อุสภานีติ คาวุตํ โหติฯ มชฺฌิมํ อิโต คาวุตํ, เอตฺโต คาวุตนฺติ อฑฺฒโยชนํ โหติฯ มหนฺตํ อิโต ทิยฑฺฒคาวุตํ, เอตฺโต ทิยฑฺฒคาวุตนฺติ ติคาวุตํ โหติฯ เตสุ ขุทฺทเกน คามเขตฺเตน ตีณิ, ขุทฺทเกน จ มชฺฌิเมน จ ทฺเว คามเขตฺตานิ ตสฺส อตฺตภาโวฯ ติคาวุตญฺหิสฺส สรีรํฯ ปริหริสฺสามีติ ปฏิชคฺคิสฺสามิ โคปยิสฺสามิฯ รกฺขสฺเสตนฺติ รกฺขสฺสุ เอตํฯ

ปญฺจสตฺถุกถาวณฺณนา

[334] สตฺถาโรติ คณสตฺถาโรฯ นาสฺสสฺสาติ น เอตสฺส ภเวยฺยฯ ตนฺติ ตํ สตฺถารํฯ เตนาติ อมนาเปนฯ สมุทาจเรยฺยามาติ กเถยฺยามฯ สมฺมนฺนตีติ อมฺหากํ สมฺมานํ กโรติฯ เตนาห ‘‘สมฺมาเนตี’’ติ, สมฺมนฺนตีติ วา ปเรหิ สมฺมานียตีติ อตฺโถฯ

[335] นาสาย ปิตฺตํ ภินฺเทยฺยุนฺติ อจฺฉปิตฺตํ วา มจฺฉปิตฺตํ วา นาสาปุเฏ ปกฺขิเปยฺยุํฯ ปราภวายาติ อวฑฺฒิยา วินาสายฯ อสฺสตรีติ วฬวาย กุจฺฉิสฺมิํ คทฺรภสฺสชาตา, ตํ อสฺเสน สทฺธิํ สมฺปโยเชนฺติ, สา คพฺภํ คณฺหิตฺวา กาเล สมฺปตฺเต วิชายิตุํ น สกฺโกติ, ปาเทหิ ภูมิํ ปหรนฺตี ติฏฺฐติ, อถสฺสา จตฺตาโร ปาเท จตูสุ ขาณุเกสุ พนฺธิตฺวา กุจฺฉิํ ผาเลตฺวา โปตกํ นีหรนฺติ, สา ตตฺเถว มรติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อตฺตวธาย คพฺภํ คณฺหาตี’’ติฯ

[339] โปตฺถนิกนฺติ ฉุริกํ, ยํ ขรนฺติปิ วุจฺจติฯ