อิฏฺฐกาจยาทิอนุชานนกถาวณฺณนา

[300] รุกฺขํ วิชฺฌิตฺวาติ รุกฺขทารุํ วิชฺฌิตฺวาฯ ขาณุเก อาโกเฏตฺวาติ ทฺเว ทฺเว ขาณุเก อาโกเฏตฺวาฯ ตํ อาหริมํ ภิตฺติปาทนฺติ วุตฺตนเยน ขาณุเก อาโกเฏตฺวา กตํเยว สนฺธาย วุตฺตํฯ ภูมิยํ ปติฏฺฐาเปตุนฺติ มูเลน ภูมิยํ ปติฏฺฐาเปตฺวา ภิตฺติปาทสฺส อุปตฺถมฺภนวเสน อุสฺสาเปตฺวา ขาณุเกหิ ภิตฺติปาทํ อุสฺสาเปตฺวา ฐเปตุนฺติ อธิปฺปาโยฯ อุภโต กุฏฺฏํ นีหริตฺวา กตปเทสสฺสาติ ยถา อนฺโตทฺวารสมีเป นิสินฺเนหิ อุชุกํ พหิ โอโลเกตุํ น สกฺกา โหติ, เอวํ อุโภหิ ปสฺเสหิ กุฏฺฏํ นีหริตฺวา อภิมุเข ภิตฺติํ อุปฏฺฐเปตฺวา กตปเทสสฺสฯ สมนฺตา ปริยาคาโรติ สมนฺตโต อาวิทฺธปมุขํฯ อุคฺฆาฏนกิฏิกนฺติ ทณฺเฑหิ อุกฺขิปิตฺวา ฐปนกปทรกิฏิกํฯ

อนาถปิณฺฑิกวตฺถุกถาวณฺณนา

[304] อนาถปิณฺฑิกเสฏฺฐิวตฺถุมฺหิ (สํ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.242) เกนจิเทว กรณีเยนาติ วาณิชฺชกมฺมํ อธิปฺเปตํฯ อนาถปิณฺฑิโก กิร ราชคหเสฏฺฐิ จ อญฺญมญฺญํ ภคินิปติกา โหนฺติฯ ยทา ราชคเห อุฏฺฐานกภณฺฑํ สมคฺฆํ โหติ, ตทา ราชคหเสฏฺฐิ ตํ คเหตฺวา สกฏสเตหิ สาวตฺถิํ คนฺตฺวา โยชนมตฺเต ฐิโต อตฺตโน อาคตภาวํ ชานาเปติฯ อนาถปิณฺฑิโก ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ตสฺส มหาสกฺการํ กตฺวา เอกํ ยานํ อาโรเปตฺวา สาวตฺถิํ ปวิสติฯ โส สเจ ภณฺฑํ ลหุกํ วิกฺกียติ, วิกฺกิณาติฯ โน เจ, ภคินิฆเร ฐเปตฺวา ปกฺกมติฯ อนาถปิณฺฑิโกปิ ตเถว กโรติฯ สฺวายํ ตทาปิ เตเนว กรณีเยน อคมาสิฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ

ตํ ทิวสํ ปน ราชคหเสฏฺฐิ โยชนมตฺเต ฐิเตน อนาถปิณฺฑิเกน อาคตภาวชานนตฺถํ เปสิตํ ปณฺณํ น สุณิ, ธมฺมสฺสวนตฺถาย วิหารํ อคมาสิฯ โส ธมฺมกถํ สุตฺวา สฺวาตนาย พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา อตฺตโน ฆเร อุทฺธนขณาปนทารุผาลนาทีนิ กาเรสิฯ อนาถปิณฺฑิโกปิ ‘‘อิทานิ มยฺหํ ปจฺจุคฺคมนํ กริสฺสติ, อิทานิ กริสฺสตี’’ติ ฆรทฺวาเรปิ ปจฺจุคฺคมนํ อลภิตฺวา อนฺโตฆรํ ปวิฏฺโฐ ปฏิสนฺถารมฺปิ น พหุํ อลตฺถฯ ‘‘กิํ มหาเสฏฺฐิ กุสลํ ทารกรูปานํ, นสิ มคฺเค กิลนฺโต’’ติ เอตฺตโกว ปฏิสนฺถาโร อโหสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อถ โข อนาถปิณฺฑิกสฺส คหปติสฺส เอตทโหสี’’ติอาทิฯ

พุทฺโธติ ตฺวํ คหปติ วเทสีติ ตสฺส กิร มุขโต พุทฺธสทฺทํ สุตฺวา อนาถปิณฺฑิโก ปญฺจวณฺณํ ปีติํ ปฏิลภติ, สา ตสฺส สีเส อุฏฺฐหิตฺวา ยาว ปาทปิฏฺฐิยา, ปาทปิฏฺฐิยา อุฏฺฐาย ยาว สีสา คจฺฉติ, อุภโต อุฏฺฐาย มชฺเฌ โอสรติ, มชฺเฌ อุฏฺฐาย อุภโต คจฺฉติฯ โส ปีติยา นิรนฺตรํ ผุโฏ ‘‘พุทฺโธติ ตฺวํ คหปติ วเทสี’’ติ เอวํ ติกฺขตฺตุํ ปุจฺฉิฯ

อกาโล โข, คหปติ, อิมํ กาลํ ตํ ภควนฺตํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิตุนฺติ ‘‘พุทฺธา นาม ทุราสทา อาสีวิสสทิสา โหนฺติ, สตฺถา จ สิวถิกาย สมีเป วสติ, น สกฺกา ตตฺถ อิมาย เวลาย อิมินา คนฺตุ’’นฺติ มญฺญมาโน เอวมาหฯ พุทฺธคตาย สติยา นิปชฺชีติ อญฺญํ กิญฺจิ อจินฺเตตฺวา พุทฺธคตาย เอว สติยา นิปชฺชิฯ ตํ ทิวสํ กิรสฺส ภณฺฑสกเฏสุ วา อุปฏฺฐาเกสุ วา จิตฺตมฺปิ นุปฺปชฺชิ, สายมาสมฺปิ น อกาสิฯ สตฺตภูมิกํ ปน ปาสาทํ อารุยฺห สุปญฺญตฺตาลงฺกตวรสยเน ‘‘พุทฺโธ พุทฺโธ’’ติ สชฺฌายํ กโรนฺโตว นิปชฺชิตฺวา นิทฺทํ โอกฺกมิฯ ติกฺขตฺตุํ วุฏฺฐาสิ ปภาตํ มญฺญมาโนติ ปฐมยาเม ตาว วีติวตฺเต อุฏฺฐาย พุทฺธํ อนุสฺสริ, อถสฺส พลวปฺปสาโท อุทปาทิ, ปีติอาโลโก อโหสิ, สพฺพตมํ วิคจฺฉิ, ทีปสหสฺสุชฺชลนํ วิย จนฺทุฏฺฐานสูริยุฏฺฐานํ วิย จ ชาตํฯ โส ‘‘ปมาทํ อาปนฺโนมฺหิ, วญฺจิโตมฺหิ, สูริโย อุคฺคโต’’ติ อุฏฺฐาย อากาสตเล ฐตฺวา จนฺทํ โอโลเกตฺวา ‘‘เอโกว ยาโม คโต, อญฺเญ ทฺเว อตฺถี’’ติ ปุน ปวิสิตฺวา นิปชฺชิ, เอเตนุปาเยน มชฺฌิมยามาวสาเนปิ ปจฺฉิมยามาวสาเนปิ ติกฺขตฺตุํ อุฏฺฐาสิฯ ปจฺฉิมยามาวสาเน ปน พลวปจฺจูเสเยว อุฏฺฐาย อากาสตลํ อาคนฺตฺวา มหาทฺวาราภิมุโข อโหสิ, สตฺตภูมิกทฺวารํ สยเมว วิวฏํ อโหสิ, ปาสาทา โอรุยฺห อนฺตรวีถิํ ปฏิปชฺชิฯ

[305] อมนุสฺสาติ อธิคตวิเสสา เทวตาฯ ตถา หิ ตา เสฏฺฐิสฺส ภาวินิสมฺปตฺติํ ปจฺจกฺขโต สมฺปสฺสมานา ‘‘อยํ มหาเสฏฺฐิ ‘พุทฺธุปฏฺฐานํ คมิสฺสามี’ติ นิกฺขนฺโต ปฐมทสฺสเนเนว โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาย ติณฺณํ รตนานํ อคฺคุปฏฺฐาโก หุตฺวา อสทิสํ สงฺฆารามํ กตฺวา จาตุทฺทิสสฺส อริยสงฺฆสฺส อนาวฏทฺวาโร ภวิสฺสติ, น ยุตฺตมสฺส ทฺวารํ ปิทหิตุ’’นฺติ จินฺเตตฺวา ทฺวารํ วิวริํสุฯ อนฺตรธายีติ ราชคหํ กิร อากิณฺณมนุสฺสํ, อนฺโตนคเร นว โกฏิโย พหินคเร นวาติ ตํ อุปนิสฺสาย อฏฺฐารส มนุสฺสโกฏิโย วสนฺติฯ อเวลาย มตมนุสฺเส พหิ นีหริตุํ อสกฺโกนฺตา อฏฺฏาลเก ฐตฺวา พหิทฺวาเร ขิปนฺติฯ มหาเสฏฺฐิ นครโต พหิ นิกฺขนฺตมตฺโตว อลฺลสรีรํ ปาเทน อกฺกมิ, อปรมฺปิ ปิฏฺฐิปาเทน ปหริ, มกฺขิกา อุปฺปติตฺวา ปกิริํสุ, ทุคฺคนฺโธ นาสาปุฏํ อภิหนิ, พุทฺธปฺปสาโท ตนุตฺตํ คโตฯ

เตนสฺส อาโลโก อนฺตรธายิ อนฺธกาโร ปาตุรโหสิ ปีติเวคสฺส ตนุภาเว ตํสมุฏฺฐิตรูปานํ ปริทุพฺพลภาวโต ฯ สทฺทมนุสฺสาเวสีติ ‘‘เสฏฺฐิสฺส อุสฺสาหํ ชเนสฺสามี’’ติ สุวณฺณกิงฺกิณิกํ ฆฏฺเฏนฺโต วิย มธุรสฺสเรน สทฺทํ อนุสฺสาเวสิฯ

สตํ กญฺญาสหสฺสานีติ ปุริมปทานิปิ อิมินาว สหสฺส-ปเทน สทฺธิํ สมฺพนฺธิตพฺพานิฯ ยเถว หิ สตํ กญฺญาสหสฺสานิ, เอวํ สตํ สหสฺสานิ หตฺถี, สตํ สหสฺสานิ อสฺสา, สตํ สหสฺสานิ รถาติ อยเมตฺถ อตฺโถ, อิติ เอเกกํ สตสหสฺสํ ทีปิตํ โหติฯ ปทวีติหารสฺสาติ ปทํ วีติหรติ เอตฺถาติ ปทวีติหาโรฯ โส ทุตวิลมฺพิตํ อกตฺวา สมคมเน ทฺวินฺนํ ปทานํ อนฺตเร มุฏฺฐิรตนมตฺตํฯ กลํ นาคฺฆนฺติ โสฬสินฺติ ตํ เอกํ ปทวีติหารํ โสฬส ภาเค กตฺวา ตโต เอโก โกฏฺฐาโส ปุน โสฬสธา, ตโต เอโก โสฬสธาติ เอวํ โสฬส วาเร โสฬสธา ภินฺนสฺส เอโก โกฏฺฐาโส โสฬสี กลา นาม, ตํ โสฬสิํ กลํ เอตานิ จตฺตาริ สตสหสฺสานิ น อคฺฆนฺติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – สตํ หตฺถิสหสฺสานิ สตํ อสฺสสหสฺสานิ สตํ รถสหสฺสานิ สตํ กญฺญาสหสฺสานิ, ตา จ โข อามุกฺกมณิกุณฺฑลา สกลชมฺพุทีปราชธีตโรวาติ อิมสฺมา เอตฺตกา ลาภา วิหารํ คจฺฉนฺตสฺส ตสฺมิํ โสฬสิกลาสงฺขาเต ปเทเส ลงฺฆนสาธนวเสน ปวตฺตเจตนาว อุตฺตริตราติฯ ปทํ วา วีติหรติ เอเตนาติ ปทวีติหาโร, ตถาปวตฺตา กุสลเจตนา, ตสฺสา ผลํ โสฬสธา กตฺวาติ จ วทนฺติฯ อิทํ ปน วิหารคมนํ กสฺส วเสน คหิตนฺติ? วิหารํ คนฺตฺวา อนนฺตราเยน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหนฺตสฺส วเสน คหิตํฯ ‘‘คนฺธมาลาทีหิ ปูชํ กริสฺสามิ, เจติยํ วนฺทิสฺสามิ, ธมฺมํ โสสฺสามิ, ทีปปูชํ กริสฺสามิ, สงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา ทานํ ทสฺสามิ, สิกฺขาปเทสุ วา สรเณสุ วา ปติฏฺฐหิสฺสามี’’ติ คจฺฉโตปิ วเสน วฏฺฏติเยวฯ

อนฺธกาโร อนฺตรธายีติ โส กิร จินฺเตสิ ‘‘อหํ เอกโกติ สญฺญํ กโรมิ, อมนุสฺสา จ เม อนุคามิโน สหายา อตฺถิ, กสฺมา ภายามี’’ติ สูโร อโหสิฯ อถสฺส พลวา พุทฺธปฺปสาโท อุทปาทิ, ตสฺมา อนฺธกาโร อนฺตรธายิฯ เสสวาเรสุปิ เอเสว นโยฯ

อาโลโก ปาตุรโหสีติ ปุริมพุทฺเธสุ จิรกาลปริจยสมฺภูตสฺส พลวโต ปสาทสฺส วเสน อุปฺปนฺนาย อุฬาราย พุทฺธารมฺมณาย ปีติยา สมุฏฺฐาปิโต วิปสฺสโนภาสสทิโส สาติสโย จิตฺตปจฺจยอุตุสมุฏฺฐาโน อาโลโก ปาตุรโหสิฯ เทวตาหิ กโตติปิ วทนฺติ, ปุริโมเยเวตฺถ ยุตฺตตโรฯ เอหิ สุทตฺตาติ โส กิร เสฏฺฐิ คจฺฉมาโนว จินฺเตสิ ‘‘อิมสฺมิํ โลเก พหู ปูรณกสฺสปาทโย ติตฺถิยา ‘มยํ พุทฺธา, มยํ พุทฺธา’ติ วทนฺติ, กถํ นุ โข อหํ สตฺถุ พุทฺธภาวํ ชาเนยฺย’’นฺติฯ อถสฺส เอตทโหสิ ‘‘มยฺหํ คุณวเสน อุปฺปนฺนํ นามํ มหาชโน ชานาติ, กุลทตฺติยํ ปน เม นามํ อญฺญตฺร มยา น โกจิ ชานาติ, สเจ พุทฺโธ ภวิสฺสติ, กุลทตฺติกนาเมน มํ อาลปิสฺสตี’’ติฯ สตฺถา ตสฺส จิตฺตํ ญตฺวา เอวมาหฯ

ปรินิพฺพุโตติ กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโตฯ อาสตฺติโยติ รูปาทีสุ อาสญฺชนฏฺเฐน อาสตฺติโย, ตณฺหาโยฯ สนฺตินฺติ กิเลสวูปสมํฯ ปปฺปุยฺยาติ อคฺคมคฺเคน ปตฺวาฯ เสสเมตฺถ ปาฬิอนุสาเรเนว เวทิตพฺพํฯ ยญฺเจตฺถ อนุตฺตานมตฺถํ, ตํ อฏฺฐกถายํ วุตฺตเมวฯ

[306] วยเมว เวยฺยายิกนฺติ อาห ‘‘เวยฺยายิกนฺติ วยกรณํ วุจฺจตี’’ติฯ

อนาถปิณฺฑิกวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อคฺคาสนาทิอนุชานนกถาวณฺณนา

[310-311] ทกฺขิโณทกนฺติ อคฺคโต อุปนียมานํ ทกฺขิโณทกํฯ อถ โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสีติ (ชา. อฏฺฐ. 1.1.36 ติตฺติรชาตกวณฺณนา) เตหิ ภิกฺขูหิ อตฺตโน อตฺตโน รุจิวเสน อคฺคาสนาทิรหานํ กถิตกาเล ‘‘น, ภิกฺขเว, มยฺหํ สาสเน อคฺคาสนาทีนิ ปตฺวา ขตฺติยกุลา ปพฺพชิโต ปมาณํ, น พฺราหฺมณกุลา, น คหปติกุลา ปพฺพชิโต, น วินยธโร, น สุตฺตนฺติโก, น อาภิธมฺมิโก, น ปฐมชฺฌานาทิลาภิโน, น โสตาปนฺนาทโย ปมาณํ, อถ โข, ภิกฺขเว, อิมสฺมิํ สาสเน ยถาวุฑฺฒํ อภิวาทนํ ปจฺจุฏฺฐานํ อญฺชลิกมฺมํ สามีจิกมฺมํ กตฺตพฺพํ, อคฺคาสนํ อคฺโคทกํ อคฺคปิณฺโฑ ลทฺธพฺโพ, อิทเมตฺถ ปมาณํ, ตสฺมา วุฑฺฒตโร ภิกฺขุ เอเตสํ อนุจฺฉวิโกฯ อิทานิ โข ปน, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต มยฺหํ อคฺคสาวโก อนุธมฺมจกฺกปฺปวตฺตโก มมานนฺตรเสนาสนํ ลทฺธุํ อรหติฯ โส อิมํ รตฺติํ เสนาสนํ อลภนฺโต รุกฺขมูเล วีตินาเมสิฯ ตุมฺเห อิทาเนว เอวํ อคารวา อปฺปติสฺสา, คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล กินฺติ กตฺวา วิหริสฺสถา’’ติ วตฺวา อถ เนสํ โอวาททานตฺถาย ‘‘ปุพฺเพ, ภิกฺขเว, ติรจฺฉานคตาปิ ‘น โข ปเนตํ อมฺหากํ ปติรูปํ, ยํ มยํ อญฺญมญฺญํ อคารวา อปฺปติสฺสา อสภาควุตฺติโน วิหเรยฺยาม, อมฺเหสุ มหลฺลกตรํ ชานิตฺวา ตสฺส อภิวาทนาทีนิ กริสฺสามา’ติ สาธุกํ วีมํสิตฺวา ‘อยํ มหลฺลโก’ติ ญตฺวา ตสฺส อภิวาทนาทีนิ กตฺวา เทวปถํ ปูรยมานา คตา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริตฺวา ทสฺเสตุํ ภิกฺขู อามนฺเตสิฯ

เย วุฑฺฒมปจายนฺตีติ ชาติวุฑฺโฒ วโยวุฑฺโฒ คุณวุฑฺโฒติ ตโย วุฑฺฒาฯ เตสุ ชาติสมฺปนฺโน ชาติวุฑฺโฒ นาม, วเย ฐิโต วโยวุฑฺโฒ นาม, คุณสมฺปนฺโน คุณวุฑฺโฒ นามฯ เตสุ คุณสมฺปนฺโน วโยวุฑฺโฒ อิมสฺมิํ ฐาเน วุฑฺโฒติ อธิปฺเปโตฯ อปจายนฺตีติ เชฏฺฐาปจายิกกมฺเมน ปูเชนฺติฯ ธมฺมสฺส โกวิทาติ เชฏฺฐาปจายนธมฺมสฺส โกวิทา กุสลาฯ ทิฏฺเฐว ธมฺเมติ อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเวฯ ปาสํสาติ ปสํสารหาฯ สมฺปราเย จ สุคฺคตีติ สมฺปเรตพฺเพ อิมํ โลกํ หิตฺวา คนฺตพฺเพ ปรโลเกปิ เตสํ สุคติเยว โหตีติ อตฺโถฯ อยํ ปเนตฺถ ปิณฺฑตฺโถ – ภิกฺขเว, ขตฺติยา วา โหนฺตุ พฺราหฺมณา วา เวสฺสา วา สุทฺทา วา คหฏฺฐา วา ปพฺพชิตา วา ติรจฺฉานคตา วา, เย เกจิ สตฺตา เชฏฺฐาปจิติกมฺเม เฉกา กุสลา คุณสมฺปนฺนานํ วโยวุฑฺฒานํ อปจิติํ กโรนฺติ, เต อิมสฺมิญฺจ อตฺตภาเว เชฏฺฐาปจิติการกาติ ปสํสํ วณฺณนํ โถมนํ ลภนฺติ, กายสฺส จ เภทา สคฺเค นิพฺพตฺตนฺตีติฯ

อคฺคาสนาทิอนุชานนกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อาสนปฺปฏิพาหนาทิกถาวณฺณนา

[313-4] อุทฺทิสฺสกตนฺติ คิหีหิ สงฺฆํ อุทฺทิสฺส กตํฯ คิหิวิกตนฺติ คิหีหิ กตํ ปญฺญตฺตํ, คิหิสนฺตกนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อติสมีปํ อคนฺตฺวาติ ภิกฺขูนํ อาสนฺนตรํ ฐานํ อคนฺตฺวาฯ