5. ขุทฺทกวตฺถุกฺขนฺธกํ

ขุทฺทกวตฺถุกถาวณฺณนา

[243] ขุทฺทกวตฺถุกฺขนฺธเก อฏฺฐปทากาเรนาติ อฏฺฐปทผลกากาเรน, ชูตผลกสทิสนฺติ วุตฺตํ โหติฯ มลฺลกมูลสณฺฐาเนนาติ เขฬมลฺลกมูลสณฺฐาเนนฯ

[245] มุตฺโตลมฺพกาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน กุณฺฑลาทิํ สงฺคณฺหาติฯ ปลมฺพกสุตฺตนฺติ ยญฺโญปจิตากาเรน โอลมฺพกสุตฺตํฯ

[246] จิกฺกเลนาติ สิเลเสนฯ

[248] สาธุคีตนฺติ อนิจฺจตาทิปฏิสํยุตฺตคีตํฯ

[249] จตุรสฺเสน วตฺเตนาติ ปริปุณฺเณน อุจฺจารณวตฺเตนฯ ตรงฺควตฺตาทีนํ อุจฺจารณวิธานานิ นฏฺฐปฺปโยคานิฯ พาหิรโลมินฺติ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส, ยถา ตสฺส อุณฺณปาวารสฺส พหิทฺธา โลมานิ ทิสฺสนฺติ, ตถา ธาเรนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

[251] อิมานิ จตฺตาริ อหิราชกุลานีติ (อ. นิ. อฏฺฐ. 2.4.67) อิทํ ทฏฺฐวิเส สนฺธาย วุตฺตํฯ เย หิ เกจิ ทฏฺฐวิสา, สพฺเพ เต อิเมสํ จตุนฺนํ อหิราชกุลานํ อพฺภนฺตรคตาว โหนฺติฯ อตฺตคุตฺติยาติ อตฺตโน คุตฺตตฺถายฯ อตฺตรกฺขายาติ อตฺตโน รกฺขณตฺถายฯ อตฺตปริตฺตํกาตุนฺติ อตฺตโน ปริตฺตาณตฺถาย อตฺตปริตฺตํ นาม กาตุํ อนุชานามีติ อตฺโถฯ

อิทานิ ยถา ตํ ปริตฺตํ กาตพฺพํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอวญฺจ ปน ภิกฺขเว’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ (ชา. อฏฺฐ. 2.2.105) วิรูปกฺเขหีติ วิรูปกฺขนาคกุเลหิฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ สหโยเค เจตํ กรณวจนํ, เอเตหิ สห มยฺหํ มิตฺตภาโวติ วุตฺตํ โหติ อปาทเกหีติ อปาทกสตฺเตหิฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ

สพฺเพ สตฺตาติ อิโต ปุพฺเพ เอตฺตเกน ฐาเนน โอทิสฺสกเมตฺตํ กเถตฺวา อิทานิ อโนทิสฺสกเมตฺตํ กเถตุํ อิทมารทฺธํฯ ตตฺถ สตฺตา ปาณา ภูตาติ สพฺพาเนตานิ ปุคฺคลเววจนาเนวฯ ภทฺรานิ ปสฺสนฺตูติ ภทฺรานิ อารมฺมณานิ ปสฺสนฺตุฯ มา กญฺจิ ปาปมาคมาติ กญฺจิ สตฺตํ ปาปกํ ลามกํ มา อาคจฺฉตุฯ

อปฺปมาโณ พุทฺโธติ เอตฺถ พุทฺโธติ พุทฺธคุณา เวทิตพฺพา, เต หิ อปฺปมาณา นามฯ เสสทฺวเยสุปิ เอเสว นโย, ปมาณวนฺตานีติ คุณปฺปมาเณน ยุตฺตานิฯ อุณฺณนาภีติ โลมสนาภิโก มกฺกฏโกฯ สรพูติ ฆรโคฬิกาฯ กตา เม รกฺขา กตํ เม ปริตฺตนฺติ มยา เอตฺตกสฺส ชนสฺส รกฺขา จ ปริตฺตาณญฺจ กตํฯ ปฏิกฺกมนฺตุ ภูตานีติ สพฺเพปิ เม กตปริตฺตาณา สตฺตา อปคจฺฉนฺตุ, มา มํ วิเหฐยิํสูติ อตฺโถฯ โสหนฺติ ยสฺส มม เอเตหิ สพฺเพหิปิ เมตฺตํ, โส อหํ ภควโต นโม กโรมิ, วิปสฺสีอาทีนญฺจ สตฺตนฺนํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ นโม กโรมีติ สมฺพนฺโธฯ

อญฺญมฺหิ เฉตพฺพมฺหีติ ราคานุสยํ สนฺธาย วทติฯ ตาทิสํ วา ทุกฺขนฺติ มุฏฺฐิอาทีหิ ทุกฺขํ อุปฺปาเทนฺตสฺสฯ

[252] ชาลานิ ปริกฺขิปาเปตฺวาติ ปริสฺสยโมจนตฺถญฺเจว ปมาเทน คฬิตานํ อาภรณาทีนํ รกฺขณตฺถญฺจ ชาลานิ กรณฺฑกากาเรน ปริกฺขิปาเปตฺวาฯ จนฺทนคณฺฐิ อาคนฺตฺวา ชาเล ลคฺคาติ เอโก กิร รตฺตจนฺทนรุกฺโข คงฺคาย อุปริตีเร ชาโต คงฺโคทเกน โธตมูโล ปติตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ปาสาเณสุ สมฺภิชฺชมาโน วิปฺปกิริฯ ตโต เอกา ฆฏปฺปมาณา ฆฏิกา ปาสาเณสุ ฆํสิยมานา อุทกอูมีหิ โปถิยมานา มฏฺฐา หุตฺวา อนุปุพฺเพน วุยฺหมานา เสวาลปริโยนทฺธา อาคนฺตฺวา ตสฺมิํ ชาเล ลคฺคิฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ เลขนฺติ ลิขิตคหิตํ จุณฺณํฯ อุฑฺฑิตฺวาติ เวฬุปรมฺปราย อุทฺธํ ปาเปตฺวา, อุฏฺฐาเปตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ โอหรตูติ อิทฺธิยา โอตาเรตฺวา คณฺหตุฯ

ปูรณกสฺสปาทโย ฉ สตฺถาโรฯ ตตฺถ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.151-152; ม. นิ. อฏฺฐ. 1.312) ปูรโณติ ตสฺส สตฺถุปฏิญฺญสฺส นามํฯ กสฺสโปติ โคตฺตํฯ โส กิร อญฺญตรสฺส กุลสฺส เอกูนทาสสตํ ปูรยมาโน ชาโตฯ เตนสฺส ‘‘ปูรโณ’’ติ นามํ อกํสุฯ

มงฺคลทาสตฺตา จสฺส กตํ ‘‘ทุกฺกฏ’’นฺติ วตฺตา นตฺถิ, อกตํ วา ‘‘น กต’’นฺติ ฯ โส ‘‘กิมหํ เอตฺถ วสามี’’ติ ปลายิฯ อถสฺส โจรา วตฺถานิ อจฺฉินฺทิํสุฯ โส ปณฺเณน วา ติเณน วา ปฏิจฺฉาเทตุมฺปิ อชานนฺโต ชาตรูเปเนว เอกํ คามํ ปาวิสิฯ มนุสฺสา ตํ ทิสฺวา ‘‘อยํ สมโณ อรหา อปฺปิจฺโฉ, นตฺถิ อิมินา สทิโส’’ติ ปูวภตฺตาทีนิ คเหตฺวา อุปสงฺกมนฺติฯ โส ‘‘มยฺหํ สาฏกํ อนิวตฺถภาเวน อิทํ อุปฺปนฺน’’นฺติ ตโต ปฏฺฐาย สาฏกํ ลภิตฺวาปิ น นิวาเสสิ, ตเทว ปพฺพชฺชํ อคฺคเหสิฯ ตสฺส สนฺติเก อญฺเญปิ อญฺเญปีติ ปญฺจสตา มนุสฺสา ปพฺพชิํสุฯ เอวมยํ คณาจริโย หุตฺวา ‘‘สตฺถา’’ติ โลเก ปากโฏ อโหสิฯ

มกฺขลีติ ตสฺส นามํฯ โคสาลาย ชาตตฺตา โคสาโลติ ทุติยนามํฯ ตํ กิร สกทฺทมาย ภูมิยา เตลฆฏํ คเหตฺวา คจฺฉนฺตํ ‘‘ตาต มา ขลี’’ติ สามิโก อาหฯ โส ปมาเทน ขลิตฺวา ปติตฺวา สามิกสฺส ภเยน ปลายิตุํ อารทฺโธฯ สามิโก อุปธาวิตฺวา สาฏกกณฺเณ อคฺคเหสิ, โส สาฏกํ ฉฑฺเฑตฺวา อเจลโก หุตฺวา ปลายิฯ เสสํ ปูรณสทิสเมวฯ

อชิโตติ ตสฺส นามํฯ เกสกมฺพลํ ธาเรตีติ เกสกมฺพโลฯ อิติ นามทฺวยํ สํสนฺทิตฺวา ‘‘อชิโต เกสกมฺพโล’’ติ วุจฺจติฯ ตตฺถ เกสกมฺพโล นาม มนุสฺสานํ เกเสหิ กตกมฺพโลฯ ตโต ปฏิกิฏฺฐตรํ วตฺถํ นาม นตฺถิฯ ยถาห ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยานิ กานิจิ ตนฺตาวุตานํ วตฺถานํ, เกสกมฺพโล เตสํ ปฏิกิฏฺโฐ อกฺขายติฯ เกสกมฺพโล, ภิกฺขเว, สีเต สีโต อุณฺเห อุณฺโห ทุพฺพณฺโณ ทุคฺคนฺโธ ทุกฺขสมฺผสฺโส’’ติ (อ. นิ. 3.138)ฯ

ปกุโธติ ตสฺส นามํฯ กจฺจายโนติ โคตฺตํฯ อิติ นามโคตฺตํ สํสนฺทิตฺวา ‘‘ปกุโธ กจฺจายโน’’ติ วุจฺจติฯ สีตูทกปฏิกฺขิตฺตโก เอส, วจฺจํ กตฺวาปิ อุทกกิจฺจํ น กโรติ, อุณฺโหทกํ วา กญฺชิยํ วา ลภิตฺวา กโรติ, นทิํ วา มคฺโคทกํ วา อติกฺกมฺม ‘‘สีลํ เม ภินฺน’’นฺติ วาลิกถูปํ กตฺวา สีลํ อธิฏฺฐาย คจฺฉติฯ เอวรูปนิสฺสิริกลทฺธิโก เอสฯ

สญฺจโยติ ตสฺส นามํฯ เพลฏฺฐสฺส ปุตฺโต เพลฏฺฐปุตฺโตฯ

‘‘อมฺหากํ คณฺฐนกิเลโส ปลิพุนฺธนกิเลโส นตฺถิ, กิเลสคณฺฐิรหิตา มย’’นฺติ เอวํวาทิตาย ลทฺธนามวเสน นิคณฺโฐฯ นาฏสฺส ปุตฺโตติ นาฏปุตฺโตฯ

ปิณฺโฑลภารทฺวาโชติ (อุทา. อฏฺฐ. 36) ปิณฺฑํ อุลมาโน ปริเยสมาโน ปพฺพชิโตติ ปิณฺโฑโลฯ โส กิร ปริชิณฺณโภโค พฺราหฺมโณ หุตฺวา มหนฺตํ ภิกฺขุสงฺฆสฺส ลาภสกฺการํ ทิสฺวา ปิณฺฑตฺถาย นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิโตฯ โส มหนฺตํ กปลฺลปตฺตํ ‘‘ปตฺต’’นฺติ คเหตฺวา จรติ, กปลฺลปูรํ ยาคุํ ปิวติ, ภตฺตํ ภุญฺชติ, ปูวขชฺชกญฺจ ขาทติฯ อถสฺส มหคฺฆสภาวํ สตฺถุ อาโรจยิํสุฯ สตฺถา ตสฺส ปตฺตตฺถวิกํ นานุชานิฯ เถโร เหฏฺฐามญฺเจ ปตฺตํ นิกุชฺชิตฺวา ฐเปติฯ โส ฐเปนฺโตปิ ฆํเสนฺโตว ปณาเมตฺวา ฐเปติ, คณฺหนฺโตปิ ฆํเสนฺโตว อากฑฺฒิตฺวา คณฺหาติฯ ตํ คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล ฆํสเนน ปริกฺขีณํ นาฬิโกทนมตฺตสฺเสว คณฺหนกํ ชาตํฯ ตโต สตฺถุ อาโรเจสุํฯ อถสฺส สตฺถา ปตฺตตฺถวิกํ อนุชานิฯ เถโร อปเรน สมเยน อินฺทฺริยภาวนํ ภาเวนฺโต อคฺคผเล อรหตฺเต ปติฏฺฐาสิฯ อิติ โส ปุพฺเพ สวิเสสํ ปิณฺฑตฺถาย อุลตีติ ปิณฺโฑโลฯ โคตฺเตน ปน ภารทฺวาโชติ อุภยํ เอกโต กตฺวา ‘‘ปิณฺโฑลภารทฺวาโช’’ติ วุจฺจติฯ

‘‘อถ โข อายสฺมา ปิณฺโฑลภารทฺวาโช…เป.… เอตทโวจา’’ติ กสฺมา เอวมาหํสุ? โส กิร (ธ. ป. อฏฺฐ. 2.180 เทโวโรหณวตฺถุ) เสฏฺฐิ เนว สมฺมาทิฏฺฐิ, น มิจฺฉาทิฏฺฐิ, มชฺฌตฺตธาตุโกฯ โส จินฺเตสิ ‘‘มยฺหํ เคเห จนฺทนํ พหุ, กิํ นุ โข อิมินา กริสฺสามี’’ติฯ อถสฺส เอตทโหสิ ‘‘อิมสฺมิํ โลเก ‘มยํ อรหนฺโต, มยํ อรหนฺโต’ติ วตฺตาโร พหู, อหํ เอกํ อรหนฺตมฺปิ น ชานามิ, เคเห ภมํ โยเชตฺวา ปตฺตํ ลิขาเปตฺวา สิกฺกาย ฐเปตฺวา เวฬุปรมฺปราย สฏฺฐิหตฺถมตฺเต อากาเส โอลมฺพาเปตฺวา ‘สเจ อรหา อตฺถิ, อากาเสนาคนฺตฺวา คณฺหาตู’ติ วกฺขามิฯ โย ตํ คเหสฺสติ, ตสฺส สปุตฺตทาโร สรณํ คมิสฺสามี’’ติฯ โส จินฺติตนิยาเมเนว ปตฺตํ ลิขาเปตฺวา เวฬุปรมฺปราย อุสฺสาเปตฺวา ‘‘โย อิมสฺมิํ โลเก อรหา, โส อากาเสน อาคนฺตฺวา อิมํ ปตฺตํ คณฺหาตู’’ติ อาหฯ

ตทา ฉ สตฺถาโร ‘‘อมฺหากํ เอส อนุจฺฉวิโก, อมฺหากเมว นํ เทหี’’ติ วทิํสุฯ โส ‘‘อากาเสนาคนฺตฺวา คณฺหถา’’ติ อาหฯ ฉฏฺเฐ ทิวเส นิคณฺโฐ นาฏปุตฺโต อนฺเตวาสิเก เปเสสิ ‘‘คจฺฉถ เสฏฺฐิํ เอวํ วเทถ ‘อมฺหากํ อาจริยสฺเสว อนุจฺฉวิโก, มา อปฺปมตฺตกสฺส การณา อากาเสน อาคมนํ กริ, เทหิ กิร เต ปตฺต’นฺติ’’ฯ เต คนฺตฺวา เสฏฺฐิํ ตถา วทิํสุฯ เสฏฺฐิ ‘‘อากาเสนาคนฺตฺวา คณฺหิตุํ สมตฺโถว คณฺหาตู’’ติ อาหฯ นาฏปุตฺโต สยํ คนฺตุกาโม หุตฺวา อนฺเตวาสิกานํ สญฺญํ อทาสิ ‘‘อหํ เอกํ หตฺถญฺจ ปาทญฺจ อุกฺขิปิตฺวา อุปฺปติตุกาโม วิย ภวิสฺสามิ, ตุมฺเห มํ ‘อาจริย กิํ กโรถ, ทารุมยปตฺตสฺส การณา ปฏิจฺฉนฺนํ อรหตฺตคุณํ มหาชนสฺส มา ทสฺสยิตฺถา’ติ วตฺวา มํ หตฺเถสุ จ ปาเทสุ จ คเหตฺวา อากฑฺฒนฺตา ภูมิยํ ปาเตยฺยาถา’’ติฯ โส ตตฺถ คนฺตฺวา เสฏฺฐิํ อาห ‘‘มหาเสฏฺฐิ อยํ ปตฺโต อญฺเญสํ นานุจฺฉวิโก, มา เต อปฺปมตฺตกสฺส การณา มม อากาเส อุปฺปตนํ รุจฺจิ, เทหิ เม ปตฺต’’นฺติฯ ภนฺเต, อากาเสน อุปฺปติตฺวาว คณฺหถาติฯ ตโต นาฏปุตฺโต ‘‘เตน หิ อเปถ อเปถา’’ติ อนฺเตวาสิเก อปเนตฺวา ‘‘อากาเส อุปฺปติสฺสามี’’ติ เอกํ หตฺถญฺจ ปาทญฺจ อุกฺขิปิฯ อถ นํ อนฺเตวาสิกา ‘‘อาจริย, กิํ นาเมตํ กโรถ, ฉวสฺส ทารุมยปตฺตสฺส การณา ปฏิจฺฉนฺนคุเณน ตุมฺเหหิ มหาชนสฺส ทสฺสิเตน โก อตฺโถ’’ติ ตํ หตฺถปาเทสุ คเหตฺวา อากฑฺฒิตฺวา ภูมิยํ ปาเตสุํฯ โส เสฏฺฐิํ อาห ‘‘มหาเสฏฺฐิ, อิเม เม อุปฺปติตุํ น เทนฺติ, เทหิ เม ปตฺต’’นฺติฯ อุปฺปติตฺวาว คณฺหถ ภนฺเตติฯ เอวํ ติตฺถิยา ฉ ทิวสานิ วายมิตฺวาปิ ปตฺตํ น ลภิํสุเยวฯ

อถ สตฺตเม ทิวเส อายสฺมโต จ โมคฺคลฺลานสฺส อายสฺมโต จ ปิณฺโฑลภารทฺวาชสฺส ‘‘ราชคเห ปิณฺฑาย จริสฺสามา’’ติ คนฺตฺวา เอกสฺมิํ ปิฏฺฐิปาสาเณ ฐตฺวา จีวรํ ปารุปนกาเล ธุตฺตกา กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘หมฺโภ ปุพฺเพ ฉ สตฺถาโร ‘มยํ อรหนฺตามฺหา’ติ วิจริํสุ, ราชคหเสฏฺฐิโน ปน อชฺช สตฺตโม ทิวโส ปตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา ฐปยโต ‘สเจ อรหา อตฺถิ, อากาเสนาคนฺตฺวา คณฺหาตู’ติ วทนฺตสฺส, เอโกปิ ‘อหํ อรหา’ติ อากาเส อุปฺปตนฺโต นตฺถิ, อชฺช โน โลเก อรหนฺตานํ นตฺถิภาโว ญาโต’’ติฯ

ตํ กถํ สุตฺวา อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน อายสฺมนฺตํ ปิณฺโฑลภารทฺวาชํ อาห ‘‘สุตํ เต, อาวุโส ภารทฺวาช, อิเมสํ วจนํ, อิเม พุทฺธสาสนํ ปริคฺคณฺหนฺตา วิย วทนฺติ, ตฺวญฺจ มหิทฺธิโก มหานุภาโว, คจฺเฉตํ ปตฺตํ อากาเสน คนฺตฺวา คณฺหาหี’’ติฯ ‘‘อาวุโส โมคฺคลฺลาน, ตฺวํ ‘อิทฺธิมนฺตานํ อคฺโค’ติ ปากโฏ, ตฺวํ เอตํ คณฺห, ตยิ ปน อคฺคณฺหนฺเต อหํ คณฺหิสฺสามี’’ติ อาหฯ อถ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ‘‘คณฺหาวุโส’’ติ อาหฯ อิติ เต โลกสฺส อรหนฺเตหิ อสุญฺญภาวทสฺสนตฺถํ เอวมาหํสุฯ

ติกฺขตฺตุํ ราชคหํ อนุปริยายีติ ติกฺขตฺตุํ ราชคหํ อนุคนฺตฺวา ปริพฺภมิฯ ‘‘สตฺตกฺขตฺตุ’’นฺติปิ วทนฺติฯ เถโร กิร อภิญฺญาปาทกํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา อุฏฺฐาย ติคาวุตํ ปิฏฺฐิปาสาณํ อนฺตนฺเตน ปริจฺฉินฺทนฺโต ตูลปิจุ วิย อากาเส อุฏฺฐาเปตฺวา ราชคหนครสฺส อุปริ สตฺตกฺขตฺตุํ อนุปริยายิฯ โส ติคาวุตปฺปมาณสฺส นครสฺส อปิธานํ วิย ปญฺญายิฯ นครวาสิโน ‘‘ปาสาโณ โน อวตฺถริตฺวา คณฺหาตี’’ติ ภีตา สุปฺปาทีนิ มตฺถเก กตฺวา ตตฺถ ตตฺถ นิลียิํสุฯ สตฺตเม วาเร เถโร ปิฏฺฐิปาสาณํ ภินฺทิตฺวา อตฺตานํ ทสฺเสติฯ มหาชโน เถรํ ทิสฺวา ‘‘ภนฺเต ปิณฺโฑลภารทฺวาช, ตว ปาสาณํ คาฬฺหํ กตฺวา คณฺห, มา โน สพฺเพ นาสยี’’ติ อาหฯ เถโร ปาสาณํ ปาทนฺเตน ขิปิตฺวา วิสฺสชฺเชสิฯ โส คนฺตฺวา ยถาฐาเนเยว ปติฏฺฐาสิฯ เถโร เสฏฺฐิสฺส เคหมตฺถเก อฏฺฐาสิฯ ตํ ทิสฺวา เสฏฺฐิ อุเรน นิปชฺชิตฺวา ‘‘โอตร สามี’’ติ วตฺวา อากาสโต โอติณฺณํ เถรํ นิสีทาเปตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา จตุมธุรปุณฺณํ กตฺวา เถรสฺส อทาสิฯ เถโร ปตฺตํ คเหตฺวา วิหาราภิมุโข ปายาสิฯ อถสฺส เย อรญฺญคตา ปาฏิหาริยํ นาทฺทสํสุ, เต สนฺนิปติตฺวา ‘‘ภนฺเต, อมฺหากมฺปิ ปาฏิหาริยํ ทสฺเสหี’’ติ เถรํ อนุพนฺธิํสุฯ โส เตสํ เตสํ ปาฏิหาริยํ ทสฺเสนฺโต วิหารํ อคมาสิฯ สตฺถา ตํ อนุพนฺธิตฺวา อุนฺนาเทนฺตสฺส มหาชนสฺส สทฺทํ สุตฺวา ‘‘อานนฺท, กสฺเสโส สทฺโท’’ติ ปุจฺฉิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อสฺโสสิ โข ภควา…เป.… กิํ นุ โข โส, อานนฺท, อุจฺจาสทฺโท มหาสทฺโท’’ติฯ

วิกุพฺพนิทฺธิยา ปาฏิหาริยํ ปฏิกฺขิตฺตนฺติ เอตฺถ วิกุพฺพนิทฺธิ นาม ‘‘โส ปกติวณฺณํ วิชหิตฺวา กุมารกวณฺณํ วา ทสฺเสติ นาควณฺณํ วา, วิวิธมฺปิ เสนาพฺยูหํ ทสฺเสตี’’ติ (ปฏิ. ม. 3.13) เอวมาคตา ปกติวณฺณวิชหนวิการวเสน ปวตฺตา อิทฺธิฯ อธิฏฺฐานิทฺธิ ปน ‘‘ปกติยา เอโก พหุกํ อาวชฺชติ สตํ วา สหสฺสํ วา สตสหสฺสํ วา, อาวชฺชิตฺวา ญาเณน อธิฏฺฐาติ ‘พหุโก โหมี’’’ติ (ปฏิ. ม. 3.10 ทสอิทฺธินิทฺเทส) เอวํ วิภชิตฺวา ทสฺสิตา อธิฏฺฐานวเสน นิปฺผนฺนา อิทฺธิฯ

[253-254] น อจฺฉุปิยนฺตีติ น สุผสฺสิตานิ โหนฺติฯ รูปกากิณฺณานีติ อิตฺถิรูปาทีหิ อากิณฺณานิฯ ภูมิอาธารเกติ วลยาธารเกฯ ทารุอาธารกทณฺฑาธารเกสูติ เอกทารุนา กตอาธารเก พหูหิ ทณฺฑเกหิ กตอาธารเก วาติ อตฺโถ, ตีหิ ทณฺเฑหิ กโต ปน น วฏฺฏติฯ ภูมิยํ ปน นิกฺกุชฺชิตฺวา เอกเมว ฐเปตพฺพนฺติ เอตฺถ ทฺเว ฐเปนฺเตน อุปริ ฐปิตปตฺตํ เอเกน ปสฺเสน ภูมิยํ ผุสาเปตฺวา ฐเปตุํ วฏฺฏตีติ วทนฺติฯ อาลินฺทกมิฑฺฒิกาทีนนฺติ ปมุขมิฑฺฒิกานํฯ ปริวตฺติตฺวา ตตฺเถว ปติฏฺฐาตีติ เอตฺถ ‘‘ปริวตฺติตฺวา ตติยวาเร ตตฺเถว มิฑฺฒิยา ปติฏฺฐาตี’’ติ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ ปริภณฺฑํ นาม เคหสฺส พหิ กุฏฺฏปาทสฺส ถิรภาวตฺถํ กตา ตนุกมิฑฺฒิกา วุจฺจติฯ ตนุกมิฑฺฒิกายาติ ขุทฺทกมิฑฺฒิกายฯ มิฑฺฒนฺเตปิ อาธารเก ฐเปตุํ วฏฺฏติฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อาธารก’’นฺติ หิ วจนโต มิฑฺฒาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิ อาธารกํ ฐเปตฺวา ตตฺถ ปตฺตํ ฐเปตุํ วฏฺฏติ อาธารเก ฐปโนกาสสฺส อนิยมิตตฺตาติ วทนฺติฯ ‘‘ปตฺตมาโฬ นาม วฏฺเฏตฺวา ปตฺตานํ อคมนตฺถํ วฏฺฏํ วา จตุรสฺสํ วา อิฏฺฐกาทีหิ ปริกฺขิปิตฺวา กโต’’ติ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ

[255] ฆฏิกนฺติ อุปริ โยชิตํ อคฺคฬํฯ ตาวกาลิกํ ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏตีติ สกิเทว คเหตฺวา เตน อามิสํ ปริภุญฺชิตฺวา ฉฑฺเฑตุํ วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโยฯ ฆฏิกฏาเหติ ภาชนกปาเลฯ อภุํ เมติ เอตฺถ ภวตีติ ภู, วฑฺฒิฯ น ภูติ อภู, อวฑฺฒิฯ ภยวเสน ปน สา อิตฺถี ‘‘อภุ’’นฺติ อาห, วินาโส มยฺหนฺติ อตฺโถฯ ฉวสีสสฺส ปตฺตนฺติ ฉวสีสมยํ ปตฺตํฯ ปกติวิการสมฺพนฺเธ เจตํ สามิวจนํ, อเภเทปิ วา เภทูปจาเรนายํ โวหาโร ‘‘สิลาปุตฺตกสฺส สรีร’’นฺติอาทีสุ วิยฯ

จพฺเพตฺวาติ ขาทิตฺวาฯ เอกํ อุทกคณฺฑุสํ คเหตฺวาติ วามหตฺเถเนว ปตฺตํ อุกฺขิปิตฺวา มุเขน คณฺฑุสํ คเหตฺวาฯ อุจฺฉิฏฺฐหตฺเถนาติ สามิเสน หตฺเถนฯ เอตฺตาวตาติ เอกคณฺฑุสคหณมตฺเตนฯ

ลุญฺจิตฺวาติ ตโต มํสํ อุทฺธริตฺวาฯ เอเตสุ สพฺเพสุ ปณฺณตฺติํ ชานาตุ วา มา วา, อาปตฺติเยวฯ

[256] กิณฺณจุณฺเณนาติ สุรากิณฺณจุณฺเณนฯ ‘‘อนุวาตํ ปริภณฺฑนฺติ กิลญฺชาทีสุ กโรนฺตี’’ติ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ พิทลกนฺติ ทุคุณกรณสงฺขาตสฺส กิริยาวิเสสสฺส อธิวจนํฯ กสฺส ทุคุณกรณํ? เยน กิลญฺชาทินา มหนฺตํ กถินํ อตฺถตํ, ตสฺสฯ ตญฺหิ ทณฺฑกถินปฺปมาเณน ปริยนฺเต สํหริตฺวา ทุคุณํ กาตพฺพํฯ ปฏิคฺคหนฺติ องฺคุลิกญฺจุกํฯ

[257-259] ปาติ นาม ปฏิคฺคหณสณฺฐาเนน กโต ภาชนวิเสโสฯ น สมฺมตีติ นปฺปโหติฯ

[260-262] นีจวตฺถุกํ จินิตุนฺติ พหิกุฏฺฏสฺส สมนฺตโต นีจวตฺถุกํ กตฺวา จินิตุํฯ อรหฏฆฏิยนฺตํ นาม สกฏจกฺกสณฺฐานํ อเร อเร ฆฏิกานิ พนฺธิตฺวา เอเกน ทฺวีหิ วา ปริพฺภมิยมานํ ยนฺตํฯ

[263] อาวิทฺธปกฺขปาสกนฺติ กณฺณิกมณฺฑลสฺส สมนฺตา ฐปิตปกฺขปาสกํฯ มณฺฑเลติ กณฺณิกมณฺฑเลฯ ปกฺขปาสเก ฐเปตฺวาติ สมนฺตา ปกฺขปาสกผลกานิ ฐเปตฺวาฯ

[264] ‘‘นมตกํ สนฺถตสทิส’’นฺติ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ จมฺมขณฺฑปริหาเรน ปริภุญฺชิตพฺพนฺติ อนธิฏฺฐหิตฺวา ปริภุญฺชิตพฺพํฯ เอตฺเถว ปวิฏฺฐานีติ มโฬริกาย เอว อนฺโตคธานิฯ ปุพฺเพ ปตฺตสงฺโคปนตฺถํ อาธารโก อนุญฺญาโต, อิทานิ ภุญฺชนตฺถํฯ

[265] นิกฺกุชฺชิตพฺโพติ เตน ทินฺนสฺส เทยฺยธมฺมสฺส อปฺปฏิคฺคหณตฺถํ ปตฺตนิกฺกุชฺชนกมฺมวาจาย นิกฺกุชฺชิตพฺโพ, น อโธมุขฐปเนนฯ เตเนวาห ‘‘เอวญฺจ ปน, ภิกฺขเว, นิกฺกุชฺชิตพฺโพ’’ติอาทิฯ อลาภายาติ จตุนฺนํ ปจฺจยานํ อลาภตฺถายฯ อนตฺถายาติ อุปทฺทวาย อวฑฺฒิยาฯ

[266] ปสาเทสฺสามาติ อายาจิสฺสามฯ

เอตทโวจาติ ‘‘อปฺปติรูปํ มยา กตํ, ภควา ปน มหนฺเตปิ อคุเณ อจินฺเตตฺวา มยฺหํ อจฺจยํ ปฏิคฺคณฺหิสฺสตี’’ติ มญฺญมาโน เอตํ ‘‘อจฺจโย มํ ภนฺเต’’ติอาทิวจนํ อโวจ ฯ ตตฺถ ญายปฏิปตฺติํ อติจฺจ เอติ ปวตฺตตีติ อจฺจโย, อปราโธฯ มํ อจฺจคมาติ มํ อติกฺกมฺม อภิภวิตฺวา ปวตฺโตฯ ปุริเสน มทฺทิตฺวา อภิภวิตฺวา ปวตฺติโตปิ หิ อปราโธ อตฺถโต ปุริสํ อติจฺจ อภิภวิตฺวา ปวตฺโต นาม โหติฯ ปฏิคฺคณฺหาตูติ ขมตุฯ อายติํ สํวรายาติ อนาคเต สํวรณตฺถาย ปุน เอวรูปสฺส อปราธสฺส โทสสฺส ขลิตสฺส อกรณตฺถายฯ ตคฺฆาติ เอกํเสนฯ ยถาธมฺมํ ปฏิกโรสีติ ยถา ธมฺโม ฐิโต, ตเถว กโรสิ, ขมาเปสีติ วุตฺตํ โหติฯ ตํ เต มยํ ปฏิคฺคณฺหามาติ ตํ ตว อปราธํ มยํ ขมามฯ วุฑฺฒิ เหสา, อาวุโส วฑฺฒ, อริยสฺส วินเยติ เอสา, อาวุโส วฑฺฒ, อริยสฺส วินเย พุทฺธสฺส ภควโต สาสเน วุฑฺฒิ นามฯ กตมา? อจฺจยํ อจฺจยโต ทิสฺวา ยถาธมฺมํ ปฏิกริตฺวา อายติํ สํวราปชฺชนาฯ เทสนํ ปน ปุคฺคลาธิฏฺฐานํ กโรนฺโต ‘‘โย อจฺจยํ อจฺจยโต ทิสฺวา ยถาธมฺมํ ปฏิกโรติ, อายติํ สํวรํ อาปชฺชตี’’ติ อาหฯ

[268] โพธิราชกุมารวตฺถุมฺหิ (ม. นิ. อฏฺฐ. 2.324 อาทโย) โกกนโทติ โกกนทํ วุจฺจติ ปทุมํ, โส จ มงฺคลปาสาโท โอโลกนปทุมํ ทสฺเสตฺวา กโต, ตสฺมา ‘‘โกกนโท’’ติ สงฺขํ ลภิฯ ยาว ปจฺฉิมโสปานกเฬวราติ เอตฺถ ปจฺฉิมโสปานกเฬวรนฺติ ปฐมโสปานผลกํ วุตฺตํ ตสฺส สพฺพปจฺฉา ทุสฺเสน สนฺถตตฺตาฯ อุปริมโสปานผลกโต ปฏฺฐาย หิ โสปานํ สนฺถตํฯ อทฺทสา โขติ โอโลกนตฺถํเยว ทฺวารโกฏฺฐเก ฐิโต อทฺทสฯ

ภควา ตุณฺหี อโหสีติ ‘‘กิสฺส นุ โข อตฺถาย ราชกุมาเรน อยํ มหาสกฺกาโร กโต’’ติ อาวชฺเชนฺโต ปุตฺตปตฺถนาย กตภาวํ อญฺญาสิฯ โส หิ ราชปุตฺโต อปุตฺตโกฯ สุตญฺจาเนน อโหสิ ‘‘พุทฺธานํ กิร อธิการํ กตฺวา มนสา อิจฺฉิตํ ลภนฺตี’’ติฯ โส ‘‘สจาหํ ปุตฺตํ ลภิสฺสามิ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ อิมํ เจลปฏิกํ อกฺกมิสฺสติฯ โน เจ ลภิสฺสามิ, น อกฺกมิสฺสตี’’ติ ปตฺถนํ กตฺวา สนฺถราเปสิฯ อถ ภควา ‘‘นิพฺพตฺติสฺสติ นุ โข เอตสฺส ปุตฺโต’’ติ อาวชฺเชตฺวา ‘‘น นิพฺพตฺติสฺสตี’’ติ อทฺทสฯ

ปุพฺเพ กิร โส เอกสฺมิํ ทีเป วสมาโน สมานจฺฉนฺเทน สกุณโปตเก ขาทิฯ สจสฺส มาตุคาโม ปุญฺญวา ภเวยฺย, ปุตฺตํ ลเภยฺยฯ อุโภหิ ปน สมานจฺฉนฺเทหิ หุตฺวา ปาปกมฺมํ กตํ, เตนสฺส ปุตฺโต น นิพฺพตฺติสฺสตีติ อญฺญาสิฯ ทุสฺเส ปน อกฺกนฺเต ‘‘พุทฺธานํ อธิการํ กตฺวา ปตฺถิตํ ลภนฺตีติ โลเก อนุสฺสโว, มยา จ มหาอธิกาโร กโต, น จ ปุตฺตํ ลภามิ, ตุจฺฉํ อิทํ วจน’’นฺติ มิจฺฉาคหณํ คณฺเหยฺยฯ ติตฺถิยาปิ ‘‘นตฺถิ สมณานํ อกตฺตพฺพํ นาม, เจลปฏิกํ มทฺทนฺตา อาหิณฺฑนฺตี’’ติ อุชฺฌาเยยฺยุํฯ เอตรหิ จ อกฺกมนฺเตสุ พหู ภิกฺขู ปรจิตฺตวิทุโน, เต ภพฺพตํ ชานิตฺวา อกฺกมิสฺสนฺติ, อภพฺพตํ ชานิตฺวา น อกฺกมิสฺสนฺติฯ อนาคเต ปน อุปนิสฺสโย มนฺโท ภวิสฺสติ, อนาคตํ น ชานิสฺสนฺติ, เตสุ อกฺกมนฺเตสุ สเจ ปตฺถิตํ อิชฺฌิสฺสติ, อิจฺเจตํ กุสลํฯ โน เจ อิชฺฌิสฺสติ, ‘‘ปุพฺเพ ภิกฺขุสงฺฆสฺส อธิการํ กตฺวา อิจฺฉิติจฺฉิตํ ลภนฺติ, อิทานิ น ลภนฺติ, เตเยว มญฺเญ ภิกฺขู ปฏิปตฺติปูรกา อเหสุํ, อิเม ปน ปฏิปตฺติํ ปูเรตุํ น สกฺโกนฺตี’’ติ มนุสฺสา วิปฺปฏิสาริโน ภวิสฺสนฺตีติ อิเมหิ ตีหิ การเณหิ ภควา อกฺกมิตุํ อนิจฺฉนฺโต ตุณฺหี อโหสิฯ ปจฺฉิมํ ชนตํ ตถาคโต อนุกมฺปตีติ อิทํ ปน เถโร วุตฺเตสุ การเณสุ ตติยํ การณํ สนฺธายาหฯ มงฺคลํ อิจฺฉนฺตีติ มงฺคลิกาฯ

[269] พีชนินฺติ จตุรสฺสพีชนิํฯ ตาลวณฺฏนฺติ ตาลปตฺตาทีหิ กตํ มณฺฑลิกพีชนิํฯ

[270-275] ‘‘เอกปณฺณจฺฉตฺตํ นาม ตาลปตฺต’’นฺติ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ กมฺมสเตนาติ เอตฺถ สต-สทฺโท อเนกปริยาโย, อเนเกน กมฺเมนาติ อตฺโถ, มหตา อุสฺสาเหนาติ วุตฺตํ โหติฯ รุธีติ ขุทฺทกวณํฯ

[278] ‘‘อกายพนฺธเนน สญฺจิจฺจ อสญฺจิจฺจ วา คามปฺปเวสเน อาปตฺติฯ สริตฏฺฐานโต พนฺธิตฺวา ปวิสิตพฺพํ นิวตฺติตพฺพํ วา’’ติ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ มุรชวฏฺฏิสณฺฐานํ เวเฐตฺวา กตนฺติ พหู รชฺชุเก เอกโต กตฺวา นานาวณฺเณหิ สุตฺเตหิ เวเฐตฺวา มุรชวฏฺฏิสทิสํ กตํฯ

เตเนว ทุติยปาราชิกวณฺณนายํ (ปารา. อฏฺฐ. 1.85 ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉย) วุตฺตํ ‘‘พหู รชฺชุเก เอกโต กตฺวา เอเกน นิรนฺตรํ เวเฐตฺวา กตํ พหุรชฺชุกนฺติ น วตฺตพฺพํ, ตํ วฏฺฏตี’’ติฯ ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ มุทฺทิกกายพนฺธนํ นาม จตุรสฺสํ อกตฺวา สชฺชิตํฯ ปามงฺคทสา จตุรสฺสาฯ มุทิงฺคสณฺฐาเนนาติ วรกสีสากาเรนฯ ปาสนฺโตติ ทสามูลํฯ

[280-282] มุณฺฑวฏฺฏีติ มลฺลกมฺมกราทโยฯ ปมาณงฺคุเลนาติ วฑฺฒกีองฺคุลํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เสสเมตฺถ ปาฬิโต อฏฺฐกถาโต จ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

ขุทฺทกวตฺถุกฺขนฺธกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. เสนาสนกฺขนฺธกํ

วิหารานุชานนกถาวณฺณนา

[294] เสนาสนกฺขนฺธเก เสนาสนํ อปญฺญตฺตํ โหตีติ วิหารเสนาสนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ จตุพฺพิธญฺหิ (ม. นิ. อฏฺฏ. 1.296) เสนาสนํ วิหารเสนาสนํ มญฺจปีฐเสนาสนํ สนฺถตเสนาสนํ โอกาสเสนาสนนฺติฯ ตตฺถ ‘‘มญฺโจปิ เสนาสนํ, ปีฐมฺปิ ภิสิปิ พิมฺโพหนมฺปิ วิหาโรปิ อฑฺฒโยโคปิ ปาสาโทปิ หมฺมิยมฺปิ คุหาปิ อฏฺโฏปิ มาโฬปิ เลณมฺปิ เวฬุคุมฺโพปิ รุกฺขมูลมฺปิ มณฺฑโปปิ เสนาสนํฯ ยตฺถ วา ปน ภิกฺขู ปฏิกฺกมนฺติ, สพฺพเมตํ เสนาสน’’นฺติ (วิภ. 527) วจนโต วิหาโร อฑฺฒโยโค ปาสาโท หมฺมิยํ คุหาติ อิทํ วิหารเสนาสนํ นามฯ มญฺโจ ปีฐํ ภิสิ พิมฺโพหนนฺติ อิทํ มญฺจปีฐเสนาสนํ นามฯ จิมิลิกา จมฺมขณฺโฑ ติณสนฺถาโร ปณฺณสนฺถาโรติ อิทํ สนฺถตเสนาสนํ นามฯ ยตฺถ วา ปน ภิกฺขู ปฏิกฺกมนฺตีติ อิทํ โอกาสเสนาสนํ นามฯ

รุกฺขมูเลติอาทีสุ รุกฺขมูลเสนาสนํ นาม ยํกิญฺจิ สนฺทจฺฉายํ วิวิตฺตํ รุกฺขมูลํฯ ปพฺพโต นาม เสโลฯ ตตฺถ หิ อุทกโสณฺฑีสุ อุทกกิจฺจํ กตฺวา สีตาย รุกฺขจฺฉายาย นิสินฺนา นานาทิสาสุ ขายมานาสุ สีเตน วาเตน พีชิยมานา สมณธมฺมํ กโรนฺติฯ กนฺทเรติ กํ วุจฺจติ อุทกํ, เตน ทาริโต อุทเกน ภินฺโน ปพฺพตปฺปเทโส กนฺทรํฯ ยํ ‘‘นิตมฺพ’’นฺติปิ ‘‘นทีกุญฺช’’นฺติปิ วทนฺติฯ ตตฺถ หิ รชตปฏฺฏสทิสา วาลิกา โหติ, มตฺถเก มณิวิตานํ วิย วนคหนํ, มณิกฺขนฺธสทิสํ อุทกํ สนฺทติ, เอวรูปํ กนฺทรํ โอรุยฺห ปานียํ ปิวิตฺวา คตฺตานิ สีตํ กตฺวา วาลิกํ อุสฺสาเปตฺวา ปํสุกูลจีวรํ ปญฺญเปตฺวา ตตฺถ นิสินฺนา เต ภิกฺขู สมณธมฺมํ กโรนฺติฯ คิริคุหา นาม ทฺวินฺนํ ปพฺพตานํ อนฺตรา, เอกสฺมิํเยว วา อุมงฺคสทิสํ มหาวิวรํฯ

‘‘วนปตฺถนฺติ ทูรานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจน’’นฺติอาทิวจนโต (วิภ. 531) ยตฺถ น กสนฺติ น วปนฺติ, ตาทิสํ มนุสฺสานํ อุปจารฏฺฐานํ อติกฺกมิตฺวา ฐิตํ อรญฺญกเสนาสนํ ‘‘วนปตฺถ’’นฺติ วุจฺจติฯ