4. สมถกฺขนฺธกํ

สมฺมุขาวินยกถาวณฺณนา

[187] สมถกฺขนฺธเก สญฺญาเปตีติ เอตฺถ สํ-สทฺทูปปโท ญา-สทฺโท โตสนวิสิฏฺเฐ อวโพธเน วตฺตตีติ อาห ‘‘ปริโตเสตฺวา ชานาเปตี’’ติฯ

สติวินยาทิกถาวณฺณนา

[195-200] เทสนามตฺตเมเวตนฺติ ‘‘ปญฺจิมานี’’ติ เอตํ เทสนามตฺตํฯ สติเวปุลฺลปฺปตฺตสฺส ขีณาสวสฺส ทาตพฺโพ วินโย สติวินโยฯ อมูฬฺหสฺส ทาตพฺโพ วินโย อมูฬฺหวินโยฯ ปฏิญฺญาเตน กรณํ ปฏิญฺญาตกรณํฯ

[212] ติณวตฺถารกสทิสตฺตาติ ตํสทิสตาย ตพฺโพหาโรติ ทสฺเสติ ยถา ‘‘เอส พฺรหฺมทตฺโต’’ติฯ

อธิกรณกถาวณฺณนา

[216] วิวาทาธิกรณสฺส กิํ มูลนฺติอาทีสุ วิวาทมูลานีติ วิวาทสฺส มูลานิฯ โกธโนติ กุชฺฌนลกฺขเณน โกเธน สมนฺนาคโตฯ อุปนาหีติ เวรอปฺปฏินิสฺสคฺคลกฺขเณน อุปนาเหน สมนฺนาคโตฯ อคารโวติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 3.323; ม. นิ. อฏฺฐ. 3.44) คารววิรหิโตฯ อปฺปติสฺโสติ อปฺปติสฺสโย อนีจวุตฺติฯ เอตฺถ ปน โย ภิกฺขุ สตฺถริ ธรมาเน ตีสุ กาเลสุ อุปฏฺฐานํ น ยาติ, สตฺถริ อนุปาหเน จงฺกมนฺเต สอุปาหโน จงฺกมติ, นีเจ จงฺกเม จงฺกมนฺเต อุจฺเจ จงฺกมติ, เหฏฺฐา วสนฺเต อุปริ วสติ, สตฺถุ ทสฺสนฏฺฐาเน อุโภ อํเส ปารุปติ, ฉตฺตํ ธาเรติ, อุปาหนํ ธาเรติ, นหายติ, อุจฺจารํ วา ปสฺสาวํ วา กโรติ, ปรินิพฺพุเต วา ปน เจติยํ วนฺทิตุํ น คจฺฉติ, เจติยสฺส ปญฺญายนฏฺฐาเน สตฺถุทสฺสนฏฺฐาเน วุตฺตํ สพฺพํ กโรติ, อญฺเญหิ จ ภิกฺขูหิ ‘‘กสฺมา เอวํ กโรสิ, น อิทํ วฏฺฏติ, สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส นาม ลชฺชิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺเต ‘‘ตุณฺหี โหหิ, พุทฺโธ พุทฺโธติ วทสิ, กิํ พุทฺโธ นามา’’ติ ภณติ, อยํ สตฺถริ อคารโว นามฯ

โย ปน ธมฺมสวเน สงฺฆุฏฺเฐ สกฺกจฺจํ น คจฺฉติ, สกฺกจฺจํ ธมฺมํ น สุณาติ, นิทฺทายติ วา สลฺลปนฺโต วา นิสีทติ, สกฺกจฺจํ น คณฺหาติ น วาเจติ, ‘‘กิํ ธมฺเม อคารวํ กโรสี’’ติ วุตฺเต ‘‘ตุณฺหี โหหิ, ธมฺโม ธมฺโมติ วทสิ, กิํ ธมฺโม นามา’’ติ วทติ, อยํ ธมฺเม อคารโว นามฯ โย ปน เถเรน ภิกฺขุนา อนชฺฌิฏฺโฐ ธมฺมํ เทเสติ อุทฺทิสติ ปญฺหํ กเถติ, วุฑฺเฒ ภิกฺขู ฆฏฺเฏนฺโต คจฺฉติ ติฏฺฐติ นิสีทติ, ทุสฺสปลฺลตฺถิกํ วา หตฺถปลฺลตฺถิกํ วา กโรติ, สงฺฆมชฺเฌ อุโภ อํเส ปารุปติ, ฉตฺตุปาหนํ ธาเรติ, ‘‘ภิกฺขุสงฺฆสฺส ลชฺชิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺเตปิ ‘‘ตุณฺหี โหหิ, สงฺโฆ สงฺโฆติ วทสิ, กิํ สงฺโฆ, มิคสงฺโฆ อชสงฺโฆ’’ติอาทีนิ วทติ, อยํ สงฺเฆ อคารโว นามฯ เอกภิกฺขุสฺมิมฺปิ หิ อคารเว กเต สงฺเฆ กโตเยว โหติฯ ติสฺโส สิกฺขา ปน อปูรยมาโน สิกฺขาย น ปริปูรการี นามฯ

อหิตาย ทุกฺขาย เทวมนุสฺสานนฺติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 3.325; ม. นิ. อฏฺฐ. 3.42; อ. นิ. อฏฺฐ. 3.6.36) เอกสฺมิํ วิหาเร ทฺวินฺนํ ภิกฺขูนํ อุปฺปนฺนวิวาโท กถํ เทวมนุสฺสานํ อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตติ? โกสมฺพกกฺขนฺธเก วิย หิ ทฺวีสุ ภิกฺขูสุ วิวาทํ อาปนฺเนสุ ตสฺมิํ วิหาเร เตสํ อนฺเตวาสิกา วิวทนฺติ, เตสํ โอวาทํ คณฺหนฺโต ภิกฺขุนิสงฺโฆ วิวทติ, ตโต เตสํ อุปฏฺฐากา วิวทนฺติ, อถ มนุสฺสานํ อารกฺขเทวตา ทฺเว โกฏฺฐาสา โหนฺติฯ ตตฺถ ธมฺมวาทีนํ อารกฺขเทวตา ธมฺมวาทินิโย โหนฺติ, อธมฺมวาทีนํ อธมฺมวาทินิโยฯ ตโต อารกฺขเทวตานํ มิตฺตา ภุมฺมเทวตา ภิชฺชนฺติฯ เอวํ ปรมฺปราย ยาว พฺรหฺมโลกา ฐเปตฺวา อริยสาวเก สพฺเพ เทวมนุสฺสา ทฺเว โกฏฺฐาสา โหนฺติฯ ธมฺมวาทีหิ ปน อธมฺมวาทิโนว พหุตรา โหนฺติฯ ตโต ‘‘ยํ พหุเกหิ คหิตํ, ตํ ตจฺฉ’’นฺติ ธมฺมํ วิสฺสชฺเชตฺวา พหุตรา อธมฺมํ คณฺหนฺติฯ เต อธมฺมํ ปุรกฺขตฺวา วิหรนฺตา อปาเยสุ นิพฺพตฺตนฺติฯ เอวํ เอกสฺมิํ วิหาเร ทฺวินฺนํ ภิกฺขูนํ อุปฺปนฺโน วิวาโท พหูนํ อหิตาย ทุกฺขาย โหติฯ อชฺฌตฺตํ วาติ อตฺตนิ วา อตฺตโน ปริสาย วาฯ พหิทฺธา วาติ ปรสฺมิํ วา ปรสฺส ปริสาย วาฯ อายติํ อนวสฺสวายาติ อายติํ อนุปฺปาทายฯ

มกฺขีติ ปเรสํ คุณมกฺขนลกฺขเณน มกฺเขน สมนฺนาคโตฯ ปฬาสีติ ยุคคฺคาหลกฺขเณน ปฬาเสน สมนฺนาคโตฯ

อิสฺสุกีติ ปรสกฺการาทีนํ อิสฺสายนลกฺขณาย อิสฺสาย สมนฺนาคโตฯ มจฺฉรีติ อาวาสมจฺฉริยาทีหิ สมนฺนาคโตฯ สโฐติ เกราฏิโกฯ มายาวีติ กตปาปปฏิจฺฉาทโกฯ ปาปิจฺโฉติ อสนฺตสมฺภาวนิจฺฉโก ทุสฺสีโลฯ มิจฺฉาทิฏฺฐีติ นตฺถิกวาที อเหตุกวาที อกิริยวาทีฯ สนฺทิฏฺฐิปรามาสีติ สยํ ทิฏฺฐเมว ปรามสติ คณฺหาติฯ อาธานคฺคาหีติ ทฬฺหคฺคาหีฯ ทุปฺปฏินิสฺสคฺคีติ น สกฺกา โหติ คหิตํ นิสฺสชฺชาเปตุํฯ เอตฺถ จ โกธโน โหติ อุปนาหีติอาทินา ปุคฺคลาธิฏฺฐานนเยน โกธูปนาหาทโย อกุสลธมฺมา วิวาทมูลานีติ ทสฺสิตานิ, ตถา ทุฏฺฐจิตฺตา วิวทนฺตีติอาทินา โลภโทสโมหาฯ อทุฏฺฐจิตฺตา วิวทนฺตีติอาทินา จ อโลภาทโย วิวาทมูลานีติ ทสฺสิตานิฯ

[217] ทุพฺพณฺโณติ ปํสุปิสาจโก วิย ฌามขาณุวณฺโณฯ ทุทฺทสฺสิโกติ วิชาตมาตุยาปิ อมนาปทสฺสโนฯ โอโกฏิมโกติ ลกุณฺฑโกฯ กาโณติ เอกกฺขิกาโณ วา อุภยกฺขิกาโณ วาฯ กุณีติ เอกหตฺถกุณี วา อุภยหตฺถกุณี วาฯ ขญฺโชติ เอกปาทขญฺโช วา อุภยปาทขญฺโช วาฯ ปกฺขหโตติ หตปกฺโข ปีฐสปฺปีฯ

[220] วิวาทาธิกรณํ กุสลํ อกุสลํ อพฺยากตนฺติ วิวาทาธิกรณํ กิํ กุสลํ อกุสลํ อุทาหุ อพฺยากตนฺติ ปุจฺฉติฯ วิวาทาธิกรณํ สิยา กุสลนฺติอาทิ วิสฺสชฺชนํฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ วิวทนฺติ เอเตนาติ วิวาโทติ อาห ‘‘เยน วิวทนฺติ, โส จิตฺตุปฺปาโท วิวาโท’’ติฯ กถํ ปน โส จิตฺตุปฺปาโท อธิกรณํ นามาติ อาห ‘‘สมเถหิ จ อธิกรณียตาย อธิกรณ’’นฺติ, สมเถหิ สเมตพฺพตาย อธิกรณนฺติ อตฺโถฯ วิวาทเหตุภูตสฺส หิ จิตฺตุปฺปาทสฺส วูปสเมน ตปฺปภวสฺส สทฺทสฺสปิ วูปสโม โหตีติ จิตฺตุปฺปาทสฺส สมเถหิ อธิกรณียตา ปริยาโย สมฺภวติฯ

[222] อาปตฺตาธิกรณํ สิยา อกุสลํ สิยา อพฺยากตนฺติ อยํ วิกปฺโป ปญฺญตฺติวชฺชํเยว สนฺธาย วุตฺโต, น โลกวชฺชนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘สนฺธายภาสิตวเสนา’’ติอาทิมาหฯ กสฺมา ปเนตฺถ สนฺธายภาสิตวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพติ อาห ‘‘ยสฺมิํ หี’’ติอาทิฯ

ปถวีขณนาทิเกติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ภูตคามปาตพฺยตาทิปญฺญตฺติวชฺชํ สิกฺขาปทํ สงฺคณฺหาติฯ โย วินเย อปกตญฺญุตาย วตฺตสีเสน สมฺมุญฺชนิอาทินา ปถวีขณนาทีนิ กโรติ, ตทา ตสฺสุปฺปนฺนจิตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘กุสลจิตฺตํ องฺคํ โหตี’’ติฯ องฺคํ โหตีติ จ วตฺตสีเสน กโรนฺตสฺสปิ ‘‘อิมํ ปถวิํ ขณามี’’ติอาทินา วีติกฺกมชานนวเสน ปวตฺตตฺตา ตํ กุสลจิตฺตํ อาปตฺตาธิกรณํ, กุสลจิตฺตํ อาปตฺติยา การณํ โหตีติ อตฺโถฯ น หิ วีติกฺกมํ อชานนฺตสฺส ปถวีขณนาทีสุ อาปตฺติ สมฺภวติฯ ตสฺมิํ สตีติ ตสฺมิํ กุสลจิตฺเต อาปตฺติภาเวน คหิเต สตีติ อธิปฺปาโยฯ ตสฺมาติ ยสฺมา กุสลจิตฺเต อาปตฺติภาเวน คหิเต สติ ‘‘นตฺถิ อาปตฺตาธิกรณํ กุสล’’นฺติ น สกฺกา วตฺตุํ, ตสฺมาฯ นยิทํ องฺคปฺปโหนกจิตฺตํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ‘‘อาปตฺตาธิกรณํ สิยา อกุสลํ สิยา อพฺยากตํ, นตฺถิ อาปตฺตาธิกรณํ กุสล’’นฺติ อิทํ อาปตฺติสมุฏฺฐาปกภาเวน องฺคปฺปโหนกํ อาปตฺติยา การณภูตํ จิตฺตํ สนฺธาย น วุตฺตํฯ กิํ ปน สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อิทํ ปนา’’ติอาทิฯ ภิกฺขุมฺหิ กมฺมฏฺฐานคตจิตฺเตน นิปนฺเน นิทฺทายนฺเต วา มาตุคาโม เจ เสยฺยํ กปฺเปติ, ตสฺมิํ ขเณ เสยฺยากาเรน วตฺตมานรูปเมว อาปตฺติ, น กุสลาทิวสปฺปวตฺตํ จิตฺตนฺติ อาห ‘‘อสญฺจิจฺจ…เป.… สหเสยฺยาทิวเสน อาปชฺชโต (ปริ. 323 อตฺถโต สมานํ) อพฺยากตํ โหตี’’ติฯ ตสฺมิญฺหิ ขเณ อุฏฺฐาตพฺเพ ชาเต อนุฏฺฐานโต ตทาการปวตฺโต รูปกฺขนฺโธว อาปตฺติฯ

‘‘อาปตฺติํ อาปชฺชนฺโต กุสลจิตฺโต วา อาปชฺชติ อกุสลาพฺยากตจิตฺโต วา’’ติ วจนโต กุสลมฺปิ อาปตฺตาธิกรณํ สิยาติ เจ? นฯ โย หิ อาปตฺติํ อาปชฺชตีติ วุจฺจติ, โส ตีสุ จิตฺเตสุ อญฺญตรจิตฺตสมงฺคี หุตฺวา อาปชฺชติ, น อญฺญถาติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘กุสลจิตฺโต วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – ปถวีขณนาทีสุ กุสลจิตฺตกฺขเณ วีติกฺกมาทิวเสน ปวตฺตรูปสมฺภวโต กุสลจิตฺโต วา ตถาปวตฺตรูปสงฺขาตํ อพฺยากตาปตฺติํ อาปชฺชติ, ตถา อพฺยากตจิตฺโต วา อพฺยากตรูปสงฺขาตํ อพฺยากตาปตฺติํ อาปชฺชติฯ ปาณาติปาตาทิํ อกุสลจิตฺโต วา อกุสลาปตฺติํ อาปชฺชติ, รูปํ ปเนตฺถ อพฺโพหาริกํฯ สุปินนฺเต จ ปาณาติปาตาทิํ กโรนฺโต สหเสยฺยาทิวเสน อาปชฺชิตพฺพาปตฺติํ อาปชฺชนฺโต อกุสลจิตฺโต อพฺยากตาปตฺติํ อาปชฺชตีติฯ

กุสลจิตฺตํ อาปชฺเชยฺยาติ เอฬกโลมํ คเหตฺวา กมฺมฏฺฐานมนสิกาเรน ติโยชนํ อติกฺกมนฺตสฺส ปญฺญตฺติํ อชานิตฺวา ปทโส ธมฺมํ วาเจนฺตสฺส จ อาปชฺชิตพฺพาปตฺติยา กุสลจิตฺตํ อาปชฺเชยฺยฯ น จ ตตฺถ วิชฺชมานมฺปิ กุสลจิตฺตํ อาปตฺติยา องฺคนฺติ ตสฺมิํ วิชฺชมานมฺปิ กุสลจิตฺตํ อาปตฺติยา องฺคํ น โหติ, สยํ อาปตฺติ น โหตีติ อตฺโถฯ จลิตปฺปวตฺตานนฺติ จลิตานํ ปวตฺตานญฺจฯ จลิโต กาโย, ปวตฺตา วาจาฯ อญฺญตรเมว องฺคนฺติ กายวาจานํ อญฺญตรเมว อาปตฺตีติ อตฺโถฯ ตญฺจ รูปกฺขนฺธปริยาปนฺนตฺตา อพฺยากตนฺติ อิมินา อพฺยากตมาปตฺตาธิกรณํ, นาญฺญนฺติ ทสฺเสติฯ

ยทิ เอวํ ‘‘สาปตฺติกสฺส, ภิกฺขเว, นิรยํ วา วทามิ ติรจฺฉานโยนิํ วา’’ติ วจนโต อพฺยากตสฺสปิ วิปากธมฺมตา อาปชฺเชยฺยาติ? นาปชฺเชยฺยฯ อสญฺจิจฺจ อาปนฺนา หิ อาปตฺติโย ยาว โส น ชานาติ, ตาว อนนฺตรายกรา, ชานิตฺวา ฉาเทนฺโต ปน ฉาทนปฺปจฺจยา อญฺญํ ทุกฺกฏสงฺขาตํ อกุสลมาปตฺตาธิกรณมาปชฺชติ, ตญฺจ อกุสลสภาวตฺตา สคฺคโมกฺขานํ อนฺตรายกรณนฺติ สาปตฺติกสฺส อปายคามิตา วุตฺตาฯ อพฺยากตํ ปน อาปตฺตาธิกรณํ อวิปากธมฺมเมวาติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํฯ เตเนว โปราณคณฺฐิปเทสุปิ ‘‘ปุถุชฺชโน กลฺยาณปุถุชฺชโน เสกฺโข อรหาติ จตฺตาโร ปุคฺคเล ทสฺเสตฺวา เตสุ อรหโต อาปตฺตาธิกรณํ อพฺยากตเมว, ตถา เสกฺขานํ, ตถา กลฺยาณปุถุชฺชนสฺส อสญฺจิจฺจ วีติกฺกมกาเล อพฺยากตเมวฯ อิตรสฺส อกุสลมฺปิ โหติ อพฺยากตมฺปิฯ ยสฺมา จสฺส สญฺจิจฺจ วีติกฺกมกาเล อกุสลเมว โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘นตฺถิ อาปตฺตาธิกรณํ กุสล’นฺติฯ สพฺพตฺถ เอวํ อพฺยากตนฺติ วิปากาภาวมตฺตํ สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ ลิขิตํฯ ยญฺจ อาปตฺตาธิกรณํ อกุสลํ, ตมฺปิ เทสิตํ วุฏฺฐิตํ วา อนนฺตรายกรํฯ ยถา หิ อริยูปวาทกมฺมํ อกุสลมฺปิ สมานํ อจฺจยํ เทเสตฺวา ขมาปเนน ปโยคสมฺปตฺติปฏิพาหิตตฺตา อวิปากธมฺมตํ อาปนฺนํ อโหสิกมฺมํ โหติ, เอวมิทมฺปิ เทสิตํ วุฏฺฐิตํ วา ปโยคสมฺปตฺติปฏิพาหิตตฺตา อวิปากธมฺมตาย อโหสิกมฺมภาเวน อนนฺตรายกรํ ชาตํฯ เตเนว ‘‘สาปตฺติกสฺส, ภิกฺขเว, นิรยํ วา วทามิ ติรจฺฉานโยนิํ วา’’ติ สาปตฺติกสฺเสว อปายคามิตา วุตฺตาฯ

อธิกรณวูปสมนสมถกถาวณฺณนา

[228] วิวาทสงฺขาเต อตฺเถ ปจฺจตฺถิกา อตฺถปจฺจตฺถิกาฯ

[229] สมฺมุขาวินยสฺมินฺติ สมฺมุขาวินยภาเวฯ

[230] อนฺตเรนาติ การเณนฯ

[231] อุพฺพาหิกาย ขียนเก ปาจิตฺติ น วุตฺตา ตตฺถ ฉนฺททานสฺส นตฺถิตายฯ

[236] ตสฺส โข ตนฺติ เอตฺถ โข ตนฺติ นิปาตมตฺตํฯ

[238] ‘‘กา จ ตตฺถ ตสฺสปาปิยสิกายา’’ติ โปตฺถเกสุ ลิขนฺติฯ ‘‘กา จ ตสฺสปาปิยสิกา’’ติ เอวํ ปเนตฺถ ปาโฐ เวทิตพฺโพฯ

[242] กิจฺจาธิกรณํ เอเกน สมเถน สมฺมตีติ เอตฺถ ‘‘กิจฺจเมว กิจฺจาธิกรณ’’นฺติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.385-86) วจนโต อปโลกนกมฺมาทีนเมตํ อธิวจนํฯ ตํ วิวาทาธิกรณาทีนิ วิย สมเถหิ สเมตพฺพํ น โหติ, กินฺตุ สมฺมุขาวินเยน สมฺปชฺชติ, ตสฺมา สมฺมตีติ เอตฺถ สมฺปชฺชตีติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ เสสเมตฺถ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

สมถกฺขนฺธกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ