ปฏิสารณียกมฺมกถาวณฺณนา

[33] สุธมฺมวตฺถุสฺมิํ มจฺฉิกาสณฺเฑติ เอวํนามเก นคเรฯ ตตฺถ กิร (ธ. ป. อฏฺฐ. 1.72 จิตฺตคหปติวตฺถุ) จิตฺโต คหปติ ปญฺจวคฺคิยานํ อพฺภนฺตรํ มหานามตฺเถรํ ปิณฺฑาย จรมานํ ทิสฺวา ตสฺส อิริยาปเถ ปสีทิตฺวา ปตฺตํ อาทาย เคหํ ปเวเสตฺวา โภเชตฺวา ภตฺตกิจฺจาวสาเน ธมฺมกถํ สุณนฺโต โสตาปตฺติผลํ ปตฺวา อจลสทฺโธ หุตฺวา อมฺพาฏกวนํ นาม อตฺตโน อุยฺยานํ สงฺฆารามํ กาตุกาโม เถรสฺส หตฺเถ อุทกํ ปาเตตฺวา นิยฺยาเตสิฯ ตสฺมิํ ขเณ ‘‘ปติฏฺฐิตํ พุทฺธสาสน’’นฺติ อุทกปริยนฺตํ กตฺวา มหาปถวี กมฺปิ, มหาเสฏฺฐิ อุยฺยาเน มหาวิหารํ กาเรสิฯ ตตฺถายํ สุธมฺโม ภิกฺขุ อาวาสิโก อโหสิฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อายสฺมา สุธมฺโม มจฺฉิกาสณฺเฑ จิตฺตสฺส คหปติโน อาวาสิโก โหตี’’ติอาทิฯ ตตฺถ ธุวภตฺติโกติ นิจฺจภตฺติโกฯ

อปเรน สมเยน จิตฺตสฺส คุณกถํ สุตฺวา ภิกฺขุสหสฺเสน สทฺธิํ ทฺเว อคฺคสาวกา ตสฺส สงฺคหํ กตฺตุกามา มจฺฉิกาสณฺฑํ อคมํสุฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘เตน โข ปน สมเยน สมฺพหุลา เถรา’’ติอาทิฯ จิตฺโต คหปติ เตสํ อาคมนํ สุตฺวา อทฺธโยชนมตฺตํ ปจฺจุคฺคนฺตฺวา เต อาทาย อตฺตโน วิหารํ ปเวเสตฺวา อาคนฺตุกวตฺตํ กตฺวา ‘‘ภนฺเต, โถกํ ธมฺมกถํ โสตุกาโมมฺหี’’ติ ธมฺมเสนาปติํ ยาจิฯ อถ นํ เถโร ‘‘อุปาสก, อทฺธาเนนามฺหา กิลนฺตรูปา, อปิจ โถกํ สุณาหี’’ติ ตสฺส ธมฺมกถํ กเถสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข จิตฺตํ คหปติํ อายสฺมา สาริปุตฺโต ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสสี’’ติอาทิฯ โส เถรสฺส ธมฺมกถํ สุณนฺโตว อนาคามิผลํ ปาปุณิฯ

[41] นาสกฺขิ จิตฺตํ คหปติํ ขมาเปตุนฺติ โส ตตฺถ คนฺตฺวา ‘‘คหปติ, มยฺหเมว โส โทโส , ขมาหิ เม’’ติ วตฺวาปิ ‘‘นาหํ ขมามี’’ติ เตน ปฏิกฺขิตฺโต มงฺกุภูโต ตํ ขมาเปตุํ นาสกฺขิฯ ปุนเทว สตฺถุ สนฺติกํ ปจฺจาคมาสิฯ สตฺถา ‘‘นาสฺส อุปาสโก ขมิสฺสตี’’ติ ชานนฺโตปิ ‘‘มานถทฺโธ เอส ติํสโยชนํ คนฺตฺวาว ปจฺจาคจฺฉตู’’ติ ขมนุปายํ อนาจิกฺขิตฺวาว อุยฺโยเชสิฯ อถสฺส ปุน อาคตกาเล นิหตมานสฺส อนุทูตํ ทตฺวา ‘‘คจฺฉ, อิมินา สทฺธิํ คนฺตฺวา อุปาสกํ ขมาเปหี’’ติ วตฺวา ‘‘สมเณน นาม ‘มยฺหํ วิหาโร, มยฺหํ นิวาสฏฺฐานํ, มยฺหํ อุปาสโก, มยฺหํ อุปาสิกา’ติ มานํ วา อิสฺสํ วา กาตุํ น วฏฺฏติฯ เอวํ กโรนฺตสฺส หิ อิจฺฉามานาทโย กิเลสา วฑฺฒนฺตี’’ติ โอวทนฺโต –

‘‘อสนฺตํ ภาวนมิจฺเฉยฺย, ปุเรกฺขารญฺจ ภิกฺขุสุ;

อาวาเสสุ จ อิสฺสริยํ, ปูชา ปรกุเลสุ จฯ

‘‘มเมว กต มญฺญนฺตุ, คิหี ปพฺพชิตา อุโภ;

มเมวาติวสา อสฺสุ, กิจฺจากิจฺเจสุ กิสฺมิจิ;

อิติ พาลสฺส สงฺกปฺโป, อิจฺฉา มาโน จ วฑฺฒตี’’ติฯ (ธ. ป. 73-74) –

ธมฺมปเท อิมา คาถา อภาสิฯ

สุธมฺมตฺเถโรปิ อิมํ โอวาทํ สุตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา อุฏฺฐายาสนา ปทกฺขิณํ กตฺวา เตน อนุทูเตน ภิกฺขุนา สทฺธิํ คนฺตฺวา อุปาสกสฺส จกฺขุปเถ อาปตฺติํ ปฏิกริตฺวา อุปาสกํ ขมาเปสิฯ โส อุปาสเกน ‘‘ขมามหํ ภนฺเต, สเจ มยฺหํ โทโส อตฺถิ, ขมถ เม’’ติ ปฏิขมาปิโต สตฺถารา ทินฺนโอวาเท ฐตฺวา กติปาเหเนว สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิฯ

อาปตฺติยา อทสฺสเน อุกฺเขปนียกมฺมกถาวณฺณนา

[50] ตสฺสา อทสฺสเนเยว กมฺมํ กาตพฺพนฺติ ตสฺสา อทสฺสเนเยว อุกฺเขปนียกมฺมํ กาตพฺพํฯ ตชฺชนียาทิกมฺมํ ปน อาปตฺติํ อาโรเปตฺวา ตสฺสา อทสฺสเน อปฺปฏิกมฺเม วา ภณฺฑนการกาทิองฺเคหิ กาตพฺพํฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ

กมฺมกฺขนฺธกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ