ปาลิเลยฺยกคมนกถาวณฺณนา

[467] ธมฺมิยา กถายาติ สมคฺควาเส อานิสํสปฏิสํยุตฺตาย ธมฺมกถายฯ อนุปุพฺเพน (อุทา. อฏฺฐ. 35) จาริกํ จรมาโนติ อนุกฺกเมน คามนิคมปฏิปาฏิยา จาริกํ จรมาโนฯ เยน ปาลิเลยฺยกํ ตทวสรีติ เอกโกว เยน ปาลิเลยฺยกคาโม, ตํ อวสริฯ ปาลิเลยฺยกคามวาสิโนปิ ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ภควโต ทานํ ทตฺวา ปาลิเลยฺยกคามสฺส อวิทูเร รกฺขิตวนสณฺโฑ นาม อตฺถิ, ตตฺถ ภควโต ปณฺณสาลํ กตฺวา ‘‘เอตฺถ ภควา วสตู’’ติ ยาจิตฺวา วาสยิํสุฯ ภทฺทสาโลติ ปน ตตฺเถโก มนาโป ลฏฺฐิโก สาลรุกฺโขฯ ภควา ตํ คามํ อุปนิสฺสาย วนสณฺเฑ ปณฺณสาลาย สมีเป ตสฺมิํ รุกฺขมูเล วิหาสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปาลิเลยฺยเก วิหรติ รกฺขิตวนสณฺเฑ ภทฺทสาลมูเล’’ติฯ

อถ โข ภควโต รโหคตสฺสาติอาทิ ภควโต วิเวกสุขปจฺจเวกฺขณทสฺสนํฯ อากิณฺโณ น ผาสุ วิหาสินฺติ สมฺพาธปฺปตฺโต อากิณฺโณ วิหาสิํฯ กิํ ปน ภควโต สมฺพาโธ อตฺถิ สํสคฺโค วาติ? นตฺถิฯ น หิ โกจิ ภควนฺตํ อนิจฺฉาย อุปสงฺกมิตุํ สกฺโกติฯ ทุราสทา หิ พุทฺธา ภควนฺโต สพฺพตฺถ จ อนุปลิตฺตา, หิเตสิตาย ปน สตฺเตสุ อนุกมฺปํ อุปาทาย ‘‘มุตฺโต โมเจสฺสามี’’ติ ปฏิญฺญานุรูปํ จตุโรฆนิตฺถรณตฺถํ อฏฺฐนฺนํ ปริสานํ อตฺตโน สนฺติกํ กาเลน กาลํ อุปสงฺกมนํ อธิวาเสติ, สยญฺจ มหากรุณาสมุสฺสาหิโต กาลญฺญู หุตฺวา ตตฺถ อุปสงฺกมีติ อิทํ สพฺพพุทฺธานํ อาจิณฺณํฯ นายมิธ อากิณฺณวิหาโร อธิปฺเปโต, อิธ ปน เตหิ กลหการเกหิ โกสมฺพกภิกฺขูหิ สทฺธิํ เอกวิหาเร วาสํ วิหาสิ, ตทา วิเนตพฺพาภาวโต อากิณฺณวิหารํ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อหํ โข ปุพฺเพ อากิณฺโณ น ผาสุ วิหาสิ’’นฺติฯ เตเนวาห ‘‘เตหิ โกสมฺพเกหิ ภิกฺขูหิ ภณฺฑนการเกหี’’ติอาทิฯ

ทหรโปตเกหีติ ทหเรหิ หตฺถิโปตเกหิ, เย ภิงฺกาติปิ วุจฺจนฺติฯ เตหีติ หตฺถิอาทีหิฯ กทฺทโมทกานีติ กทฺทมมิสฺสานิ อุทกานิฯ โอคาหาติ เอตฺถ ‘‘โอคาห’’นฺติปิ ปาฬิฯ อสฺสาติ หตฺถินาคสฺสฯ อุปนิฆํสนฺติโยติ ฆฏฺเฏนฺติโยฯ

อุปนิฆํสิยมาโนปิ อตฺตโน อุฬารภาเวน น กุชฺฌติ, เตน ตา ฆํสนฺติเยวฯ วูปกฏฺโฐติ วูปกฏฺโฐ ทูรีภูโตฯ

ยูถาติ หตฺถิฆฏายฯ เยน ภควา เตนุปสงฺกมีติ โส กิร หตฺถินาโค ยูถวาเส อุกฺกณฺฐิโต ตํ วนสณฺฑํ ปวิฏฺโฐฯ ตตฺถ ภควนฺตํ ทิสฺวา ฆฏสหสฺเสน นิพฺพาปิตสนฺตาโป วิย นิพฺพุโต หุตฺวา ปสนฺนจิตฺโต ภควโต สนฺติเก อฏฺฐาสิ, ตโต ปฏฺฐาย วตฺตสีเส ฐตฺวา ภทฺทสาลสฺส ปณฺณสาลาย จ สมนฺตโต อปฺปหริตํ กตฺวา สาขาภงฺเคน สมฺมชฺชติ, ภควโต มุขโธวนํ เทติ, นหาโนทกํ อาหรติ, ทนฺตกฏฺฐํ เทติ, อรญฺญโต มธุรานิ ผลาผลานิ อาหริตฺวา สตฺถุ อุปเนติฯ สตฺถา ตานิ ปริภุญฺชติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘โสณฺฑาย ภควโต ปานียํ ปริโภชนียํ อุปฏฺฐาเปตี’’ติอาทิฯ โส กิร โสณฺฑาย ทารูนิ อาหริตฺวา อญฺญมญฺญํ ฆํสิตฺวา อคฺคิํ อุฏฺฐาเปตฺวา ทารูนิ ชาลาเปตฺวา ตตฺถ ปาสาณขณฺฑานิ ตาเปตฺวา ตานิ ทณฺฑเกหิ วฏฺเฏตฺวา โสณฺฑิยํ ขิปิตฺวา อุทกสฺส ตตฺตภาวํ ญตฺวา ภควโต สนฺติกํ อุปคนฺตฺวา ติฏฺฐติฯ ภควา ‘‘หตฺถินาโค มม นหานํ อิจฺฉตี’’ติ ตตฺถ คนฺตฺวา นหานกิจฺจํ กโรติฯ ปานีเยปิ เอเสว นโยฯ ตสฺมิํ ปน สีตเล ชาเต อุปสงฺกมติฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘โสณฺฑาย ภควโต ปานียํ ปริโภชนียํ อุปฏฺฐาเปตี’’ติฯ

อตฺตโน จ ปวิเวกํ วิทิตฺวาติ เกหิจิ อนากิณฺณภาวลทฺธํ กายวิเวกํ ชานิตฺวาฯ อิตเร ปน วิเวกา ภควโต สพฺพกาลํ วิชฺชนฺติเยวฯ อิมํ อุทานํ อุทาเนสีติ อิมํ อตฺตโน หตฺถินาคสฺส จ วิเวกาภิรติยา สมานชฺฌาสยภาวทีปนํ อุทานํ อุทาเนสิฯ

คาถาย ปน เอวมตฺถโยชนา เวทิตพฺพา (อุทา. อฏฺฐ. 35) – เอตํ อีสาทนฺตสฺส รถอีสาสทิสทนฺตสฺส หตฺถินาคสฺส จิตฺตํ นาเคน พุทฺธนาคสฺส จิตฺเตน สเมติ สํสนฺทติฯ

กถํ สเมติ เจ? ยเทโก รมตี วเน, ยสฺมา พุทฺธนาโค ‘‘อหํ โข ปุพฺเพ อากิณฺโณ วิหาสิ’’นฺติ ปุริมํ อากิณฺณวิหารํ ชิคุจฺฉิตฺวา วิเวกํ อุปพฺรูหยมาโน อิทานิ ยถา เอโก อทุติโย วเน อรญฺเญ รมติ อภิรมติ, เอวํ อยมฺปิ หตฺถินาโค ปุพฺเพ อตฺตโน หตฺถิอาทีหิ อากิณฺณวิหารํ ชิคุจฺฉิตฺวา อิทานิ เอโก อสหาโย วเน เอกวิหารํ รมติ อภินนฺทติ, ตสฺมาสฺส จิตฺตํ นาเคน สเมติ, ตสฺส จิตฺเตน สเมตีติ กตฺวา เอกีภาวรติยา เอกสทิสํ โหตีติ อตฺโถฯ

ปาลิเลยฺยกคมนกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อฏฺฐารสวตฺถุกถาวณฺณนา

[473] โย ปฏิพาเหยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ เอตฺถ โย เสนาสนารหสฺส เสนาสนํ ปฏิพาหติ, ตสฺเสว อาปตฺติฯ กลหการกาทีนํ ปเนตฺถ ‘‘โอกาโส นตฺถี’’ติอาทิกํ สงฺฆสฺส กติกํ อาโรเจตฺวา น ปญฺญเปนฺตสฺส ‘‘อหํ วุฑฺโฒ’’ติ ปสยฺห อตฺตนาว อตฺตโน ปญฺญเปตฺวา คณฺหนฺตํ ‘‘ยุตฺติยา คณฺหถา’’ติ วตฺวา วาเรนฺตสฺส จ นตฺถิ อาปตฺติฯ ‘‘ภณฺฑนการกํ นิกฺกฑฺฒตีติ วจนโต กุลทูสกสฺส ปพฺพาชนียกมฺมานุญฺญาย จ อิธ กลหวูปสมนตฺถํ อาคตานํ โกสมฺพกานมฺปิ ‘ยถาวุฑฺฒ’นฺติ อวตฺวา ‘วิวิตฺเต อสติ วิวิตฺตํ กตฺวาปิ ทาตพฺพ’นฺติ วุตฺตตฺตา วิวิตฺตํ กตฺวา เทนฺตํ ปฏิพาหนฺตสฺเสว อาปตฺตี’’ติ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ

อุปาลิสงฺฆสามคฺคีปุจฺฉาวณฺณนา

[476] น มูลา มูลํ คนฺตฺวาติ มูลโต มูลํ อคนฺตฺวาฯ อตฺถโต อปคตาติ สามคฺคิสงฺขาตอตฺถโต อปคตาฯ

[477] เยน นํ ปจฺจตฺถิกา วเทยฺยุํ, ตํ น หิ โหตีติ สมฺพนฺโธฯ อนปคตนฺติ การณโต อนเปตํ, สการณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

อุสูยายาติ อิมินา โทสาคติคมนสฺส สงฺคหิตตฺตา ‘‘อคติคมเนนา’’ติ อวเสสอคติคมนํ ทสฺสิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ