เกณิยชฏิลวตฺถุกถาวณฺณนา

[300] เยน อาปณํ ตทวสรีติอาทีสุ อาปณนฺติ เอกสฺส นิคมสฺเสตํ อธิวจนํฯ ตสฺมิํ กิร นิคเม วีสติ อาปณมุขสหสฺสานิ วิภตฺตานิ อเหสุํฯ อิติ โส อาปณานํ อุสฺสนฺนตฺตา ‘‘อาปณ’’นฺเตฺวว สงฺขํ คโตฯ ตสฺส ปน นิคมสฺส อวิทูเร นทีตีเร ฆนจฺฉาโย รมณียภูมิภาโค มหาวนสณฺโฑ, ตสฺมิํ ภควา วิหรติฯ เกณิโยติ ตสฺส นามํฯ ชฏิโลติ อาหริมชฏาธโร ตาปโสฯ โส กิร พฺราหฺมณมหาสาโล, ธนรกฺขณตฺถาย ปน ตาปสปพฺพชฺชํ สมาทาย รญฺโญ ปณฺณาการํ ทตฺวา ภูมิภาคํ คเหตฺวา ตตฺถ อสฺสมํ กาเรตฺวา ปญฺจหิ สกฏสเตหิ วณิชฺชํ ปโยเชตฺวา กุลสหสฺสสฺส นิสฺสโย หุตฺวา วสติฯ อสฺสเมปิ จสฺส เอโก ตาลรุกฺโข ทิวเส ทิวเส เอกํ โสวณฺณมยํ ผลํ มุญฺจตีติ วทนฺติฯ โส ทิวา กาสาวานิ ธาเรติ, ชฏา จ พนฺธติ, รตฺติํ กามสมฺปตฺติํ อนุภวติฯ

ปวตฺตาโรติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.285; ม. นิ. อฏฺฐ. 2.427; อ. นิ. อฏฺฐ. 3.5.192) ปวตฺตยิตาโร , ปาวจนวเสน วตฺตาโรติ อตฺโถฯ เยสนฺติ เยสํ สนฺตกํฯ มนฺตปทนฺติ มนฺตสทฺเท พหิกตฺวา รโห ภาสิตพฺพฏฺเฐน มนฺตา เอว ตํตํอตฺถปฏิปตฺติเหตุตาย ปทนฺติ มนฺตปทํ, เวทวจนํฯ คีตนฺติ อฏฺฐกาทีหิ ทสหิ โปราณพฺราหฺมเณหิ อุทาตฺตานุทาตฺตาทิสรสมฺปตฺติวเสน สชฺฌายิตํฯ ปวุตฺตนฺติ ปาวจนวเสน อญฺเญสํ วุตฺตํ, วาจิตนฺติ อตฺโถฯ สมิหิตนฺติ สมุปพฺยูฬฺหํ ราสิกตํ, อิรุเวทยชุเวทสามเวทาทิวเสน ตตฺถาปิ ปจฺเจกํ มนฺตพฺราหฺมณาทิวเสน สชฺฌายนวาจกาทิวเสน จ ปิณฺฑํ กตฺวา ฐปิตนฺติ อตฺโถฯ ตทนุคายนฺตีติ เอตรหิ พฺราหฺมณา ตํ เตหิ ปุพฺเพ คีตํ อนุคายนฺติ อนุสชฺฌายนฺติฯ ตทนุภาสนฺตีติ ตํ อนุภาสนฺติ, อิทํ ปุริมสฺเสว เววจนํฯ ภาสิตมนุภาสนฺตีติ เตหิ ภาสิตํ สชฺฌายิตํ อนุสชฺฌายนฺติฯ วาจิตมนุวาเจนฺตีติ เตหิ อญฺเญสํ วาจิตํ อนุวาเจนฺติฯ เสยฺยถิทนฺติ เต กตเมติ อตฺโถฯ อฏฺฐโกติอาทีนิ เตสํ นามานิฯ

เต กิร ทิพฺพจกฺขุปริภณฺเฑน ยถากมฺมูปคญาเณน สตฺตานํ กมฺมสฺสกตาทิํ ปุพฺเพนิวาสญาเณน อตีตกปฺเป พฺราหฺมณานํ มนฺตชฺเฌนวิธิญฺจ โอโลเกตฺวา ปรูปฆาตํ อกตฺวา กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ภควโต วฏฺฏสนฺนิสฺสิเตน วจเนน สห สํสนฺทิตฺวา มนฺเต คนฺเถสุํฯ อปราปเร ปน โอกฺกากราชกาลาทีสุ อุปฺปนฺนพฺราหฺมณา ปาณาติปาตาทีนิ ปกฺขิปิตฺวา ตโย เวเท ภินฺทิตฺวา พุทฺธวจเนน สทฺธิํ วิรุทฺเธ อกํสุฯ รตฺติโภชนํ รตฺติ, ตโต อุปรตาติ รตฺตูปรตาฯ อติกฺกนฺเต มชฺฌนฺหิเก ยาว สูริยตฺถงฺคมนา โภชนํ วิกาลโภชนํ นาม, ตโต วิรตตฺตา วิรตา วิกาลโภชนาฯ ปฏิยาทาเปตฺวาติ สปฺปิมธุสกฺกราทีหิ เจว มริเจหิ จ สุสงฺขตํ ปานํ ปฏิยาทาเปตฺวาฯ

‘‘มหา โข เกณิย ภิกฺขุสงฺโฆ’’ติ กสฺมา ภควา ปุนปฺปุนํ ปฏิกฺขิปิ? ติตฺถิยานํ ปฏิกฺเขปปสนฺนตายฯ ติตฺถิยา หิ ‘‘อโห วตายํ อปฺปิจฺโฉ, โย นิมนฺติยมาโนปิ น สาทิยตี’’ติ อุปนิมนฺติยมานสฺส ปฏิกฺเขเป ปสีทนฺตีติ เกจิ, อการณญฺเจตํฯ นตฺถิ พุทฺธานํ ปจฺจยเหตุ เอวรูปํ โกหญฺญํ, อยํ ปน อฑฺฒเตลสานิ ภิกฺขุสตานิ ทิสฺวา เอตฺตกานํเยว ภิกฺขํ ปฏิยาเทสฺสติ, สฺเวว เสโล พฺราหฺมโณ ตีหิ ปุริสสเตหิ สทฺธิํ ปพฺพชิสฺสติ, อยุตฺตํ โข ปน นวเก อญฺญโต เปเสตฺวา อิเมเหว สทฺธิํ คนฺตุํ, อิเม วา อญฺญโต เปเสตฺวา นวเกหิ สทฺธิํ คนฺตุํฯ อถาปิ สพฺเพว คเหตฺวา คมิสฺสามิ, ภิกฺขาหาโร นปฺปโหสฺสติฯ ตโต ภิกฺขูสุ ปิณฺฑาย จรนฺเตสุ มนุสฺสา อุชฺฌายิสฺสนฺติ ‘‘จิรสฺสมฺปิ เกณิโย สมณํ โคตมํ นิมนฺเตตฺวา ยาปนมตฺตํ ทาตุํ นาสกฺขี’’ติ, สยญฺจ วิปฺปฏิสารี ภวิสฺสติฯ ปฏิกฺเขเป ปน กเต ‘‘สมโณ โคตโม ปุนปฺปุนํ ‘ตฺวญฺจ พฺราหฺมเณสุ อภิปฺปสนฺโน’ติ พฺราหฺมณานํ นามํ คณฺหาตี’’ติ จินฺเตตฺวา พฺราหฺมเณปิ นิมนฺเตตุกาโม ภวิสฺสติ, ตโต พฺราหฺมเณ ปาฏิเยกฺกํ นิมนฺเตสฺสติ, เต เตน นิมนฺติตา ภิกฺขู หุตฺวา ภุญฺชิสฺสนฺติ, เอวมสฺส สทฺธา อนุรกฺขิตา ภวิสฺสตีติ ปุนปฺปุนํ ปฏิกฺขิปิฯ กิญฺจาปิ โข โภ โคตมาติ อิมินา อิทํ ทีเปติ ‘‘โภ โคตม, กิํ ชาตํ, ยทิ อหํ พฺราหฺมเณสุ อภิปฺปสนฺโน, อธิวาเสตุ ภวํ โคตโม, อหํ พฺราหฺมณานมฺปิ ทาตุํ สกฺโกมิ ตุมฺหากมฺปี’’ติฯ ฐเปตฺวา ธญฺญผลรสนฺติ เอตฺถ ตณฺฑุลโธวโนทกมฺปิ ธญฺญรโสเยวาติ วทนฺติฯ อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อุจฺฉุรสนฺติ เอตฺถ นิกฺกสโฏ อุจฺฉุรโส สตฺตาหกาลิโกติ เวทิตพฺพํฯ

อิมาหิ คาถาหีติ (ม. นิ. อฏฺฐ. 2.400) อิมาหิ เกณิยสฺส จิตฺตานุกูลาหิ คาถาหิฯ ตตฺถ อคฺคิปริจริยํ วินา พฺราหฺมณานํ ยญฺญาภาวโต ‘‘อคฺคิหุตฺตมุขา ยญฺญา’’ติ วุตฺตํ, อคฺคิหุตฺตเสฏฺฐา อคฺคิชุหนปฺปธานาติ อตฺโถฯ พฺราหฺมณา หิ ‘‘อคฺคิมุขา เทวา’’ติ อคฺคิชุหนปุพฺพกํ ยญฺญํ วิทหนฺติฯ เวเท สชฺฌายนฺเตหิ ปฐมํ สชฺฌายิตพฺพโต สาวิตฺตี ‘‘ฉนฺทโส มุข’’นฺติ วุตฺตา, สาวิตฺตี เวทสฺส ปุพฺพงฺคมาติ อตฺโถ ตํปุพฺพกตฺตา เวทสวนสฺสฯ มนุสฺสานํ เสฏฺฐภาวโต ราชา ‘‘มุข’’นฺติ วุตฺโตฯ โอคาหนฺตีนํ นทีนํ อาธารภาวโต คนฺตพฺพฏฺฐานภาเวน ปฏิสรณโต จ สาคโร ‘‘มุข’’นฺติ วุตฺโตฯ จนฺทสมาโยเคน ‘‘อชฺช กตฺติกา, อชฺช โรหิณี’’ติ สญฺญายนโต นกฺขตฺตานิ อภิภวิตฺวา อาโลกกรณโต นกฺขตฺเตหิ อติวิเสสโสมฺมภาวโต จ ‘‘นกฺขตฺตานํ มุขํ จนฺโท’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘ทีปสิขา อคฺคิชาลา อสนิวิจกฺก’’นฺติ เอวมาทีนํ ตปนฺตานํ วิชฺชุลตานํ อคฺคตฺตา อาทิจฺโจ ‘‘ตปตํ มุข’’นฺติ วุตฺโตฯ ทกฺขิเณยฺยานํ ปน อคฺคตฺตา วิเสเสน ตสฺมิํ สมเย พุทฺธปฺปมุขํ สงฺฆํ สนฺธาย ‘‘ปุญฺญํ อากงฺขมานานํ, สงฺโฆ เว ยชตํ มุข’’นฺติ วุตฺตํฯ เตน สงฺโฆ ปุญฺญสฺส อายมุขํ อคฺคทกฺขิเณยฺยภาเวนาติ ทสฺเสติฯ

เกณิยชฏิลวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

โรชมลฺลวตฺถุกถาวณฺณนา

[301] โรชวตฺถุมฺหิ วิหาโรติ คนฺธกุฏิํ สนฺธาย อาหํสุฯ อตรมาโนติ อตุรนฺโต, สณิกํ ปทปฺปมาณฏฺฐาเน ปทํ นิกฺขิปนฺโต วตฺตํ กตฺวา สุสมฺมฏฺฐํ มุตฺตาทลสินฺทุวารสนฺถรสทิสํ วาลิกํ อวินาเสนฺโตติ อตฺโถฯ อาฬินฺทนฺติ ปมุขํฯ อุกฺกาสิตฺวาติ อุกฺกาสิตสทฺทํ กตฺวาฯ อคฺคฬนฺติ กวาฏํฯ อาโกเฏหีติ อคฺคนเขน อีสกํ กุญฺจิกฉิทฺทสมีเป โกเฏหีติ วุตฺตํ โหติฯ ทฺวารํ กิร อติอุปริ อมนุสฺสา, อติเหฏฺฐา ติรจฺฉานชาติกา โกเฏนฺติ, ตถา อโกเฏตฺวา มชฺเฌ ฉิทฺทสมีเป มนุสฺสา โกเฏนฺติ, อิทํ ทฺวารโกฏกวตฺตนฺติ ทีเปนฺตา วทนฺติฯ วิวริ ภควา ทฺวารนฺติ น ภควา อุฏฺฐาย ทฺวารํ วิวริ, วิวรตูติ ปน หตฺถํ ปสาเรสิฯ ตโต ‘‘ภควา ตุมฺเหหิ อเนกาสุ กปฺปโกฏีสุ ทานํ ททมาเนหิ น สหตฺถา ทฺวารวิวรณกมฺมํ กต’’นฺติ สยเมว ทฺวารํ วิวฏํฯ ตํ ปน ยสฺมา ภควโต มเนน วิวฏํ, ตสฺมา ‘‘วิวริ ภควา ทฺวาร’’นฺติ วุตฺตํฯ

โรชมลฺลวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

วุฑฺฒปพฺพชิตวตฺถุกถาวณฺณนา

[303] อาตุมาวตฺถุมฺหิ อญฺญตโร วุฑฺฒปพฺพชิโตติ สุภทฺโท นาม อญฺญตโร ภิกฺขุ วุฑฺฒกาเล ปพฺพชิตตฺตา ‘‘วุฑฺฒปพฺพชิโต’’ติ วุตฺโตฯ ทฺเว ทารกาติ สามเณรภูมิยํ ฐิตา ทฺเว ปุตฺตาฯ นาฬิยาวาปเกนาติ นาฬิยา เจว ถวิกาย จฯ สํหริํสูติ ยสฺมา มนุสฺสา เต ทารเก มญฺชุภาณิเน ปฏิภานวนฺเต ทิสฺวา กาเรตุกามาปิ อกาเรตุกามาปิ กาเรนฺติเยว, กตกาเล จ ‘‘กิํ คณฺหิสฺสถ ตาตา’’ติ ปุจฺฉนฺติฯ เต วทนฺติ ‘‘น อมฺหากํ อญฺเญน เกนจิ อตฺโถ, ปิตา ปน โน ภควโต อาคตกาเล ยาคุทานํ กาตุกาโม’’ติฯ ตํ สุตฺวา มนุสฺสา อปริคเณตฺวาว ยํ เต สกฺโกนฺติ หริตุํ, สพฺพํ เทนฺติฯ ยมฺปิ น สกฺโกนฺติ, มนุสฺเสหิ เปเสนฺติฯ ตสฺมา เต ทารกา พหุํ โลณมฺปิ เตลมฺปิ สปฺปิมฺปิ ตณฺฑุลมฺปิ ขาทนียมฺปิ สํหริํสุฯ

อาตุมายํ วิหรตีติ อาตุมํ นิสฺสาย วิหรติฯ ภุสาคาเรติ ภุสมเย อคารเกฯ ตตฺถ กิร มหนฺตํ ปลาลปุญฺชํ อพฺภนฺตรโต ปลาลํ นิกฺกฑฺฒิตฺวา สาลาสทิสํ ปพฺพชิตานํ วสนโยคฺคฏฺฐานสทิสํ กตํ, ตทา ภควา ตตฺถ วสิฯ อถ ภควติ อาตุมํ อาคนฺตฺวา ภุสาคารกํ ปวิฏฺเฐ สุภทฺโท สายนฺหสมยํ คามทฺวารํ คนฺตฺวา มนุสฺเส อามนฺเตสิ ‘‘อุปาสกา นาหํ ตุมฺหากํ สนฺติกา อญฺญํ กิญฺจิ ปจฺจาสีสามิ, มยฺหํ ทารเกหิ อานีตเตลาทีนิเยว สงฺฆสฺส ปโหนฺติ, หตฺถกมฺมมตฺตํ เม เทถา’’ติฯ