วิสํวาทนปุเรกฺขารตา, วิสํวาทนจิตฺเตน ยมตฺถํ วตฺตุกาโม, ตสฺส ปุคฺคลสฺส วิญฺญาปนปโยโค จาติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ ฯ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาโรจนตฺถํ มุสา ภณนฺตสฺส ปาราชิกํ, อมูลเกน ปาราชิเกน อนุทฺธํสนตฺถํ สงฺฆาทิเสโส, สงฺฆาทิเสเสน อนุทฺธํสนตฺถํ ปาจิตฺติยํ, อาจารวิปตฺติยา ทุกฺกฏํ, ‘‘โย เต วิหาเร วสตี’’ติอาทิปริยาเยน อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาโรจนตฺถํ ปฏิวิชานนฺตสฺส มุสา ภณิเต ถุลฺลจฺจยํ, อปฺปฏิวิชานนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, เกวลํ มุสา ภณนฺตสฺส อิธ ปาจิตฺติยํ วุตฺตํฯ

มุสาวาทสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. โอมสวาทสิกฺขาปทวณฺณนา

[12] ทุติเย กณฺณกฏุกตาย อมนาปํ วทนฺตา กณฺเณสุ วิชฺฌนฺตา วิย โหนฺตีติ อาห ‘‘โอมสนฺตีติ โอวิชฺฌนฺตี’’ติฯ ปธํเสนฺตีติ อภิภวนฺติฯ

[13] โพธิสตฺโต เตน สมเยน โหตีติ เตน สมเยน โพธิสตฺโต นนฺทิวิสาโล นาม อโหสีติ อตฺโถฯ อตีตตฺเถ วตฺตมานวจนํ, กิริยากาลวจนิจฺฉาย วา วตฺตมานปฺปโยโค สทฺทนฺตรสนฺนิธาเนน ภูตตาวคโม สิยาติฯ ปจฺเจสีติ ‘‘อมนาปํ อิท’’นฺติ อญฺญาสิฯ เหฏฺฐารุกฺเข ทตฺวาติ อุปตฺถมฺภเก ทตฺวาฯ ปุพฺเพ ปติฏฺฐิตารปฺปเทสํ ปุน อเร ปตฺเตติ ปุพฺเพ อุชุกํ เหฏฺฐามุขํ ปติฏฺฐิตอรสฺส ภูมิปฺปเทสํ ปุน ตสฺมิํเยว อเร ปริวตฺเตตฺวา เหฏฺฐามุขภาเวน สมฺปตฺเต, ปฐมํ ภูมิยํ ปติฏฺฐิตเนมิปฺปเทเส ปริวตฺเตตฺวา ปุน ภูมิยํ ปติฏฺฐิเตติ วุตฺตํ โหติฯ สิถิลกรณนฺติ สิถิลกิริยาฯ

[15] ปุพฺเพติ อฏฺฐุปฺปตฺติยํฯ ตจฺฉกกมฺมนฺติ วฑฺฒกีกมฺมํฯ โกฏฺฏกกมฺมนฺติ วา ปาสาณโกฏฺฏกกมฺมํ ฯ หตฺถมุทฺทาคณนาติ องฺคุลิสงฺโกเจเนว คณนาฯ ปาทสิกมิลกฺขกาทโย วิย นวนฺตวเสน คณนา อจฺฉิทฺทกคณนาฯ อาทิ-สทฺเทน สงฺกลนปฏุปฺปาทนโวกฺลนภาคหาราทิวเสน ปวตฺตา ปิณฺฑคณนา คหิตาฯ ยสฺส สา ปคุณา โหติ, โส รุกฺขมฺปิ ทิสฺวา ‘‘เอตฺตกานิ เอตฺถ ปณฺณานี’’ติ ชานาติฯ ยภ เมถุเนติ วจนโต ย-การ ภ-กาเร เอกโต โยชิเต อสทฺธมฺมวจนํ โหติฯ

[16-26] อาปตฺติยา กาเรตพฺโพติ ปาจิตฺติเยน กาเรตพฺโพ อุปสคฺคาทิมตฺตวิสิฏฺฐานํ อติจณฺฑาลาทิปทานํ ปาฬิยํ อาคเตสุเยว สงฺคหิตตฺตาฯ โจโรสีติอาทีนํ ปน เกนจิ ปริยาเยน ปาฬิยํ อนาคตตฺตา ทุกฺกฏํ วุตฺตํฯ หสาธิปฺปายตาติ ปุริมปทสฺส อตฺถวิวรณํฯ ปาฬิยํ อวุตฺเตปิ ‘‘ชาติอาทีหิ อกฺโกสวตฺถูหิ ปรมฺมุขา อกฺโกสนฺตสฺส วตฺถูนํ อนญฺญภาวโต ยถา ทุกฺกฏํ, ตถา ทวกมฺยตาย ปรมฺมุขา วทนฺตสฺสปิ ทุพฺภาสิตเมวา’’ติ อาจริยา วทนฺติฯ สพฺพสตฺตาติ เอตฺถ วจนตฺถวิชานนปกติกา ติรจฺฉานคตาปิ คเหตพฺพาฯ

[35] อนุสาสนิปุเรกฺขารตาย ฐตฺวา วทนฺตสฺส จิตฺตสฺส ลหุปริวตฺติภาวโต อนฺตรา โกเป อุปฺปนฺเนปิ อนาปตฺติฯ ยํ อกฺโกสติ, ตสฺส อุปสมฺปนฺนตา, อนญฺญาปเทเสน ชาติอาทีหิ อกฺโกสนํ, ‘‘มํ อกฺโกสตี’’ติ ชานนา, อตฺถปุเรกฺขารตาทีนํ อภาวตาติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิฯ

โอมสวาทสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. เปสุญฺญสิกฺขาปทวณฺณนา

[36] ตติเย ภณฺฑนํ ชาตํ เอเตสนฺติ ภณฺฑนชาตาฯ สมฺมนฺตนนฺติ รโห สํสนฺทนํฯ หตฺถปรามาสาทิวเสน มตฺถกํ ปตฺโต กลโห ชาโต เอเตสนฺติ กลหชาตาฯ อนาปตฺติคามิกํ วิรุทฺธวาทภูตํ วิวาทํ อาปนฺนาติ วิวาทาปนฺนาฯ วิคฺคหสํวตฺตนิกา กถา วิคฺคาหิกกถาฯ ปิสตีติ ปิสุณา, วาจา, สมคฺเค สตฺเต อวยวภูเต วคฺเค ภินฺเน กโรตีติ อตฺโถฯ ปิสุณา เอว เปสุญฺญํฯ ตาย วาจาย วา สมนฺนาคโต ปิสุโณ, ตสฺส กมฺมํ เปสุญฺญํฯ ปิยภาวสฺส สุญฺญกรณวาจนฺติ อิมินา ปน ‘‘ปิยสุญฺญกรณโต ปิสุณา’’ติ นิรุตฺตินเยน อตฺถํ วทติฯ

อิธาปิ ‘‘ทสหากาเรหิ เปสุญฺญํ อุปสํหรตี’’ติ วจนโต ทสวิธอกฺโกสวตฺถุวเสเนว เปสุญฺญํ อุปสํหรนฺตสฺส ปาจิตฺติยํฯ ปาฬิมุตฺตกานํ โจโรติอาทีนํ วเสน ปน ทุกฺกฏเมวาติ เวทิตพฺพํ ฯ