เมนู

คิหิวิกตานุญฺญาตาทิกถาวณฺณนา

[256] อภินิสฺสาย นิสีทิตุนฺติ อปสฺสาย นิสีทิตุํฯ

โสณกุฏิกณฺณวตฺถุกถาวณฺณนา

[257] ปปตเก ปพฺพเตติ เอตฺถ ‘‘ปวตฺเต ปพฺพเต’’ติปิ ปฐนฺติ, ปวตฺตนามเก ปพฺพเตติ อตฺโถฯ โสโณ อุปาสโกติอาทีสุ (อุทา. อฏฺฐ. 46) นาเมน โสโณ นาม, ตีหิ สรณคมเนหิ อุปาสกตฺตปฏิเวทเนน อุปาสโก, โกฏิอคฺฆนกสฺส กณฺณปิฬนฺธนสฺส ธารเณน ‘‘โกฏิกณฺโณ’’ติ จ วตฺตพฺเพ ‘‘กุฏิกณฺโณ’’ติ เอวํ อภิญฺญาโต, น สุกุมารโสโณติ อธิปฺปาโยฯ อยญฺหิ อายสฺมโต มหากจฺจานสฺส สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา สาสเน อภิปฺปสนฺโน สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺฐิโต ปปตเก ปพฺพเต ฉายูทกสมฺปนฺเน ฐาเน วิหารํ กาเรตฺวา เถรํ ตตฺถ วสาเปตฺวา จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฏฺฐาติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อายสฺมโต มหากจฺจานสฺส อุปฏฺฐาโก โหตี’’ติฯ

โส กาเลน กาลํ เถรสฺส อุปฏฺฐานํ คจฺฉติ, เถโร จสฺส ธมฺมํ เทเสติ, เตน สํเวคพหุโล ธมฺมจริยายํ อุสฺสาหชาโต วิหรติฯ โส เอกทา สตฺเถน สทฺธิํ วาณิชฺชตฺถาย อุชฺเชนิํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค อฏวิยํ สตฺเถ นิวิฏฺเฐ รตฺติยํ ชนสมฺพาธภเยน เอกมนฺตํ อปกฺกมฺม นิทฺทํ อุปคญฺฉิฯ สตฺโถ ปจฺจูสเวลายํ อุฏฺฐาย คโต, น เอโกปิ โสณํ ปโพเธสิ, สพฺเพ วิสฺสริตฺวา อคมิํสุฯ โส ปภาตาย รตฺติยา ปพุชฺฌิตฺวา อุฏฺฐาย กญฺจิ อปสฺสนฺโต สตฺเถน คตมคฺคํ คเหตฺวา สีฆํ สีฆํ คจฺฉนฺโต เอกํ วฏรุกฺขํ อุปคญฺฉิฯ ตตฺถ อทฺทส เอกํ มหากายํ วิรูปทสฺสนํ พีภจฺฉํ ปุริสํ อฏฺฐิโต มุตฺตานิ อตฺตโน มํสานิ สยเมว ขาทนฺตํ, ทิสฺวาน ‘‘โกสิ ตฺว’’นฺติ ปุจฺฉิฯ เปโตสฺมิ, ภนฺเตติฯ กสฺมา เอวํ กโรสีติ? อตฺตโน ปุพฺพกมฺเมนาติฯ กิํ ปน ตํ กมฺมนฺติ? อหํ ปุพฺเพ ภารุกจฺฉนครวาสี กูฏวาณิโช หุตฺวา ปเรสํ สนฺตกํ วญฺเจตฺวา ขาทิํ, สมเณ จ ภิกฺขาย อุปคเต ‘‘ตุมฺหากํ มํสํ ขาทถา’’ติ อกฺโกสิํ, เตน กมฺเมน เอตรหิ อิมํ ทุกฺขํ อนุภวามีติฯ ตํ สุตฺวา โสโณ อติวิย สํเวคํ ปฏิลภิฯ

ตโต ปรํ คจฺฉนฺโต มุขโต ปคฺฆริตกาฬโลหิเต ทฺเว เปตทารเก ปสฺสิตฺวา ตเถว ปุจฺฉิ, เตปิสฺส อตฺตโน กมฺมํ กเถสุํฯ เต กิร ภารุกจฺฉนคเร ทารกกาเล คนฺธวาณิชฺชาย ชีวิกํ กปฺเปนฺตา อตฺตโน มาตริ ขีณาสเว นิมนฺเตตฺวา โภเชนฺติยา เคหํ คนฺตฺวา ‘‘อมฺหากํ สนฺตกํ กสฺมา สมณานํ เทสิ, ตยา ทินฺนํ โภชนํ ภุญฺชนกสมณานํ มุขโต กาฬโลหิตํ ปคฺฆรตู’’ติ อกฺโกสิํสุฯ เต เตน กมฺเมน นิรเย ปจฺจิตฺวา ตสฺส วิปากาวเสเสน เปตโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา ตทา อิมํ ทุกฺขํ อนุภวนฺติฯ ตมฺปิ สุตฺวา โสโณ อติวิย สํเวคชาโต อโหสิฯ

โส อุชฺเชนิํ คนฺตฺวา ตํ กรณียํ ตีเรตฺวา กุรรฆรํ ปจฺจาคโต เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา กตปฏิสนฺถาโร ตมตฺถํ อาโรเจสิฯ เถโรปิสฺส ปวตฺตินิวตฺตีสุ อาทีนวานิสํเส วิภาเวนฺโต ธมฺมํ เทเสสิฯ โส เถรํ วนฺทิตฺวา เคหํ คโต สายมาสํ ภุญฺชิตฺวา สยนํ อุปคโต โถกํเยว นิทฺทายิตฺวา ปพุชฺฌิตฺวา สยนตเล นิสชฺช ยถาสุตํ ธมฺมํ ปจฺจเวกฺขิตุํ อารทฺโธฯ ตสฺส ตํ ธมฺมํ ปจฺจเวกฺขโต เต จ เปตตฺตภาเว อนุสฺสรโต สํสารทุกฺขํ อติวิย ภยานกํ หุตฺวา อุปฏฺฐาสิ, ปพฺพชฺชาย จิตฺตํ นมิฯ โส วิภาตาย รตฺติยา สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา เถรํ อุปคนฺตฺวา อตฺตโน อชฺฌาสยํ อาโรเจตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อถ โข โสโณ อุปาสโก…เป.… ปพฺพาเชตุ มํ, ภนฺเต, อยฺโย มหากจฺจาโน’’ติฯ

ตตฺถ ยถา ยถาติอาทิปทานํ อยํ สงฺเขปตฺโถ – เยน เยน อากาเรน อยฺโย มหากจฺจาโน ธมฺมํ เทเสติ อาจิกฺขติ ปญฺญเปติ ปฏฺฐเปติ วิวรติ วิภชติ อุตฺตานิํ กโรติ ปกาเสติ, เตน เตน เม อุปปริกฺขโต เอวํ โหติ ‘‘ยเทตํ สิกฺขตฺตยพฺรหฺมจริยํ เอกมฺปิ ทิวสํ อขณฺฑํ กตฺวา จริมกจิตฺตํ ปาเปตพฺพตาย เอกนฺตปริปุณฺณํ, เอกทิวสมฺปิ กิเลสมเลน อมลีนํ กตฺวา จริมกจิตฺตํ ปาเปตพฺพตาย เอกนฺตปริสุทฺธํ, สงฺขลิขิตํ ลิขิตสงฺขสทิสํ โธตสงฺขสปฺปฏิภาคํ จริตพฺพํ, อิทํ น สุกรํ อคารํ อชฺฌาวสตา อคารมชฺเฌ วสนฺเตน เอกนฺตปริปุณฺณํ…เป.… จริตุ’’นฺติฯ

เอวํ อตฺตโน ปริวิตกฺกิตํ โสโณ อุปาสโก เถรสฺส อาโรเจตฺวา ตํ ปฏิปชฺชิตุกาโม ‘‘อิจฺฉามหํ ภนฺเต’’ติอาทิมาหฯ

เถโร ปน ‘‘น ตาวสฺส ญาณํ ปริปากํ คต’’นฺติ อุปธาเรตฺวา ญาณปริปากํ อาคมยมาโน ‘‘ทุกฺกรํ โข’’ติอาทินา ปพฺพชฺชาฉนฺทํ นิวาเรสิฯ ตตฺถ เอกเสยฺยนฺติ อทุติยเสยฺยํฯ เอตฺถ จ เสยฺยาสีเสน ‘‘เอโก ติฏฺฐติ, เอโก คจฺฉติ, เอโก นิสีทตี’’ติอาทินา นเยน วุตฺตํ จตูสุ อิริยาปเถสุ กายวิเวกํ ทีเปติ, น เอกิกา หุตฺวา สยนมตฺตํฯ เอกภตฺตนฺติ ‘‘เอกภตฺติโก โหติ รตฺตูปรโต วิรโต วิกาลโภชนา’’ติ (ที. นิ. 1.10, 194; ม. นิ. 1.293 อ. นิ. 3.71) เอวํ วุตฺตํ วิกาลโภชนา วิรติํ สนฺธาย วทติฯ พฺรหฺมจริยนฺติ เมถุนวิรติพฺรหฺมจริยํ, สิกฺขตฺตยานุโยคสงฺขาตํ สาสนพฺรหฺมจริยํ วาฯ อิงฺฆาติ โจทนตฺเถ นิปาโตฯ ตตฺเถวาติ เคเหเยวฯ พุทฺธานํ สาสนํ อนุยุญฺชาติ นิจฺจสีลอุโปสถสีลนิยมาทิเภทํ ปญฺจงฺคํ อฏฺฐงฺคํ ทสงฺคญฺจ สีลํ ตทนุรูปญฺจ สมาธิปญฺญาภาวนํ อนุยุญฺชฯ เอตญฺหิ อุปาสเกน ปุพฺพภาเค อนุยุญฺชิตพฺพํ พุทฺธสาสนํ นามฯ เตนาห ‘‘กาลยุตฺตํ เอกเสยฺยํ เอกภตฺตํ พฺรหฺมจริย’’นฺติฯ

ตตฺถ กาลยุตฺตนฺติ จาตุทฺทสีปญฺจทฺทสีอฏฺฐมีปาฏิหาริกปกฺขสงฺขาเตน กาเลน ยุตฺตํ, ยถาวุตฺตกาเล วา ตุยฺหํ อนุยุญฺชนฺตสฺส ยุตฺตํ ปติรูปํ สกฺกุเณยฺยํ, น สพฺพกาลํ สพฺพนฺติ อธิปฺปาโย ฯ สพฺพเมตํ ญาณสฺส อปริปกฺกตฺตา ตสฺส กามานํ ทุปฺปหานตาย สมฺมา ปฏิปตฺติยํ โยคฺยํ การาเปตุํ วทติ, น ปพฺพชฺชาฉนฺทํ นิวาเรตุํฯ ปพฺพชฺชาภิสงฺขาโรติ ปพฺพชิตุํ อารมฺโภ อุสฺสาโหฯ ปฏิปฺปสฺสมฺภีติ อินฺทฺริยานํ อปริปกฺกตฺตา สํเวคสฺส จ นาติติกฺขภาวโต วูปสมิฯ กิญฺจาปิ ปฏิปฺปสฺสมฺภิ, เถเรน วุตฺตวิธิํ ปน อนุติฏฺฐนฺโต กาเลน กาลํ เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา ปยิรุปาสนฺโต ธมฺมํ สุณาติฯ ตสฺส วุตฺตนเยเนว ทุติยมฺปิ ปพฺพชฺชาย จิตฺตํ อุปฺปชฺชิ, เถรสฺส จ อาโรเจสิ, ทุติยมฺปิ เถโร ปฏิกฺขิปิฯ ตติยวาเร ปน ญาณสฺส ปริปกฺกภาวํ ญตฺวา ‘‘อิทานิ นํ ปพฺพาเชตุํ กาโล’’ติ เถโร ปพฺพาเชสิ, ปพฺพชิตญฺจ ตํ ตีณิ สํวจฺฉรานิ อติกฺกมิตฺวา คณํ ปริเยสิตฺวา อุปสมฺปาเทสิฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ทุติยมฺปิ โข โสโณ…เป.… อุปสมฺปาเทสี’’ติฯ

ตตฺถ อปฺปภิกฺขุโกติ กติปยภิกฺขุโกฯ

ตทา กิร ภิกฺขู เยภุยฺเยน มชฺฌิมเทเสเยว วสิํสุ, ตสฺมา ตตฺถ กติปยา เอว อเหสุํ ฯ เต จ เอกสฺมิํ คาเม เอโก, เอกสฺมิํ นิคเม ทฺเวติ เอวํ วิสุํ วิสุํ วสิํสุฯ กิจฺเฉนาติ ทุกฺเขนฯ กสิเรนาติ อายาเสนฯ ตโต ตโตติ ตสฺมา ตสฺมา คามนิคมาทิโตฯ เถเรน หิ กติปเย ภิกฺขู อาเนตฺวา อญฺเญสุ อานียมาเนสุ ปุพฺเพ อานีตา เกนจิเทว กรณีเยน ปกฺกมิํสุ, กญฺจิ กาลํ อาคเมตฺวา ปุน เตสุ อานียมาเนสุ อิตเร ปกฺกมิํสุฯ เอวํ ปุนปฺปุนํ อานยเนน สนฺนิปาโต จิเรเนว อโหสิฯ เถโรปิ ตทา เอกวิหารี อโหสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ติณฺณํ วสฺสานํ…เป.… สนฺนิปาตาเปตฺวา’’ติฯ

วสฺสํวุตฺถสฺสาติ วสฺสํ อุปคนฺตฺวา วุสิตวโตฯ เอทิโส จ เอทิโส จาติ เอวรูโป จ เอวรูโป จฯ ‘‘เอวรูปาย นาม รูปกายสมฺปตฺติยา สมนฺนาคโต, เอวรูปาย ธมฺมกายสมฺปตฺติยา สมนฺนาคโต’’ติ สุโตเยว เม โส ภควาฯ น จ มยา สมฺมุขา ทิฏฺโฐติ เอตฺถ ปน ปุถุชฺชนสทฺธาย เอว อายสฺมา โสโณ ภควนฺตํ ทฏฺฐุกาโม อโหสิฯ อปรภาเค ปน สตฺถารา สทฺธิํ เอกคนฺธกุฏิยํ วสิตฺวา ปจฺจูสสมยํ อชฺฌิฏฺโฐ โสฬส อฏฺฐกวคฺคิยานิ สตฺถุ สมฺมุขา อฏฺฐิํ กตฺวา มนสิ กตฺวา สพฺพํ เจตสา สมนฺนาหริตฺวา อตฺถธมฺมปฏิสํเวที หุตฺวา ภณนฺโต ธมฺมุปสญฺหิตปาโมชฺชาทิมุเขน สมาหิโต สรภญฺญปริโยสาเน วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา สงฺขาเร สมฺมสนฺโต อนุปุพฺเพน อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เอตทตฺถเมว หิสฺส ภควตา อตฺตนา สทฺธิํ เอกคนฺธกุฏิยํ วาโส อาณตฺโตติ วทนฺติฯ

เกจิ ปนาหุ ‘‘น จ มยา สมฺมุขา ทิฏฺโฐติ อิทํ รูปกายทสฺสนเมว สนฺธาย วุตฺตํฯ อายสฺมา หิ โสโณ ปพฺพชิตฺวา เถรสฺส สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา ฆเฏนฺโต วายมนฺโต อนุปสมฺปนฺโนว โสตาปนฺโน หุตฺวา อุปสมฺปชฺชิตฺวา ‘อุปาสกาปิ โสตาปนฺนา โหนฺติ, อหมฺปิ โสตาปนฺโน, กิเมตฺถ จิตฺต’นฺติ อุปริมคฺคตฺถาย วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อนฺโตวสฺเสเยว ฉฬภิญฺโญ หุตฺวา วิสุทฺธิปวารณาย ปวาเรสิฯ อริยสจฺจทสฺสเนน ภควโต ธมฺมกาโย ทิฏฺโฐ นาม โหติฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘โย โข, วกฺกลิ, ธมฺมํ ปสฺสติ, โส มํ ปสฺสตี’ติ (สํ. นิ. 3.87)ฯ ตสฺมาสฺส ธมฺมกายทสฺสนํ ปเคว สิทฺธํ, ปวาเรตฺวา ปน รูปกายํ ทฏฺฐุกาโม อโหสี’’ติฯ

ปาสาทิกนฺติอาทิปทานํ อตฺโถ อฏฺฐกถายเมว วุตฺโตฯ ตตฺถ วิสูกายิกวิปฺผนฺทิตานนฺติ ปฏิปกฺขภูตานํ ทิฏฺฐิจิตฺตวิปฺผนฺทิตานนฺติ อตฺโถฯ ปาสาทิกนฺติ (อุทา. อฏฺฐ. 10) วา ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณอสีติอนุพฺยญฺชนพฺยามปฺปภาเกตุมาลาลงฺกตาย สมนฺตปาสาทิกาย อตฺตโน สรีรปฺปภาย สมฺปตฺติยา รูปกายทสฺสนพฺยาวฏสฺส ชนสฺส สพฺพภาคโต ปสาทาวหํฯ ปสาทนียนฺติ ทสพลจตุเวสารชฺชฉอสาธารณญาณอฏฺฐารสอาเวณิกพุทฺธธมฺมปฺปภุติอปริมาณคุณคณสมนฺนาคตาย ธมฺมกายสมฺปตฺติยา ปริกฺขกชนสฺส ปสาทนียํ ปสีทิตพฺพยุตฺตํ ปสาทกํ วาฯ สนฺตินฺทฺริยนฺติ จกฺขาทิปญฺจินฺทฺริยโลลตาวิคเมน วูปสนฺตปญฺจินฺทฺริยํฯ สนฺตมานสนฺติ ฉฏฺฐสฺส มนินฺทฺริยสฺส นิพฺพิเสวนภาวูปคมเนน วูปสนฺตมานสํฯ อุตฺตมทมถสมถํ อนุปฺปตฺตนฺติ โลกุตฺตรปญฺญาวิมุตฺติเจโตวิมุตฺติสงฺขาตํ อุตฺตมํ ทมถํ สมถญฺจ อนุปฺปตฺวา อธิคนฺตฺวา ฐิตํฯ ทนฺตนฺติ สุปริสุทฺธกายสมาจารตาย หตฺถปาทกุกฺกุจฺจาภาวโต ทวาทิอภาวโต จ กาเยน ทนฺตํฯ คุตฺตนฺติ สุปริสุทฺธวจีสมาจารตาย นิรตฺถกวาจาภาวโต รวาทิอภาวโต จ วาจาย คุตฺตํฯ ยตินฺทฺริยนฺติ สุปริสุทฺธมโนสมาจารตาย อริยิทฺธิโยเคน อพฺยาวฏอปฺปฏิสงฺขุเปกฺขาภาวโต จ มนินฺทฺริยวเสน ยตินฺทฺริยํฯ นาคนฺติ ฉนฺทาทิวเสน อคมนโต, ปหีนานํ ราคาทิกิเลสานํ อปุนาคมนโต อปจฺจาคมนโต กสฺสจิปิ อาคุสฺส สพฺพถาปิ อกรณโต, ปุนพฺภวสฺส จ อคมนโตติ อิเมหิ การเณหิ นาคํฯ เอตฺถ จ ‘‘ปาสาทิก’’นฺติ อิมินา รูปกาเยน ภควโต ปมาณภูตตํ ทีเปติ, ‘‘ปสาทนีย’’นฺติ อิมินา ธมฺมกาเยนฯ ‘‘สนฺตินฺทฺริย’’นฺติอาทินา เสเสหิ ปมาณภูตตํ ทีเปติ, เตน จตุปฺปมาณิเก โลกสนฺนิวาเส อนวเสสโต สตฺตานํ ภควโต ปมาณภาโว ปกาสิโตติ เวทิตพฺโพฯ เอกวิหาเรติ เอกคนฺธกุฏิยํฯ คนฺธกุฏิ หิ อิธ ‘‘วิหาโร’’ติ อธิปฺเปโตฯ วตฺถุนฺติ วสิตุํฯ

[258] อชฺโฌกาเส วีตินาเมตฺวาติ (อุทา. อฏฺฐ. 46) อชฺโฌกาเส นิสชฺชาย วีตินาเมตฺวาฯ

‘‘ยสฺมา ภควา อายสฺมโต โสณสฺส สมาปตฺติสมาปชฺชเนน ปฏิสนฺถารํ กโรนฺโต สาวกสาธารณา สพฺพา สมาปตฺติโย อนุโลมปฏิโลมํ สมาปชฺชนฺโต พหุเทว รตฺติํ อชฺโฌกาเส นิสชฺชาย วีตินาเมตฺวา ปาเท ปกฺขาเลตฺวา วิหารํ ปาวิสิ, ตสฺมา อายสฺมาปิ โสโณ ภควโต อธิปฺปายํ ญตฺวา ตทนุรูปํ สพฺพา ตา สมาปตฺติโย สมาปชฺชนฺโต พหุเทว รตฺติํ อชฺโฌกาเส นิสชฺชาย วีตินาเมตฺวา ปาเท ปกฺขาเลตฺวา วิหารํ ปาวิสี’’ติ เกจิ วทนฺติฯ ปวิสิตฺวา จ ภควตา อนุญฺญาโต จีวรํ ติโรกรณียํ กตฺวาปิ ภควโต ปาทปสฺเส นิสชฺชาย วีตินาเมสิฯ อชฺเฌสีติ อาณาเปสิฯ ปฏิภาตุ ตํ ภิกฺขุ ธมฺโม ภาสิตุนฺติ ภิกฺขุ ตุยฺหํ ธมฺโม ภาสิตุํ อุปฏฺฐาตุ ญาณมุขํ อาคจฺฉตุ, ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ ธมฺมํ ภณาหีติ อตฺโถฯ

สพฺพาเนว อฏฺฐกวคฺคิกานีติ อฏฺฐกวคฺคภูตานิ กามสุตฺตาทีนิ (มหานิ. 1) โสฬส สุตฺตานิฯ สเรน อภาสีติ สุตฺตุสฺสารณสเรน อภาสิ, สรภญฺญวเสน กเถสีติ อตฺโถฯ สรภญฺญปริโยสาเนติ อุสฺสารณาวสาเนฯ สุคฺคหิตานีติ สมฺมา อุคฺคหิตานิฯ สุมนสิกตานีติ สุฏฺฐุ มนสิ กตานิฯ เอกจฺโจ อุคฺคหณกาเล สมฺมา อุคฺคเหตฺวาปิ ปจฺฉา สชฺฌายาทิวเสน มนสิกรณกาเล พฺยญฺชนานิ วา มิจฺฉา โรเปติ, ปทปจฺจาภฏฺฐํ วา กโรติ, น เอวมยํฯ อิมินา ปน สมฺมเทว ยถุคฺคหิตํ มนสิ กตานิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สุมนสิกตานีติ สุฏฺฐุ มนสิ กตานี’’ติฯ สูปธาริตานีติ อตฺถโตปิ สุฏฺฐุ อุปธาริตานิฯ อตฺเถ หิ สุฏฺฐุ อุปธาริเต สกฺกา ปาฬิ สมฺมา อุสฺสาเรตุํฯ กลฺยาณิยาปิ วาจาย สมนฺนาคโตติ สิถิลธนิตาทีนํ ยถาวิธานํ วจเนน ปริมณฺฑลปทพฺยญฺชนาย โปริยา วาจาย สมนฺนาคโตฯ วิสฺสฏฺฐายาติ วิมุตฺตายฯ เอเตนสฺส วิมุตฺตวาทิตํ ทสฺเสติฯ อเนลคลายาติ เอลํ วุจฺจติ โทโส, ตํ น ปคฺฆรตีติ อเนลคลา, ตาย นิทฺโทสายาติ อตฺโถฯ อถ วา อเนลคลายาติ อเนลาย จ อคลาย จ, นิทฺโทสาย อคลิตปทพฺยญฺชนาย อปริหีนปทพฺยญฺชนายาติ อตฺโถฯ ตถา หิ นํ ภควา ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ กลฺยาณวากฺกรณานํ ยทิทํ โสโณ กุฏิกณฺโณ’’ติ (อ. นิ. 1.198, 206) เอตทคฺเค ฐเปสิฯ อตฺถสฺส วิญฺญาปนิยาติ ยถาธิปฺเปตํ อตฺถํ ญาเปตุํ สมตฺถายฯ

กติวสฺโสติ โส กิร มชฺฌิมวยสฺส ตติเย โกฏฺฐาเส ฐิโต อากปฺปสมฺปนฺโน จ ปเรสํ จิรตรปพฺพชิโต วิย ขายติฯ ตํ สนฺธาย ภควา ปุจฺฉีติ เกจิ, ตํ อการณํฯ เอวํ สนฺตํ สมาธิสุขํ อนุภวิตุํ ยุตฺโต, เอตฺตกํ กาลํ กสฺมา ปมาทํ อาปนฺโนสีติ ปน อนุยุญฺชิตุํ สตฺถา ‘‘กติวสฺโสสี’’ติ ตํ ปุจฺฉิฯ เตเนวาห ‘‘กิสฺส ปน ตฺวํ ภิกฺขุ เอวํ จิรํ อกาสี’’ติฯ ตตฺถ กิสฺสาติ กิํการณาฯ เอวํ จิรํ อกาสีติ เอวํ จิรายิ, เกน การเณน เอวํ จิรกาลํ ปพฺพชฺชํ อนุปคนฺตฺวา อคารมชฺเฌ วสีติ อตฺโถฯ จิรํ ทิฏฺโฐ เมติ จิเรน จิรกาเลน มยา ทิฏฺโฐฯ กาเมสูติ วตฺถุกาเมสุ กิเลสกาเมสุ จฯ อาทีนโวติ โทโสฯ อปิจาติ กาเมสุ อาทีนเว เกนจิ ปกาเรน ทิฏฺเฐปิ น ตาวาหํ ฆราวาสโต นิกฺขมิตุํ อสกฺขิํฯ กสฺมา? สมฺพาโธ ฆราวาโส, อุจฺจาวเจหิ กิจฺจกรณีเยหิ สมุปพฺยูฬฺโห อคาริยภาโวฯ เตเนวาห ‘‘พหุกิจฺโจ พหุกรณีโย’’ติฯ

เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ กาเมสุ ยถาภูตํ อาทีนวทสฺสิโน จิตฺตํ จิรายิตฺวาปิ ฆราวาเส น ปกฺขนฺทติ, อญฺญทตฺถุ ปทุมปลาเส อุทกพินฺทุ วิย วินิวตฺตติเยวาติ เอตมตฺถํ สพฺพาการโต วิทิตฺวาฯ อิมํ อุทานนฺติ ปวตฺติํ นิวตฺติญฺจ สมฺมเทว ชานนฺโต ปวตฺติยํ ตํนิมิตฺเต จ น กทาจิปิ รมตีติ อิทมตฺถทีปกํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิฯ

ตตฺถ ทิสฺวา อาทีนวํ โลเกติ สพฺพสฺมิมฺปิ สงฺขารโลเก ‘‘อนิจฺโจ ทุกฺโข วิปริณามธมฺโม’’ติอาทีนวํ โทสํ ปญฺญาจกฺขุนา ปสฺสิตฺวาฯ เอเตน วิปสฺสนาจาโร กถิโตฯ ญตฺวา ธมฺมํ นิรูปธินฺติ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺคตฺตา นิรุปธิํ นิพฺพานธมฺมํ ยถาภูตํ ญตฺวา, นิสฺสรณวิเวกาสงฺขตามตสภาวโต มคฺคญาเณน ปฏิวิชฺฌิตฺวาฯ ‘‘ทิสฺวา ญตฺวา’’ติ อิเมสํ ปทานํ ‘‘ฆตํ ปิวิตฺวา พลํ โหติ, สีหํ ทิสฺวา ภยํ โหติ, ปญฺญาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.271) วิย เหตุอตฺถตา ทฏฺฐพฺพาฯ อริโย น รมตี ปาเปติ กิเลเสหิ อารกตฺตา อริโย สปฺปุริโส อณุมตฺเตปิ ปาเป น รมติฯ กสฺมา? ปาเป น รมตี สุจีติ สุวิสุทฺธกายสมาจาราทิตาย สุจิ สุทฺธปุคฺคโล ราชหํโส วิย อุจฺจารฏฺฐาเน ปาเป สํกิลิฏฺฐธมฺเม น รมติ นาภินนฺทติฯ

‘‘ปาโป น รมตี สุจิ’’นฺติปิ ปาโฐ, ตสฺสตฺโถ – ปาโป ปุคฺคโล สุจิํ อนวชฺชํ โวทานธมฺมํ น รมติ, อญฺญทตฺถุ คามสูกราทโย วิย อุจฺจารฏฺฐานํ อสุจิํ สํกิเลสธมฺมํเยว รมตีติ ปฏิปกฺขโต เทสนํ ปริวตฺเตติฯ

โสณกุฏิกณฺณวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

[259] กาฬสีโหติ กาฬมุขวานรชาติฯ เสสเมตฺถ ปาฬิโต อฏฺฐกถาโต จ สุวิญฺเญยฺยเมวาติฯ

จมฺมกฺขนฺธกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. เภสชฺชกฺขนฺธกํ

ปญฺจเภสชฺชาทิกถาวณฺณนา

[261] เภสชฺชกฺขนฺธเก นจฺฉาเทนฺตีติ รุจิํ น อุปฺปาเทนฺติฯ

[262] สุสุกาติ สมุทฺเท ภวา เอกา มจฺฉชาติฯ กุมฺภีลาติปิ วทนฺติฯ สํสฏฺฐนฺติ ปริสฺสาวิตํฯ เตลปริโภเคนาติ สตฺตาหกาลิกปริโภคํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

[263] ปิฏฺเฐหีติ ปิสิเตหิฯ อุพฺภิทํ นาม อูสรปํสุมยํฯ

[264] ฉกณนฺติ โคมยํฯ ปากติกจุณฺณํ นาม อปกฺกกสาวจุณฺณํฯ เตน ฐเปตฺวา คนฺธจุณฺณํ สพฺพํ วฏฺฏตีติ วทนฺติฯ

[265] สุวณฺณเครุโกติ สุวณฺณตุตฺถาทิฯ อญฺชนูปปิสนนฺติ อญฺชนตฺถาย อุปปิสิตพฺพํ ยํ กิญฺจิ จุณฺณชาตํฯ

[268] สามํ คเหตฺวาติ เอตฺถ สปฺปทฏฺฐสฺส อตฺถาย อญฺเญน ภิกฺขุนา คหิตมฺปิ สามํ คหิตสงฺขเมว คจฺฉตีติ เวทิตพฺพํฯ

[269] ฆรทินฺนกาพาโธ นาม วสีกรณตฺถาย ฆรณิยา ทินฺนเภสชฺชสมุฏฺฐิโต อาพาโธฯ เตนาห ‘‘วสีกรณปาณกสมุฏฺฐิตโรโค’’ติฯ ฆร-สทฺโท เจตฺถ อเภเทน ฆรณิยา วตฺตมาโน อธิปฺเปโตฯ ‘‘อกฏยูเสนาติ อนภิสงฺขเตน มุคฺคยูเสนฯ กฏากเฏนาติ มุคฺเค ปจิตฺวา อจาเลตฺวาว ปริสฺสาวิเตน มุคฺคสูเปนา’’ติ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ

คุฬาทิอนุชานนกถาวณฺณนา

[272] คุฬกรณนฺติ คุฬกรณฏฺฐานํ, อุจฺฉุสาลนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

[274] อวิสฺสตฺถาติ สาสงฺกาฯ