ยถา พีเช สติ พีชํ ปฏิจฺจ พีชปจฺจยา รุกฺโข วฑฺฒิตฺวา สาขาวิฏปสมฺปนฺโน หุตฺวา อากาสํ ปูเรตฺวา ติฏฺฐติ, เอวเมว อิตฺถิภาวสงฺขาเต อิตฺถินฺทฺริเย สติ อิตฺถิลิงฺคาทีนิ โหนฺติฯ พีชํ วิย หิ อิตฺถินฺทฺริยํ, พีชํ ปฏิจฺจ วฑฺฒิตฺวา อากาสํ ปูเรตฺวา ฐิตรุกฺโข วิย อิตฺถินฺทฺริยํ ปฏิจฺจ อิตฺถิลิงฺคาทีนิ ปวตฺเต สมุฏฺฐหนฺติฯ ตตฺถ อิตฺถินฺทฺริยํ น จกฺขุวิญฺเญยฺยํ, มโนวิญฺเญยฺยเมวฯ อิตฺถิลิงฺคาทีนิ จกฺขุวิญฺเญยฺยานิปิ มโนวิญฺเญยฺยานิปี’’ติฯ

เตเนวาห ‘‘ตตฺถ วิจารณกฺกโม วิตฺถารโต อฏฺฐสาลินิยา ธมฺมสงฺคหฏฺฐกถาย เวทิตพฺโพ’’ติฯ

อุภโตพฺยญฺชนกวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อนุปชฺฌายกาทิวตฺถุกถาวณฺณนา

[117] สิกฺขาปทํ อปญฺญตฺตํ โหตีติ อิเธว ปญฺญตฺตํ สิกฺขาปทํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อุปชฺฌํ อคฺคาหาเปตฺวาติ ‘‘อุปชฺฌาโย เม, ภนฺเต, โหหี’’ติ เอวํ อุปชฺฌํ อคฺคาหาเปตฺวาฯ กมฺมวาจาย ปน อุปชฺฌายกิตฺตนํ กตํเยวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อญฺญถา ‘‘ปุคฺคลํ น ปรามสตี’’ติ วุตฺตกมฺมวิปตฺติสมฺภวโต กมฺมํ กุปฺเปยฺย, เตเนว ‘‘อุปชฺฌายํ อกิตฺเตตฺวา’’ติ อวตฺวา ‘‘อุปชฺฌํ อคฺคาหาเปตฺวา’’อิจฺเจว วุตฺตํฯ ยถา จ อปริปุณฺณปตฺตจีวรสฺส อุปสมฺปาทนกาเล กมฺมวาจาย ‘‘ปริปุณฺณสฺส ปตฺตจีวร’’นฺติ อสนฺตวตฺถุํ กิตฺเตตฺวา กมฺมวาจาย กตายปิ อุปสมฺปทา รุหติ, เอวํ ‘‘อยํ พุทฺธรกฺขิโต อายสฺมโต ธมฺมรกฺขิตสฺส อุปสมฺปทาเปกฺโข’’ติ อสนฺตํ ปุคฺคลํ กิตฺเตตฺวา เกวลํ สนฺตปทนีหาเรน กมฺมวาจาย กตาย อุปสมฺปทา รุหติเยวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตเนวาห ‘‘กมฺมํ ปน น กุปฺปตี’’ติฯ ‘‘น, ภิกฺขเว, อนุปชฺฌายโก อุปสมฺปาเทตพฺโพ, โย อุปสมฺปาเทยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ เอตฺตกเมว วตฺวา ‘‘โส จ ปุคฺคโล อนุปสมฺปนฺโน’’ติ อวุตฺตตฺตา กมฺมวิปตฺติลกฺขณสฺส จ อสมฺภวโต ‘‘ตํ น คเหตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘ปญฺจวคฺคกรณญฺเจ, ภิกฺขเว, กมฺมํ ปณฺฑกปญฺจโม กมฺมํ กเรยฺย, อกมฺมํ น จ กรณีย’’นฺติอาทิวจนโต (มหาว. 390) ปณฺฑกาทีนมฺปิ อุภโตพฺยญฺชนกปริยนฺตานํ คณปูรกภาเวเยว กมฺมํ กุปฺปติ, น อญฺญถาติ อาห ‘‘อุภโตพฺยญฺชนกุปชฺฌายปริโยสาเนสุปิ เอเสว นโย’’ติฯ

อนุปชฺฌายกาทิวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อปตฺตกาทิวตฺถุกถาวณฺณนา

[118] อญฺเญ วา ภิกฺขู ทาตุกามา โหนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ อนามฏฺฐปิณฺฑปาตนฺติ อคฺคหิตอคฺคํ ปิณฺฑปาตํฯ สามเณรภาคสมโก อามิสภาโคติ เอตฺถ กิญฺจาปิ สามเณรานํ อามิสภาคสฺส สมกเมว ทิยฺยมานตฺตา วิสุํ สามเณรภาโค นาม นตฺถิ, เหฏฺฐา คจฺฉนฺตํ ปน ภตฺตํ กทาจิ มนฺทํ ภเวยฺย, ตสฺมา อุปริ อคฺคเหตฺวา สามเณรปาฬิยาว คเหตฺวา ทาตพฺโพติ อธิปฺปาโยฯ นิยตปพฺพชฺชสฺเสว จายํ ภาโค ทียติฯ เตเนว ‘‘อปกฺกํ ปตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

อปตฺตกาทิวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

หตฺถจฺฉินฺนาทิวตฺถุกถาวณฺณนา

[119] อชปทเกติ อชปทสณฺฐาเน ปเทเสฯ พฺรหฺมุชุคตฺโตติ พฺรหฺมา วิย อุชุคตฺโตฯ อวเสโส สตฺโตติ อิมินา ลกฺขเณน รหิตสตฺโตฯ เอเตน ฐเปตฺวา มหาปุริสํ จกฺกวตฺติญฺจ อิตเร สตฺตา ขุชฺชปกฺขิกาติ ทสฺเสติฯ เยภุยฺเยน หิ สตฺตา ขนฺเธ กฏิยํ ชาณูสูติ ตีสุ ฐาเนสุ นมนฺติฯ เต กฏิยํ นมนฺตา ปจฺฉโต นมนฺติ, อิตเรสุ ทฺวีสุ ฐาเนสุ นมนฺตา ปุรโต นมนฺติฯ ทีฆสรีรา ปน เอเกน ปสฺเสน วงฺกา โหนฺติ, เอเก มุขํ อุนฺนาเมตฺวา นกฺขตฺตานิ คณยนฺตา วิย จรนฺติ, เอเก อปฺปมํสโลหิตา สูลสทิสา โหนฺติ, เอเก ปุรโต ปพฺภารา โหนฺติ, ปเวธมานา คจฺฉนฺติฯ ปริวฏุโมติ สมนฺตโต วฏฺฏโลฯ

อฏฺฐิสิราจมฺมสรีโรติ อฏฺฐิสิราจมฺมมตฺตสรีโรฯ กปฺปสีโสติ ทฺวิธาภูตสีโสฯ เกกโรติ ติริยํ ปสฺสนฺโตฯ ‘‘อุทกตารกา นาม อุทกปุพฺพุฬ’’นฺติ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ อกฺขิตารกาติ อกฺขิภณฺฑกาฯ นิปฺปขุมกฺขีติ อกฺขิทลโลเมหิ วิรหิตอกฺขิโกฯ ปขุม-สทฺโท หิ โลเก อกฺขิทลโลเมสุ นิรุฬฺโหฯ ปฏงฺคมณฺฑูโก นาม มหามุขมณฺฑูโกฯ เอฬมุโขติ นิจฺจปคฺฆรณกลาลมุโขฯ สพฺพญฺเจตนฺติ ‘‘กจฺฉุคตฺโต วา’’ติอาทิํ สนฺธาย วทติฯ วาตณฺฑิโกติ อณฺฑเกสุ วุทฺธิโรเคน สมนฺนาคโตฯ