อุภโตพฺยญฺชนกวตฺถุกถาวณฺณนา

[116] อุภโต พฺยญฺชนมสฺส อตฺถีติ อุภโตพฺยญฺชนโกติ อิมินา อสมานาธิกรณวิสโย พาหิรตฺถสมาโสยํ, ปุริมปเท จ วิภตฺติอโลโปติ ทสฺเสติฯ พฺยญฺชนนฺติ เจตฺถ อิตฺถินิมิตฺตํ ปุริสนิมิตฺตญฺจ อธิปฺเปตํฯ อถ อุภโตพฺยญฺชนกสฺส เอกเมว อินฺทฺริยํ, อุทาหุ ทฺเวติ? เอกเมว ‘‘ยสฺส อิตฺถินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ปุริสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชตีติ? โนฯ ยสฺส วา ปน ปุริสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส อิตฺถินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชตีติ? โน’’ติ (ยม. 3.อินฺทฺริยยมก.188) เอกสฺมิํ สนฺตาเน อินฺทฺริยทฺวยสฺส ปฏิสิทฺธตฺตา, ตญฺจ โข อิตฺถิอุภโตพฺยญฺชนกสฺส อิตฺถินฺทฺริยํ, ปุริสอุภโตพฺยญฺชนกสฺส ปุริสินฺทฺริยํฯ ยทิ เอวํ ทุติยพฺยญฺชนกสฺส อภาโว อาปชฺชติฯ อินฺทฺริยญฺหิ พฺยญฺชนการณํ วุตฺตํ, ตญฺจ ตสฺส นตฺถีติ? วุจฺจเต – น ตสฺส อินฺทฺริยํ ทุติยพฺยญฺชนการณํฯ กสฺมา? สทา อภาวโตฯ อิตฺถิอุภโตพฺยญฺชนกสฺส หิ ยทา อิตฺถิยา ราคจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตทา ปุริสพฺยญฺชนํ ปากฏํ โหติ, อิตฺถิพฺยญฺชนํ ปฏิจฺฉนฺนํ คุฬฺหํ โหติ, ตถา อิตรสฺส อิตรํฯ ยทิ จ เตสํ อินฺทฺริยํ ทุติยพฺยญฺชนการณํ ภเวยฺย, สทาปิ พฺยญฺชนทฺวยํ ติฏฺเฐยฺย, น ปน ติฏฺฐติ, ตสฺมา เวทิตพฺพเมตํ ‘‘น ตสฺส ตํ พฺยญฺชนการณํ, กมฺมสหายํ ปน ราคจิตฺตเมเวตฺถ การณ’’นฺติฯ

ยสฺมา จสฺส เอกเมว อินฺทฺริยํ โหติ, ตสฺมา อิตฺถิอุภโตพฺยญฺชนโก สยมฺปิ คพฺภํ คณฺหาติ, ปรมฺปิ คณฺหาเปติฯ ปุริสอุภโตพฺยญฺชนโก ปรํ คณฺหาเปติ, สยํ ปน น คณฺหาติฯ ยทิ ปฏิสนฺธิยํ ปุริสลิงฺคํ, ยทิ ปฏิสนฺธิยํ อิตฺถิลิงฺคนฺติ จ ปฏิสนฺธิยํ ลิงฺคสพฺภาโว กุรุนฺทิยํวุตฺโต, โส จ อยุตฺโตฯ ปวตฺติยํเยว หิ อิตฺถิลิงฺคาทีนิ สมุฏฺฐหนฺติ, น ปฏิสนฺธิยํฯ ปฏิสนฺธิยํ ปน อินฺทฺริยเมว สมุฏฺฐาติ, น ลิงฺคาทีนิฯ น จ อินฺทฺริยเมว ลิงฺคนฺติ สกฺกา วตฺตุํ อินฺทฺริยลิงฺคานํ ภินฺนสภาวตฺตาฯ วุตฺตญฺเหตํ อฏฺฐสาลินิยํ (ธ. ส. อฏฺฐ. 632) –

‘‘อิตฺถตฺตํ อิตฺถิภาโวติ อุภยํ เอกตฺถํ, อิตฺถิสภาโวติ อตฺโถฯ อยํ กมฺมโช ปฏิสนฺธิสมุฏฺฐิโตฯ อิตฺถิลิงฺคาทิ ปน อิตฺถินฺทฺริยํ ปฏิจฺจ ปวตฺเต สมุฏฺฐิตํฯ