สิกฺขาปททณฺฑกมฺมวตฺถุกถาวณฺณนา

[106] อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สามเณรานํ ทส สิกฺขาปทานีติอาทีสุ สิกฺขิตพฺพานิ ปทานิ สิกฺขาปทานิ, สิกฺขาโกฏฺฐาสาติ อตฺโถฯ สิกฺขาย วา ปทานิ สิกฺขาปทานิ, อธิสีลอธิจิตฺตอธิปญฺญาสิกฺขาย อธิคมุปายาติ อตฺโถฯ อตฺถโต ปน กามาวจรกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตา วิรติโย, ตํสมฺปยุตฺตธมฺมา ปเนตฺถ ตคฺคหเณเนว คเหตพฺพาฯ สรเสเนว ปตนสภาวสฺส อนฺตรา เอว อติปาตนํ อติปาโต, สณิกํ ปติตุํ อทตฺวา สีฆํ ปาตนนฺติ อตฺโถฯ อติกฺกมฺม วา สตฺถาทีหิ อภิภวิตฺวา ปาตนํ อติปาโต, ปาณสฺส อติปาโต ปาณาติปาโต, ปาณวโธ ปาณฆาโตติ วุตฺตํ โหติฯ ปาโณติ เจตฺถ โวหารโต สตฺโต, ปรมตฺถโต ชีวิตินฺทฺริยํฯ ตสฺมิํ ปน ปาเณ ปาณสญฺญิโน ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกอุปกฺกมสมุฏฺฐาปิกา กายวจีทฺวารานํ อญฺญตรปฺปวตฺตา วธกเจตนา ปาณาติปาโต, ตโต ปาณาติปาตาฯ

เวรมณีติ เวรเหตุตาย เวรสญฺญิตํ ปาณาติปาตาทิปาปธมฺมํ มณติ, ‘‘มยิ อิธ ฐิตาย กถมาคจฺฉสี’’ติ วา ตชฺเชนฺตี วิย นีหรตีติ เวรมณีฯ วิรมติ เอตายาติ วา วิรมณีติ วตฺตพฺเพ นิรุตฺตินเยน ‘‘เวรมณี’’ติ วุตฺตํฯ อตฺถโต ปน เวรมณีติ กามาวจรกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตา วิรติโยฯ สา ‘‘ปาณาติปาตาทิํ วิรมนฺตสฺส ยา ตสฺมิํ สมเย ปาณาติปาตา อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาปตฺติ เวลานติกฺกโม เสตุฆาโต’’ติ เอวมาทินา นเยน วิภงฺเค (วิภ. 704) วุตฺตาฯ กามญฺเจสา เวรมณี นาม โลกุตฺตราปิ อตฺถิ, อิธ ปน สมาทานวสปฺปวตฺตา วิรติ อธิปฺเปตาติ โลกุตฺตราย วิรติยา สมาทานวเสน ปวตฺติอสมฺภวโต กามาวจรกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตา วิรติโย คเหตพฺพาฯ

อทินฺนาทานา เวรมณีติอาทีสุ อทินฺนสฺส อาทานํ อทินฺนาทานํ, ปรสฺสหรณํ, เถยฺยํ โจริกาติ วุตฺตํ โหติฯ ตตฺถ อทินฺนนฺติ ปรปริคฺคหิตํฯ ยตฺถ ปโร ยถากามการิตํ อาปชฺชนฺโต อทณฺฑารโห อนุปวชฺโช จ โหติ, ตสฺมิํ ปน ปรปริคฺคหิเต ปรปริคฺคหิตสอญโน ตทาทายกอุปกฺกมสมุฏฺฐาปิกา เถยฺยเจตนา อทินฺนาทานํฯ

อพฺรหฺมจริยํ นาม อเสฏฺฐจริยํ ทฺวยํทฺวยสมาปตฺติฯ

สา หิ ‘‘อปฺปสฺสาทา กามา พหุทุกฺขา พหุปายาสา, อาทีนโว เอตฺถ ภิยฺโย’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.177; 2.42) หีฬิตตฺตา อเสฏฺฐา อปฺปสตฺถา จริยาติ วา อเสฏฺฐานํ นิหีนานํ อิตฺถิปุริสานํ จริยาติ วา อเสฏฺฐจริยํ, อเสฏฺฐจริยตฺตา อพฺรหฺมจริยนฺติ จ วุจฺจติ , อตฺถโต ปน อสทฺธมฺมเสวนาธิปฺปาเยน กายทฺวารปฺปวตฺตา มคฺเคนมคฺคปฺปฏิปตฺติสมุฏฺฐาปิกา เจตนา อพฺรหฺมจริยํฯ

มุสาติ อภูตํ อตจฺฉํ วตฺถุ, วาโทติ ตสฺส ภูตโต ตจฺฉโต วิญฺญาปนํฯ ลกฺขณโต ปน อตถํ วตฺถุํ ตถโต ปรํ วิญฺญาเปตุกามสฺส ตถาวิญฺญตฺติสมุฏฺฐาปิกา เจตนา มุสาวาโท มุสา วทียติ วุจฺจติ เอตายาติ กตฺวาฯ

สุราเมรยมชฺชปฺปมาทฏฺฐานาติ เอตฺถ สุราติ ปูวสุรา ปิฏฺฐสุรา โอทนสุรา กิณฺณปกฺขิตฺตา สมฺภารสํยุตฺตาติ ปญฺจ สุราฯ เมรยนฺติ ปุปฺผาสโว ผลาสโว มธฺวาสโว คุฬาสโว สมฺภารสํยุตฺโตติ ปญฺจ อาสวาฯ ตตฺถ ปูเว ภาชเน ปกฺขิปิตฺวา ตชฺชํ อุทกํ ทตฺวา มทฺทิตฺวา กตา ปูวสุราฯ เอวํ เสสสุราปิฯ กิณฺณาติ ปน ตสฺสา สุราย พีชํ วุจฺจติ, เย สุราโมทกาติ วุจฺจนฺติ, เต ปกฺขิปิตฺวา กตา กิณฺณปกฺขิตฺตาฯ หรีตกีสาสปาทินานาสมฺภาเรหิ สํโยชิตา สมฺภารสํยุตฺตาฯ มธุกตาลนาฬิเกราทิปุปฺผรโส จิรปริวาสิโต ปุปฺผาสโวฯ ปนสาทิผลรโส ผลาสโวฯ มุทฺทิการโส มธฺวาสโวฯ อุจฺฉุรโส คุฬาสโวฯ หรีตกอามลกกฏุกภณฺฑาทินานาสมฺภารานํ รโส จิรปริวาสิโต สมฺภารสํยุตฺโตฯ ตํ สพฺพมฺปิ มทกรณวเสน มชฺชํ ปิวนฺตํ มทยตีติ กตฺวาฯ ปมาทฏฺฐานนฺติ ปมาทการณํฯ ยาย เจตนาย ตํ มชฺชํ ปิวนฺติ, ตสฺสา เอตํ อธิวจนํฯ สุราเมรยมชฺเช ปมาทฏฺฐานํ สุราเมรยมชฺชปฺปมาทฏฺฐานํ, ตสฺมา สุราเมรยมชฺชปฺปมาทฏฺฐานาฯ

วิกาลโภชนาติ อรุณุคฺคมนโต ปฏฺฐาย ยาว มชฺฌนฺหิกาฯ อยํ พุทฺธาทีนํ อริยานํ อาจิณฺณสมาจิณฺโณ โภชนสฺส กาโล นาม, ตทญฺโญ วิกาโลฯ ภุญฺชิตพฺพฏฺเฐน โภชนํ, ยาคุภตฺตาทิ สพฺพํ ยาวกาลิกวตฺถุฯ ยถา จ ‘‘รตฺตูปรโต’’ติ (ที. 1.10, 194; ม. นิ. 1.293; 3.14) เอตฺถ รตฺติยา โภชนํ รตฺตีติ อุตฺตรปทโลเปน วุจฺจติ, เอวเมตฺถ โภชนชฺโฌหรณํ โภชนนฺติฯ วิกาเล โภชนํ วิกาลโภชนํ, ตโต วิกาลโภชนา, วิกาเล ยาวกาลิกวตฺถุสฺส อชฺโฌหรณาติ อตฺโถฯ

อถ วา น เอตฺถ กมฺมสาธโน ภุญฺชิตพฺพตฺถวาจโก โภชนสทฺโท, อถ โข ภาวสาธโน อชฺโฌหรณตฺถวาจโก คเหตพฺโพ , ตสฺมา วิกาเล โภชนํ อชฺโฌหรณํ วิกาลโภชนํฯ กสฺส ปน อชฺโฌหรณนฺติ? ยามกาลิกาทีนํ อนุญฺญาตตฺตา วิกาลโภชน-สทฺทสฺส วา ยาวกาลิกชฺโฌหรเณ นิรุฬฺหตฺตา ยาวกาลิกสฺสาติ วิญฺญายติ, อตฺถโต ปน กายทฺวารปฺปวตฺตา วิกาเล ยาวกาลิกชฺโฌหรณเจตนา ‘‘วิกาลโภชน’’นฺติ เวทิตพฺพาฯ

นจฺจคีตวาทิตวิสูกทสฺสนาติ เอตฺถ สาสนสฺส อนนุโลมตฺตา วิสูกํ ปฏาณีภูตํ ทสฺสนนฺติ วิสูกทสฺสนํฯ นจฺจาทีนญฺหิ ทสฺสนํ สฉนฺทราคปฺปวตฺติโต สงฺเขปโต ‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณ’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตํ (ที. นิ. 2.90; ธ. ป. 183) ภควโต สาสนํ น อนุโลเมติฯ นจฺจญฺจ คีตญฺจ วาทิตญฺจ วิสูกทสฺสนญฺจ นจฺจคีตวาทิตวิสูกทสฺสนํฯ อตฺตนา ปโยชิยมานํ ปเรหิ ปโยชาปิยมานญฺเจตฺถ นจฺจํ นจฺจภาวสามญฺญโต ปาฬิยํ เอเกเนว นจฺจ-สทฺเทน คหิตํ, ตถา คีตวาทิต-สทฺเทหิ คายนคายาปนวาทนวาทาปนานิ, ตสฺมา อตฺตนา นจฺจนนจฺจาปนาทิวเสน นจฺจา จ คีตา จ วาทิตา จ อนฺตมโส มยูรนจฺจาทิวเสนปิ ปวตฺตานํ นจฺจาทีนํ วิสูกภูตา ทสฺสนา จ เวรมณีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ นจฺจาทีนิ อตฺตนา ปโยเชตุํ วา ปเรหิ ปโยชาเปตุํ วา ปยุตฺตานิ ปสฺสิตุํ วา เนว ภิกฺขูนํ น ภิกฺขุนีนํ วฏฺฏติฯ ทสฺสเนน เจตฺถ สวนมฺปิ สงฺคหิตํ วิรูเปกเสสนเยนฯ ยถา สกํ วิสยอาโลจนสภาวตาย วา ปญฺจนฺนํ วิญฺญาณานํ สวนกิริยายปิ ทสฺสนสงฺเขปสมฺภวโต ‘‘ทสฺสนา’’ อิจฺเจว วุตฺตํฯ เตเนว วุตฺตํ ‘‘ปญฺจหิ วิญฺญาเณหิ น กญฺจิ ธมฺมํ ปฏิวิชานาติ อญฺญตฺร อภินิปาตมตฺตา’’ติฯ ทสฺสนกมฺยตาย อุปสงฺกมิตฺวา ปสฺสโต เอว เจตฺถ วีติกฺกโม โหติ, ฐิตนิสินฺนสยโนกาเส ปน อาคตํ คจฺฉนฺตสฺส วา อาปาถคตํ ปสฺสโต สิยา สํกิเลโส, น วีติกฺกโมฯ

มาลาคนฺธวิเลปนธารณมณฺฑนวิภูสนฏฺฐานาติ เอตฺถ มาลาติ ยํ กิญฺจิ ปุปฺผํฯ กิญฺจาปิ หิ มาลา-สทฺโท โลเก พทฺธมาลวาจโก, สาสเน ปน รุฬฺหิยา ปุปฺเผสุปิ วุตฺโต, ตสฺมา ยํ กิญฺจิ ปุปฺผํ พทฺธมพทฺธํ วา, ตํ สพฺพํ ‘‘มาลา’’ติ ทฏฺฐพฺพํฯ คนฺธนฺติ วาสจุณฺณธูมาทิกํ วิเลปนโต อญฺญํ ยํ กิญฺจิ คนฺธชาตํฯ วิเลปนนฺติ วิเลปนตฺถํ ปิสิตฺวา ปฏิยตฺตํ ยํ กิญฺจิ ฉวิราคกรณํฯ

ปิฬนฺธนํ ธารณํ, อูนฏฺฐานปูรณํ มณฺฑนํ, คนฺธวเสน ฉวิราควเสน จ สาทิยนํ วิภูสนํฯ เตเนว ทีฆนิกายฏฺฐกถายํ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.10) มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถายญฺจ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.293) ‘‘ปิฬนฺธนฺโต ธาเรติ นาม, อูนฏฺฐานํ ปูเรนฺโต มณฺเฑติ นาม, คนฺธวเสน ฉวิราควเสน จ สาทิยนฺโต วิภูเสติ นามา’’ติ วุตฺตํฯ ปรมตฺถโชติกายํ ปน ขุทฺทกฏฺฐกถายํ (ขุ. ปา. อฏฺฐ. 2.ปจฺฉิมปญฺจสิกฺขาปทวณฺณนา) ‘‘มาลาทีสุ ธารณาทีนิ ยถาสงฺขฺยํ โยเชตพฺพานี’’ติ เอตฺตกเมว วุตฺตํฯ ฐานํ วุจฺจติ การณํ, ตสฺมา ยาย ทุสฺสีลฺยเจตนาย ตานิ มาลาธารณาทีนิ มหาชโน กโรติ, สา ธารณมณฺฑนวิภูสนฏฺฐานํฯ

อุจฺจาสยนมหาสยนาติ เอตฺถ อุจฺจาติ อุจฺจ-สทฺเทน สมานตฺถํ เอกํ สทฺทนฺตรํฯ เสติ เอตฺถาติ สยนํ, อุจฺจาสยนญฺจ มหาสยนญฺจ อุจฺจาสยนมหาสยนํฯ อุจฺจาสยนํ วุจฺจติ ปมาณาติกฺกนฺตํ มญฺจาทิฯ มหาสยนํ อกปฺปิยตฺถรเณหิ อตฺถตํ อาสนฺทาทิฯ อาสนญฺเจตฺถ สยเนเนว สงฺคหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ยสฺมา ปน อาธาเร ปฏิกฺขิตฺเต ตทาธารา กิริยา ปฏิกฺขิตฺตาว โหติ, ตสฺมา ‘‘อุจฺจาสยนมหาสยนา’’ อิจฺเจว วุตฺตํ, อตฺถโต ปน ตทุปโภคภูตนิสชฺชานิปชฺชเนหิ วิรติ ทสฺสิตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ อถ วา อุจฺจาสยนมหาสยนสยนาติ เอตสฺมิํ อตฺเถ เอกเสสนเยน อยํ นิทฺเทโส กโต ยถา ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตน’’นฺติ, อาสนกิริยาปุพฺพกตฺตา สยนกิริยาย สยนคฺคหเณเนว อาสนมฺปิ คหิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

ชาตรูปรชตปฏิคฺคหณาติ เอตฺถ ชาตรูปนฺติ สุวณฺณํฯ รชตนฺติ กหาปโณ โลหมาสโก ชตุมาสโก ทารุมาสโกติ เย โวหารํ คจฺฉนฺติ, ตสฺส อุภยสฺสปิ ปฏิคฺคหณํ ชาตรูปรชตปฏิคฺคหณํฯ ติวิธญฺเจตฺถ ปฏิคฺคหณํ กาเยน วาจาย มนสาติฯ ตตฺถ กาเยน ปฏิคฺคหณํ อุคฺคณฺหนํ, วาจาย ปฏิคฺคหณํ อุคฺคหาปนํ, มนสา ปฏิคฺคหณํ สาทิยนํฯ ติวิธมฺปิ ปฏิคฺคหณํ สามญฺญนิทฺเทเสน เอกเสสนเยน วา คเหตฺวา ‘‘ปฏิคฺคหณา’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา เนว อุคฺคเหตุํ น อุคฺคหาเปตุํ น อุปนิกฺขิตฺตํ วา สาทิตุํ วฏฺฏติฯ อิมานิ ปน ทส สิกฺขาปทานิ คหฏฺฐานมฺปิ สาธารณานิฯ วุตฺตญฺเหตํ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 13) ‘‘อุปาสกอุปาสิกานํ นิจฺจสีลวเสน ปญฺจ สิกฺขาปทานิ, สติ วา อุสฺสาเห ทส, อุโปสถงฺควเสน อฏฺฐาติ อิทํ คหฏฺฐสีล’’นฺติฯ

เอตฺถ หิ ทสาติ สามเณเรหิ รกฺขิตพฺพสีลมาห ฆฏิการาทีนํ วิยฯ ปรมตฺถโชติกายํ ปน ขุทฺทกฏฺฐกถายํ (ขุ. ปา. อฏฺฐ. 2.สาธารณวิเสสววตฺถาน) ‘‘อาทิโต ทฺเว จตุตฺถปญฺจมานิ อุปาสกานํ สามเณรานญฺจ สาธารณานิ นิจฺจสีลวเสน, อุโปสถสีลวเสน ปน อุปาสกานํ สตฺตมฏฺฐมํ เจกํ องฺคํ กตฺวา สพฺพปจฺฉิมวชฺชานิ สพฺพานิปิ สามเณเรหิ สาธารณานิ, ปจฺฉิมํ ปน สามเณรานเมว วิเสสภูต’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ ‘‘สติ วา อุสฺสาเห ทสา’’ติ อิมินา น สเมติฯ นาสนวตฺถูติ ลิงฺคนาสนาย วตฺถุ, อธิฏฺฐานํ การณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

[107] กินฺตีติ เกน นุ โข อุปาเยนฯ ‘‘อตฺตโน ปริเวณนฺติ อิทํ ปุคฺคลิกํ สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ อยเมตฺถ คณฺฐิปทการานํ อธิปฺปาโย – ‘‘วสฺสคฺเคน ปตฺตเสนาสน’’นฺติ อิมินา ตสฺส วสฺสคฺเคน ปตฺตํ สงฺฆิกเสนาสนํ วุตฺตํ, ‘‘อตฺตโน ปริเวณ’’นฺติ อิมินาปิ ตสฺเสว ปุคฺคลิกเสนาสนํ วุตฺตนฺติฯ อยํ ปเนตฺถ อมฺหากํ ขนฺติ – ‘‘ยตฺถ วา วสตี’’ติ อิมินา สงฺฆิกํ วา โหตุ ปุคฺคลิกํ วา, ตสฺส นิพทฺธวสนกเสนาสนํ วุตฺตํฯ ‘‘ยตฺถ วา ปฏิกฺกมตี’’ติ อิมินา ปน ยํ อาจริยสฺส อุปชฺฌายสฺส วา วสนฏฺฐานํ อุปฏฺฐานาทินิมิตฺตํ นิพทฺธํ ปวิสติ, ตํ อาจริยุปชฺฌายานํ วสนฏฺฐานํ วุตฺตํฯ ตสฺมา ตทุภยํ ทสฺเสตุํ ‘‘อุภเยนปิ อตฺตโน ปริเวณญฺจ วสฺสคฺเคน ปตฺตเสนาสนญฺจ วุตฺต’’นฺติ อาหฯ ตตฺถ อตฺตโน ปริเวณนฺติ อิมินา อาจริยุปชฺฌายานํ วสนฏฺฐานํ ทสฺสิตํ, วสฺสคฺเคน ปตฺตเสนาสนนฺติ อิมินา ปน ตสฺส วสนฏฺฐานํฯ ตทุภยมฺปิ สงฺฆิกํ วา โหตุ ปุคฺคลิกํ วา, อาวรณํ กาตพฺพเมวาติฯ มุขทฺวาริกนฺติ มุขทฺวาเรน ภุญฺชิตพฺพํฯ ทณฺฑกมฺมํ กตฺวาติ ทณฺฑกมฺมํ โยเชตฺวาฯ ทณฺเฑนฺติ วิเนนฺติ เอเตนาติ ทณฺโฑ, โสเยว กาตพฺพตฺตา กมฺมนฺติ ทณฺฑกมฺมํ, อาวรณาทิฯ

สิกฺขาปททณฺฑกมฺมวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อนาปุจฺฉาวรณวตฺถุอาทิกถาวณฺณนา

[108] ทณฺฑกมฺมมสฺส กโรถาติ อสฺส ทณฺฑกมฺมํ โยเชถ อาณาเปถฯ ทณฺฑกมฺมนฺติ วา นิคฺคหกมฺมํ, ตสฺมา นิคฺคหมสฺส กโรถาติ วุตฺตํ โหติฯ เอส นโย สพฺพตฺถ อีทิเสสุ ฐาเนสุฯ เสนาสนคฺคาโห จ ปฏิปฺปสฺสมฺภตีติ อิมินา จ ฉินฺนวสฺโส จ โหตีติ ทีเปติฯ สเจ อากิณฺณโทโสว โหติ, อายติํ สํวเร น ติฏฺฐติ, นิกฺกฑฺฒิตพฺโพติ เอตฺถ สเจ ยาวตติยํ วุจฺจมาโน น โอรมติ, สงฺฆํ อปโลเกตฺวา นาเสตพฺโพฯ ปุน ปพฺพชฺชํ ยาจมาโนปิ อปโลเกตฺวา ปพฺพาเชตพฺโพติ วทนฺติฯ ปจฺฉิมิกาย วสฺสาวาสิกํ ลจฺฉตีติ ปจฺฉิมิกาย ปุน วสฺสํ อุปคตตฺตา ลจฺฉติฯ อปโลเกตฺวา ลาโภ ทาตพฺโพติ ฉินฺนวสฺสตาย วุตฺตํฯ อิตรานิ ปญฺจ สิกฺขาปทานีติ วิกาลโภชนาทีนิ ปญฺจฯ อจฺจยํ เทสาเปตพฺโพติ ‘‘อจฺจโย มํ, ภนฺเต, อจฺจคมา’’ติอาทินา นเยน เทสาเปตพฺโพฯ

อนาปุจฺฉาวรณวตฺถุอาทิกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ