วิหาโรติ ปาการปริจฺฉินฺโน สกโล อาวาโสฯ อฑฺฒโยโคติ

ทีฆปาสาโทฯ ครุฬสณฺฐานปาสาโทติปิ วทนฺติฯ ปาสาโทติ จตุรสฺสปาสาโทฯ หมฺมิยนฺติ มุณฺฑจฺฉทนปาสาโทฯ อปเร ปน ภณนฺติ ‘‘วิหาโร นาม ทีฆมุขปาสาโท, อฑฺฒโยโค เอกปสฺสจฺฉทนกเสนาสนํ , ตสฺส กิร เอกปสฺเส ภิตฺติ อุจฺจตรา โหติ, อิตรปสฺเส นีจา, เตน ตํ เอกปสฺสจฺฉทนกํ โหติ, ปาสาโท อายตจตุรสฺสปาสาโท, หมฺมิยํ มุณฺฑจฺฉทนํ จนฺทิกงฺคณยุตฺต’’นฺติฯ คุหาติ ปพฺพตคุหาฯ ปูติมุตฺตนฺติ ยํ กิญฺจิ มุตฺตํฯ ยถา สุวณฺณวณฺโณปิ กาโย ‘‘ปูติกาโย’’ติ วุจฺจติ, เอวํ อภินวมฺปิ มุตฺตํ ปูติมุตฺตเมวฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวฯ

ราธพฺราหฺมณวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อาจริยวตฺตกถาวณฺณนา

[75] อุปเสนวตฺถุมฺหิ อาจิณฺณนฺติ จริตํ วตฺตํ อนุธมฺมตาฯ กจฺจิ ภิกฺขุ ขมนียนฺติ ภิกฺขุ กจฺจิ ตุยฺหํ อิทํ จตุจกฺกํ นวทฺวารํ สรีรยนฺตํ ขมนียํ สกฺกา ขมิตุํ สหิตุํ ปริหริตุํ, น กิญฺจิ ทุกฺขํ อุปฺปาเทตีติฯ กจฺจิ ยาปนียนฺติ กจฺจิ สพฺพกิจฺเจสุ ยาเปตุํ สกฺกา, น กิญฺจิ อนฺตรายํ ทสฺเสตีติฯ ชานนฺตาปิ ตถาคตาติเอวมาทิ ยํ ปรโต ‘‘กติ วสฺโสสิ ตฺวํ ภิกฺขู’’ติอาทินา ปุจฺฉิ, ตสฺส ปริหารทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ – ตถาคตา นาม ชานนฺตาปิ สเจ ตาทิสํ ปุจฺฉาการณํ โหติ, ปุจฺฉนฺติฯ สเจ ปน ตาทิสํ ปุจฺฉาการณํ นตฺถิ, ชานนฺตาปิ น ปุจฺฉนฺติฯ ยสฺมา ปน พุทฺธานํ อชานนํ นาม นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘อชานนฺตาปี’’ติ น วุตฺตํฯ กาลํ วิทิตฺวา ปุจฺฉนฺตีติ สเจ ตสฺสา ปุจฺฉาย โส กาโล โหติ, เอวํ ตํ กาลํ วิทิตฺวา ปุจฺฉนฺติฯ สเจ น โหติ, เอวมฺปิ กาลํ วิทิตฺวาว น ปุจฺฉนฺติฯ เอวํ ปุจฺฉนฺตาปิ จ อตฺถสํหิตํ ตถาคตา ปุจฺฉนฺติ, ยํ อตฺถนิสฺสิตํ การณนิสฺสิตํ, ตเทว ปุจฺฉนฺติ, โน อนตฺถสํหิตํฯ กสฺมา? ยสฺมา อนตฺถสํหิเต เสตุฆาโต ตถาคตานํฯ เสตุ วุจฺจติ มคฺโค, มคฺเคเนว ตาทิสสฺส วจนสฺส ฆาโต สมุจฺเฉโทติ วุตฺตํ โหติฯ

อิทานิ อตฺถสํหิตนฺติ เอตฺถ ยํ อตฺถนิสฺสิตํ วจนํ ตถาคตา ปุจฺฉนฺติ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ทฺวีหิ อากาเรหี’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ อากาเรหีติ การเณหิ ฯ ธมฺมํ วา เทเสสฺสามาติ อฏฺฐุปฺปตฺติยุตฺตํ สุตฺตํ วา ปุพฺพจริตการณยุตฺตํ ชาตกํ วา กถยิสฺสามฯ สาวกานํ วา สิกฺขาปทํ ปญฺญเปสฺสามาติ สาวกานํ วา ตาย ปุจฺฉาย วีติกฺกมํ ปากฏํ กตฺวา ครุกํ วา ลหุกํ วา สิกฺขาปทํ ปญฺญเปสฺสาม อาณํ ฐเปสฺสามฯ อติลหุนฺติ อติสีฆํฯ

[76] อญฺญติตฺถิยวตฺถุมฺหิ อญฺญติตฺถิยปุพฺโพติ ปุพฺเพ อญฺญติตฺถิโย ภูโตติ อญฺญติตฺถิยปุพฺโพฯ เอตฺถ (อ. นิ. อฏฺฐ. 2.3.62) จ ติตฺถํ ชานิตพฺพํ, ติตฺถกโร ชานิตพฺโพ , ติตฺถิยา ชานิตพฺพา, ติตฺถิยสาวกา ชานิตพฺพาฯ ตตฺถ ติตฺถํ นาม ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิโยฯ เอตฺถ หิ สตฺตา ตรนฺติ อุปฺปิลวนฺติ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรนฺติ, ตสฺมา ‘‘ติตฺถ’’นฺติ วุจฺจนฺติฯ ตาสํ ทิฏฺฐีนํ อุปฺปาเทตา ติตฺถกโร นาม ปูรณกสฺสปาทิโกฯ ตสฺส ลทฺธิํ คเหตฺวา ปพฺพชิตา ติตฺถิยา นามฯ เต หิ ติตฺเถ ชาตาติ ติตฺถิยา, ยถาวุตฺตํ วา ทิฏฺฐิคตสงฺขาตํ ติตฺถํ เอเตสํ อตฺถีติ ติตฺถิกา, ติตฺถิกา เอว ติตฺถิยาฯ เตสํ ปจฺจยทายกา ติตฺถิยสาวกาติ เวทิตพฺพาฯ สหธมฺมิกํ วุจฺจมาโนติ สหธมฺมิเกน วุจฺจมาโน, กรณตฺเถ อุปโยควจนํฯ ปญฺจหิ สหธมฺมิเกหิ สิกฺขิตพฺพตฺตา, เตสํ วา สนฺตกตฺตา ‘‘สหธมฺมิก’’นฺติ ลทฺธนาเมน พุทฺธปญฺญตฺเตน สิกฺขาปเทน วุจฺจมาโนติ อตฺโถฯ ปสูโรติ ตสฺส นามํฯ ปริพฺพาชโกติ คิหิพนฺธนํ ปหาย ปพฺพชฺชุปคโตฯ

ตํเยว ติตฺถายตนนฺติ เอตฺถ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิสงฺขาตํ ติตฺถเมว อายตนนฺติ ติตฺถายตนํ, ติตฺถํ วา เอเตสํ อตฺถีติ ติตฺถิโน, ติตฺถิยา, เตสํ อายตนนฺติปิ ติตฺถายตนํฯ อายตนนฺติ จ ‘‘อสฺสานํ กมฺโพโช อายตนํ, คุนฺนํ ทกฺขิณปโถ อายตน’’นฺติ เอตฺถ สญฺชาติฏฺฐานํ อายตนํ นามฯ

‘‘มโนรเม อายตเน, เสวนฺติ นํ วิหงฺคมา;

ฉายํ ฉายตฺถิโน ยนฺติ, ผลตฺถํ ผลโภชิโน’’ติฯ (อ. นิ. 5.38) –

เอตฺถ สโมสรณฏฺฐานํฯ ‘‘ปญฺจิมานิ, ภิกฺขเว, วิมุตฺตายตนานี’’ติ (อ. นิ. 5.26) เอตฺถ การณํ, ตํ อิธ สพฺพมฺปิ ลพฺภติฯ

สพฺเพปิ หิ ทิฏฺฐิคติกา สญฺชายมานา อิมาสุเยว ทฺวาสฏฺฐิยา ทิฏฺฐีสุ สญฺชายนฺติ, สโมสรมานาปิ เอตาสุเยว สโมสรนฺติ สนฺนิปตนฺติ, ทิฏฺฐิคติกภาเว จ เนสํ อิมาเยว ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิโย การณํ, ตสฺมา ยถาวุตฺตํ ติตฺถเมว สญฺชาติอาทินา อตฺเถน อายตนนฺติ ติตฺถายตนํ, เตเนวตฺเถน ติตฺถีนํ อายตนนฺติปิ ติตฺถายตนํฯ

อายสฺมโต นิสฺสาย วจฺฉามีติ เอตฺถ อายสฺมโตติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ, อายสฺมนฺตํ นิสฺสาย วสิสฺสามีติ อตฺโถฯ พฺยตฺโต…เป.… วุตฺตลกฺขโณเยวาติ ปริสุปฏฺฐาปกพหุสฺสุตํ สนฺธาย วทติฯ ปญฺจหุปาลิ องฺเคหีติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรโต อาวิ ภวิสฺสติฯ

อาจริยวตฺตกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปณามนาขมาปนากถาวณฺณนา

[80] ยํ ปุพฺเพ ลกฺขณํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ, ‘‘เตเนว ลกฺขเณน นิสฺสยนฺเตวาสิกสฺส อาปตฺติ เวทิตพฺพา’’ติ โปตฺถเกสุ ปาโฐ ทิสฺสติ, ‘‘น เตเนว ลกฺขเณน นิสฺสยนฺเตวาสิกสฺส อาปตฺติ เวทิตพฺพา’’ติ เอวํ ปเนตฺถ ปาโฐ เวทิตพฺโพฯ สทฺธิวิหาริกสฺส วุตฺตลกฺขเณน นิสฺสยนฺเตวาสิกสฺส อาปตฺติ น เวทิตพฺพาติ เอวํ ปเนตฺถ อตฺโถปิ เวทิตพฺโพฯ อญฺญถา ‘‘นิสฺสยนฺเตวาสิเกน หิ ยาว อาจริยํ นิสฺสาย วสติ, ตาว สพฺพํ อาจริยวตฺตํ กาตพฺพ’’นฺติ อิทํ วิรุชฺเฌยฺยฯ อิทญฺหิ วจนํ นิสฺสยนฺเตวาสิกสฺส อมุตฺตนิสฺสยสฺเสว วตฺตํ อกโรนฺตสฺส อาปตฺตีติ ทีเปติฯ ตสฺมา สทฺธิวิหาริกสฺส ยถาวุตฺตวตฺตํ อกโรนฺตสฺส นิสฺสยมุตฺตกสฺส อมุตฺตกสฺสปิ อาปตฺติ, นิสฺสยนฺเตวาสิกสฺส ปน อมุตฺตนิสฺสยสฺเสว อาปตฺตีติ คเหตพฺพํฯ เตเนว วิสุทฺธิมคฺเคปิ (วิสุทฺธิ. 1.41) ญาติปลิโพธกถายํ –

‘‘ญาตีติ วิหาเร อาจริยุปชฺฌายสทฺธิวิหาริกอนฺเตวาสิกสมานุปชฺฌายกสมานาจริยกา, ฆเร มาตา ปิตา ภคินี ภาตาติ เอวมาทิกาฯ เต คิลานา อิมสฺส ปลิโพธา โหนฺติ, ตสฺมา โส ปลิโพโธ อุปฏฺฐหิตฺวา เตสํ ปากติกกรเณน อุปจฺฉินฺทิตพฺโพฯ ตตฺถ อุปชฺฌาโย ตาว คิลาโน สเจ ลหุํ น วุฏฺฐาติ, ยาวชีวํ ปฏิชคฺคิตพฺโพฯ