ตถา สุกฺขวิปสฺสกานํ วิปสฺสนาจาโร อนฺธานํ ยฏฺฐิโกฏิยา คมนสทิโส, โลกิยาภิญฺญปฺปตฺตปกติสาวกานํ ทณฺฑกเสตุคมนสทิโส, มหาสาวกานํ ชงฺฆเสตุคมนสทิโส, อคฺคสาวกานํ สกฏเสตุคมนสทิโส, ปจฺเจกพุทฺธานํ มหาชงฺฆมคฺคคมนสทิโส, สมฺมาสมฺพุทฺธานํ มหาสกฏมคฺคคมนสทิโสฯ ตถา พุทฺธานํ ปจฺเจกพุทฺธานญฺจ วิปสฺสนา จินฺตามยญาณสํวฑฺฒิตตฺตา สยมฺภูญาณภูตา, อิตเรสํ สุตมยญาณสํวฑฺฒิตตฺตา ปโรปเทสสมฺภูตาติ เวทิตพฺพาฯ

อิทานิ อุภินฺนมฺปิ เถรานํ ปุพฺพโยคํ ทสฺเสตุํ ‘‘อตีเต กิรา’’ติอาทิมาหฯ ตํ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมวฯ

[63] คิริพฺพชนครนฺติ สมนฺตา ปพฺพตปริกฺขิตฺตํ วชสทิสํ หุตฺวา ติฏฺฐตีติ คิริพฺพชนฺติ เอวํลทฺธนามํ ราชคหนครํฯ อุสูยนกิริยาย กมฺมภาวํ สนฺธาย ‘‘อุปโยคตฺเถ วา’’ติ วุตฺตํฯ

สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานปพฺพชฺชากถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อุปชฺฌายวตฺตกถาวณฺณนา

[64] วชฺชาวชฺชํ อุปนิชฺฌายตีติ อุปชฺฌาโย, นตฺถิ อุปชฺฌาโย เอเตสนฺติ อนุปชฺฌายกาฯ เตนาห ‘‘วชฺชาวชฺชํ อุปนิชฺฌายเกน ครุนา วิรหิตา’’ติฯ ตตฺถ วชฺชาวชฺชนฺติ ขุทฺทกํ มหนฺตญฺจ วชฺชํฯ วุทฺธิอตฺโถ หิ อยมกาโร ‘‘ผลาผล’’นฺติอาทีสุ วิยฯ อุตฺติฏฺฐปตฺตนฺติ เอตฺถ อุจฺฉิฏฺฐ-สทฺทสมานตฺโถ อุตฺติฏฺฐ-สทฺโทฯ เตเนวาห ‘‘ตสฺมิญฺหิ มนุสฺสา อุจฺฉิฏฺฐสญฺญิโน, ตสฺมา อุตฺติฏฺฐปตฺตนฺติ วุตฺต’’นฺติฯ ปิณฺฑาย จรณกปตฺตนฺติ อิมินา ปน ปตฺตสฺส สรูปทสฺสนมุเขน อุจฺฉิฏฺฐกปฺปนาย การณํ วิภาวิตํฯ ตสฺมินฺติ ตสฺมิํ ปิณฺฑาย จรณกปตฺเตฯ

[65] สคารวา สปฺปติสฺสาติ เอตฺถ ครุภาโว คารวํ, ปาสาณจฺฉตฺตํ วิย ครุกรณียตาฯ สห คารเวนาติ สคารวาฯ ครุนา กิสฺมิญฺจิ วุตฺเต คารววเสน ปติสฺสวนํ ปติสฺโส, ปติสฺสวภูตํ ตํสภาคญฺจ ยํกิญฺจิ คารวนฺติ อตฺโถฯ

สห ปติสฺเสนาติ สปฺปติสฺสา, โอวาทํ สมฺปฏิจฺฉนฺตาติ อตฺโถ ฯ ปติสฺสียตีติ วา ปติสฺโส, ครุกาตพฺโพฯ เตน สห ปติสฺเสนาติ สปฺปติสฺสาฯ อฏฺฐกถายํ ปน พฺยญฺชนวิจารํ อกตฺวา อตฺถมตฺตเมว ทสฺเสตุํ ‘‘ครุกภาวญฺเจว เชฏฺฐกภาวญฺจ อุปฏฺฐเปตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ สาหูติ สาธุฯ ลหูติ อครุ, มม ตุยฺหํ อุปชฺฌายภาเว ภาริยํ นาม นตฺถีติ อตฺโถฯ โอปายิกนฺติ อุปายปฏิสํยุตฺตํ เต อุปชฺฌายคฺคหณํ อิมินา อุปาเยน ตฺวํ เม อิโต ปฏฺฐาย ภาโร ชาโตสีติ วุตฺตํ โหติฯ ปติรูปนฺติ อนุรูปํ ตว อุปชฺฌายคฺคหณนฺติ อตฺโถฯ ปาสาทิเกนาติ ปสาทาวเหน กายวจีปโยเคนฯ สมฺปาเทหีติ ติวิธสิกฺขํ นิปฺผาเทหีติ อตฺโถฯ กาเยน วาติ หตฺถมุทฺทาทิํ ทสฺเสนฺโต กาเยน วา วิญฺญาเปติฯ คหิโต ตยา…เป.… วิญฺญาเปตีติ ‘‘สาหู’’ติอาทีสุ เอกํ วทนฺโตเยว อิมมตฺถํ วิญฺญาเปตีติ วุจฺจติฯ เตเนวาห ‘‘อิทเมว หี’’ติอาทิฯ สาธูติ สมฺปฏิจฺฉนํ สนฺธายาติ อุปชฺฌาเยน ‘‘สาหู’’ติ วุตฺเต สทฺธิวิหาริกสฺส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉนวจนํ สนฺธายฯ กสฺมา นปฺปมาณนฺติ อาห ‘‘อายาจนทานมตฺเตน หี’’ติอาทิ, สทฺธิวิหาริกสฺส ‘‘อุปชฺฌาโย เม, ภนฺเต, โหหี’’ติ อายาจนมตฺเตน, อุปชฺฌายสฺส จ ‘‘สาหู’’ติอาทินา ทานวจนมตฺเตนาติ อตฺโถฯ น เอตฺถ สมฺปฏิจฺฉนํ องฺคนฺติ สทฺธิวิหาริกสฺส สมฺปฏิจฺฉนวจนํ เอตฺถ อุปชฺฌายคฺคหเณ องฺคํ น โหติฯ

[66] สมฺมาวตฺตนาติ สมฺมาปวตฺติฯ อสฺสาติ สทฺธิวิหาริกสฺสฯ ตาทิสเมว มุขโธวโนทกํ ทาตพฺพนฺติ อุตุมฺหิ สรีรสภาเว จ เอกากาเร ตาทิสเมว ทาตพฺพํฯ ทฺเว จีวรานีติ ปารุปนํ สงฺฆาฏิญฺจ สนฺธาย วทติฯ ยทิ เอวํ ‘‘สงฺฆาฏิโย’’ติ กสฺมา วุตฺตนฺติ อาห ‘‘สพฺพญฺหิ จีวรํ สงฺฆฏิตตฺตา สงฺฆาฏีติ วุจฺจตี’’ติฯ ปทวีติหาเรหีติ เอตฺถ ปทํ วีติหรติ เอตฺถาติ ปทวีติหาโร, ปทวีติหรณฏฺฐานํ ทูตวิลมฺพิตํ อกตฺวา สมคมเน ทฺวินฺนํ ปทานํ อนฺตเร มุฏฺฐิรตนมตฺตํฯ ปทานํ วา วีติหรณํ อภิมุขํ หริตฺวา นิกฺเขโป ปทวีติหาโรติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อิโต ปฏฺฐายาติ ‘‘น อุปชฺฌายสฺส ภณมานสฺสา’’ติ เอตฺถ วุตฺต น-การโต ปฏฺฐายฯ สพฺพตฺถ ทุกฺกฏาปตฺติ เวทิตพฺพาติ ‘‘อีทิเสสุ คิลาโนปิ น มุจฺจตี’’ติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ อญฺญมฺปิ หิ ยถาวุตฺตํ อุปชฺฌายวตฺตํ อนาทริเยน อกโรนฺตสฺส อคิลานสฺส วตฺตเภเท สพฺพตฺถ ทุกฺกฏเมวฯ

เตเนว วกฺขติ ‘‘อคิลาเนน หิ สทฺธิวิหาริเกน สฏฺฐิวสฺเสนปิ สพฺพํ อุปชฺฌายวตฺตํ กาตพฺพํ, อนาทเรน อกโรนฺตสฺส วตฺตเภเท ทุกฺกฏํฯ น-การปฏิสํยุตฺเตสุ ปน ปเทสุ คิลานสฺสปิ ปฏิกฺขิตฺตกิริยํ กโรนฺตสฺส ทุกฺกฏเมวา’’ติ (มหาว. อฏฺฐ. 64)ฯ อาปตฺติยา อาสนฺนวาจนฺติ อาปตฺติชนกเมว วจนํ สนฺธาย วทติฯ ยาย หิ วาจาย อาปตฺติํ อาปชฺชติ, สา วาจา ตสฺสา อาปตฺติยา อาสนฺนาติ วุจฺจติฯ

จีวเรน ปตฺตํ เวเฐตฺวาติ เอตฺถ ‘‘อุตฺตราสงฺคสฺส เอเกน กณฺเณน เวเฐตฺวา’’ติ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ คาเมติ คามปริยาปนฺเน ตาทิเส กิสฺมิญฺจิ ปเทเสฯ อนฺตรฆเรติ อนฺโตเคเหฯ ปฏิกฺกมเนติ อาสนสาลายํฯ ติกฺขตฺตุํ ปานีเยน ปุจฺฉิตพฺโพติ สมฺพนฺโธ, อาทิมฺหิ มชฺเฌ อนฺเตติ เอวํ ติกฺขตฺตุํ ปุจฺฉิตพฺโพติ อตฺโถฯ อุปกฏฺโฐติ อาสนฺโนฯ โธตวาลิกายาติ นิรชาย ปริสุทฺธวาลิกายฯ สเจ ปโหตีติ วุตฺตเมวตฺถํ วิภาเวติ ‘‘น เกนจิ เคลญฺเญน อภิภูโต โหตี’’ติฯ ปริเวณํ คนฺตฺวาติ อุปชฺฌายสฺส ปริเวณํ คนฺตฺวาฯ

อุปชฺฌายวตฺตกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

[67] สทฺธิวิหาริกวตฺตกถา อุตฺตานตฺถาเยวฯ

นสมฺมาวตฺตนาทิกถาวณฺณนา

[68] นสมฺมาวตฺตนาทิกถายํ เคหสฺสิตเปมนฺติ ‘‘ปิตา เม อย’’นฺติ เอวํ อุปฺปนฺนเปมํฯ อุปชฺฌายมฺหิ ปิตุจิตฺตุปฏฺฐานเมว หิ อิธ เคหสฺสิตเปมํ นามฯ น หิ อิทํ อกุสลปกฺขิยํ เคหสฺสิตเปมํ สนฺธาย วุตฺตํ ปฏิวิทฺธสจฺจานํ ปหีนานุเคธานํ ตทสมฺภวโต, น จ ภควา ภิกฺขู สํกิเลเส นิโยเชติ, เคหสฺสิตเปมสทิสตฺตา ปน เปมมุเขน เมตฺตาสิเนโห อิธ วุตฺโตติ เวทิตพฺพํฯ ‘‘เตสุ เอโก วตฺตสมฺปนฺโน ภิกฺขุ…เป.… เตสํ อนาปตฺตี’’ติ วจนโต สเจ เอโก วตฺตสมฺปนฺโน ภิกฺขุ ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเห อปฺโปสฺสุกฺกา โหถ, อหํ ตุมฺหากํ สทฺธิวิหาริกํ อนฺเตวาสิกํ วา คิลานํ อุปฏฺฐหิสฺสามิ, โอวทิตพฺพํ โอวทิสฺสามิ, อิติ กรณีเยสุ อุสฺสุกฺกํ อาปชฺชิสฺสามี’’ติ วทติ, เต เอว วา สทฺธิวิหาริกาทโย ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเห เกวลํ อปฺโปสฺสุกฺกา โหถา’’ติ วทนฺติ, วตฺตํ วา น สาทิยนฺติ , ตโต ปฏฺฐาย อาจริยุปชฺฌายานํ อนาปตฺตีติ วทนฺติฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ

นสมฺมาวตฺตนาทิกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ราธพฺราหฺมณวตฺถุกถาวณฺณนา

[69] ราธพฺราหฺมณวตฺถุมฺหิ กิโส อโหสีติ ขาทิตุํ วา ภุญฺชิตุํ วา อสกฺโกนฺโต ตนุโก อโหสิ อปฺปมํสโลหิโตฯ อุปฺปณฺฑุปฺปณฺฑุกชาโตติ สญฺชาตุปฺปณฺฑุปฺปณฺฑุกภาโว ปณฺฑุปลาสปฺปฏิภาโคฯ ธมนิสนฺถตคตฺโตติ ปริยาทินฺนมํสโลหิตตฺตา สิราชาเลเนว สนฺถริตคตฺโตฯ อธิการนฺติ อธิกิริยํ, สกฺการนฺติ วุตฺตํ โหติฯ กตํ ชานนฺตีติ กตญฺญุโน, กตํ ปากฏํ กตฺวา ชานนฺตีติ กตเวทิโนฯ กิํ ปน เถโร ภควตา พาราณสิยํ ตีหิ สรณคมเนหิ อนุญฺญาตํ ปพฺพชฺชํ อุปสมฺปทญฺจ น ชานาตีติ? โน น ชานาติฯ ยทิ เอวํ ‘‘กถาหํ, ภนฺเต, ตํ พฺราหฺมณํ ปพฺพาเชมิ อุปสมฺปาเทมี’’ติ กสฺมา อาหาติ อิมํ อนุโยคํ สนฺธายาห ‘‘กิญฺจาปิ อายสฺมา สาริปุตฺโต’’ติอาทิฯ ปริมณฺฑเลหีติ ปริปุณฺเณหิฯ อญฺญถา วา วตฺตพฺพํ อญฺญถา วทตีติ ‘‘ภนฺเต’’ติ วตฺตพฺพํ ‘‘พนฺเธ’’ติ วทติฯ

[71-73] สมนนฺตราติ อนนฺตรํฯ ปณฺณตฺติวีติกฺกมํ กโรตีติ สิกฺขาปทวีติกฺกมํ กโรติฯ อตฺตภาวปริหรณตฺถํ นิสฺสียนฺตีติ นิสฺสยา, ปิณฺฑิยาโลปโภชนาทิกา จตฺตาโร ปจฺจยาฯ ตตฺถ ปิณฺฑิยาโลปโภชนนฺติ ชงฺฆปิณฺฑิยพเลน จริตฺวา อาโลปมตฺตํ ลทฺธโภชนํฯ อติเรกลาโภติ ‘‘ปิณฺฑิยาโลปโภชนํ นิสฺสายา’’ติ เอวํ วุตฺตภิกฺขาหารลาภโต อธิกลาโภ สงฺฆภตฺตาทิฯ ตตฺถ สกลสฺส สงฺฆสฺส ทาตพฺพภตฺตํ สงฺฆภตฺตํฯ กติปเย ภิกฺขู อุทฺทิสิตฺวา ทาตพฺพภตฺตํ อุทฺเทสภตฺตํฯ นิมนฺเตตฺวา ทาตพฺพภตฺตํ นิมนฺตนํฯ สลากํ คาหาเปตฺวา ทาตพฺพภตฺตํ สลากภตฺตํฯ เอกสฺมิํ ปกฺเข เอกทิวสํ ทาตพฺพภตฺตํ ปกฺขิกํฯ อุโปสเถ ทาตพฺพภตฺตํ อุโปสถิกํฯ ปาฏิปททิวเส ทาตพฺพภตฺตํ ปาฏิปทิกํฯ วิตฺถารกถา เนสํ เสนาสนกฺขนฺธกวณฺณนายํ อาวิ ภวิสฺสติฯ