ภทฺทวคฺคิยกถาวณฺณนา

[36] ติํสภทฺทวคฺคิยวตฺถุมฺหิ ยถาภิรนฺตํ วิหริตฺวาติ ยถาอชฺฌาสยํ วิหริตฺวาฯ พุทฺธานญฺหิ เอกสฺมิํ ฐาเน วสนฺตานํ ฉายูทกาทีนํ วิปตฺติํ วา อผาสุกเสนาสนํ วา มนุสฺสานํ อสฺสทฺธาทิภาวํ วา อาคมฺม อนภิรติ นาม นตฺถิ, เตสํ สมฺปตฺติยา ‘‘อิธ ผาสุํ วิหรามา’’ติ อภิรมิตฺวา จิรวิหาโรปิ นตฺถิฯ ยตฺถ ปน ตถาคเต วิหรนฺเต สตฺตา สรเณสุ วา ตีสุ ปติฏฺฐหนฺติ, สีลานิ วา สมาทิยนฺติ, ปพฺพชนฺติ วา, โสตาปตฺติมคฺคาทีนํ วา ปเรสํ อุปนิสฺสโย โหติ, ตตฺถ พุทฺธา สตฺเต ตาสุ สมฺปตฺตีสุ ปติฏฺฐาปนอชฺฌาสเยน วสนฺติ, ตาสํ อภาเว ปกฺกมนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ยถาอชฺฌาสยํ วิหริตฺวา’’ติฯ อชฺโฌคาเหตฺวาติ ปวิสิตฺวาฯ ติํสมตฺตาติ ติํสปมาณาฯ เสสเมตฺถ วุตฺตนยเมวฯ

ภทฺทวคฺคิยกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อุรุเวลปาฏิหาริยกถาวณฺณนา

[37-38] อุรุเวลกสฺสปวตฺถุมฺหิ ชฏิโลติ ชฏาธโรฯ ชฏา อสฺส อตฺถีติ หิ ชฏิโลฯ เนตีติ นายโก, สามํ วิเนติ อตฺตโน ลทฺธิํ สิกฺขาเปตีติ วินายโกฯ สเจ เต กสฺสป อครูติ กสฺสป สเจ ตุยฺหํ ภาริยํ อผาสุกํ กิญฺจิ นตฺถิฯ อคฺยาคาเรติ อคฺคิสาลายํฯ อุภินฺนํ สโชติภูตานนฺติ อุโภสุ สโชติภูเตสุ ปชฺชลิเตสุฯ ยตฺร หิ นามาติ โย นามฯ

[39] อชฺชณฺโหติ อชฺช เอกทิวสํฯ อคฺคิสาลมฺหีติ อคฺยาคาเรฯ สุมนมนโสติ สุนฺทรจิตฺตสงฺขาตมโนฯ เตโชธาตูสุ กุสโลติ เตโชกสิณสมาปตฺตีสุ กุสโลฯ อุทิจฺฉเรติ อุลฺโลเกสุํ, ปริวาเรสุนฺติ วา อตฺโถฯ ปตฺตมฺหิ โอทหิตฺวาติ ปตฺเต ปกฺขิปิตฺวาฯ ธุวภตฺเตนาติ นิจฺจภตฺเตนฯ

[40] อภิกฺกนฺตาย รตฺติยาติ เอตฺถ อภิกฺกนฺต-สทฺโท ขเย วตฺตติ, เตน ปริกฺขีณายรตฺติยาติ อตฺโถฯ เอเต หิ จตฺตาโร มหาราชาโน มชฺฌิมยามสมนนฺตเร อาคตาฯ นิยาโม กิเรส เทวตานํ, ยทิทํ พุทฺธานํ วา พุทฺธสาวกานํ วา อุปฏฺฐานํ อาคจฺฉนฺตา มชฺฌิมยามสมนนฺตเร อาคจฺฉนฺติฯ อภิกฺกนฺตวณฺณาติ อภิรูปฉวิวณฺณา, อิฏฺฐวณฺณา มนาปวณฺณาติ วุตฺตํ โหติฯ

เทวตา หิ มนุสฺสโลกํ อาคจฺฉมานา ปกติวณฺณํ ปกติอิทฺธิํ ชหิตฺวา โอฬาริกํ อตฺตภาวํ กตฺวา อติเรกวณฺณวตฺถาลงฺการกายาทีหิ โอภาสํ มุญฺจมานาทิวเสน จ ทิพฺพํ อิทฺธานุภาวญฺจ นิมฺมินิตฺวา นฏสมชฺชาทีนิ คจฺฉนฺตา มนุสฺสา วิย อภิสงฺขเตน กาเยน อาคจฺฉนฺติฯ ตตฺถ กามาวจรา อนภิสงฺขเตนปิ อาคนฺตุํ สกฺโกนฺติ โอฬาริกรูปตฺตาฯ ตถา หิ เต กพฬีการาหารภกฺขา, รูปาวจรา ปน อนภิสงฺขเตน กาเยน อาคนฺตุํ น สกฺโกนฺติ สุขุมตรรูปตฺตาฯ เตสญฺหิ อติสุขุโมว อตฺตภาโว, น เตน อิริยาปถกปฺปนํ โหติฯ ตสฺมา พฺรหฺมโลเกปิ พฺรหฺมาโน เยภุยฺเยน นิมฺมิตรูเปเนว ปวตฺตนฺติฯ มูลปฏิสนฺธิรูปญฺหิ เนสํ อติวิย สุขุมมหารูปํ, เกวลํ ตํ จิตฺตุปฺปาทสฺส นิสฺสยาธิฏฺฐานภูตํ สณฺฐานวนฺตํ หุตฺวา ติฏฺฐติฯ

เกวลกปฺปนฺติ เอตฺถ เกวล-สทฺทสฺส อนวเสสตฺตํ อตฺโถ, กปฺป-สทฺทสฺส สมนฺตภาโว, ตสฺมา เกวลกปฺปํ วนสณฺฑนฺติ อนวเสสํ สมนฺตโต วนสณฺฑนฺติ อตฺโถฯ อนวเสสํ ผริตุํ สมตฺถสฺสปิ หิ โอภาสสฺส เกนจิ การเณน เอกเทสผรณมฺปิ สิยา, อยํ ปน สพฺพโส ผรตีติ ทสฺเสตุํ สมนฺตตฺโถ กปฺป-สทฺโท คหิโตฯ อถ วา อีสํ อสมตฺถํ เกวลกปฺปํฯ ภควโต ปภาย อโนภาสิตเมว หิ ปเทสํ เทวตา อตฺตโน ปภาย โอภาเสนฺติฯ น หิ ภควโต ปภา กายจิ ปภาย อภิภูยติ, สูริยาทีนมฺปิ ปน ปภํ สา อภิภุยฺย ติฏฺฐตีติฯ โอภาเสตฺวาติ วตฺถาลงฺการสรีรสมุฏฺฐิตาย อาภาย ผริตฺวา, จนฺโท วิย สูริโย วิย จ เอโกภาสํ เอกปชฺโชตํ กริตฺวาติ อตฺโถฯ เทวตานญฺหิ สรีราภา ทสทฺวาทสโยชนมตฺตฏฺฐานํ ตโต ภิยฺโยปิ ผริตฺวา ติฏฺฐติ, ตถา วตฺถาภรณาทีสุ สมุฏฺฐิตา ปภาฯ จตุทฺทิสาติ จตูสุ ทิสาสุฯ ยตฺร หิ นามาติ ยํ นามฯ

[43] องฺคมคธาติ อุโภ องฺคมคธรฏฺฐวาสิโนฯ อิทฺธิปาฏิหาริยนฺติ อิทฺธิภูตํ ปาฏิหาริยํ, น อาเทสนานุสาสนีปาฏิหาริยนฺติ อตฺโถฯ ติวิธญฺหิ ปาฏิหาริยํ อิทฺธิปาฏิหาริยํ อาเทสนาปาฏิหาริยํ อนุสาสนีปาฏิหาริยนฺติฯ

ตตฺถ ‘‘อิธ ภิกฺขุ เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหติ อาวิภาวํ ติโรภาว’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตํ (ที. นิ. 1.238-239; ม. นิ. 1.147; สํ. นิ. 2.70; 5.834) อิทฺธิวิธเมว อิทฺธิปาฏิหาริยํฯ ‘‘อิธ ภิกฺขุ ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ จิตฺตมฺปิ อาทิสติ, เจตสิกมฺปิ อาทิสติ, วิตกฺกิตมฺปิ อาทิสติ, วิจาริตมฺปิ อาทิสติ ‘เอวมฺปิ เต มโน, อิตฺถมฺปิ เต มโน’’’ติอาทินยปฺปวตฺตํ (ปฏิ. ม. 3.30) ปรสฺส จิตฺตํ ญตฺวา กถนํ อาเทสนาปาฏิหาริยํฯ ‘‘อิธ ภิกฺขุ เอวมนุสาสติ ‘เอวํ วิตกฺเกถ, มา เอวํ วิตกฺกยิตฺถ, เอวํ มนสิ กโรถ, มา เอวํ มานสา กริตฺถ, อิทํ ปชหถ, อิทํ อุปสมฺปชฺช วิหรถา’’’ติ (ปฏิ. ม. 3.30) เอวมาทินยปฺปวตฺตา สาวกานํ พุทฺธานญฺจ สพฺพกาลํ เทเสตพฺพธมฺมเทสนา อนุสาสนีปาฏิหาริยํฯ

ตตฺถ (อุทา. อฏฺฐ. 1) ปาฏิหาริยปทสฺส วจนตฺถํ ปฏิปกฺขหรณโต ราคาทิกิเลสาปนยนโต ปาฏิหาริยนฺติ วทนฺติฯ ภควโต ปน ปฏิปกฺขา ราคาทโย น สนฺติ เย หริตพฺพา, ปุถุชฺชนานมฺปิ วิคตูปกฺกิเลเส อฏฺฐคุณสมนฺนาคเต จิตฺเต หตปฏิปกฺเข อิทฺธิวิธํ วตฺตติ, ตสฺมา ตตฺถ ปวตฺตโวหาเรน จ น สกฺกา อิธ ปาฏิหาริยนฺติ วตฺตุํฯ สเจ ปน มหาการุณิกสฺส ภควโต เวเนยฺยคตา จ กิเลสา ปฏิปกฺขา, เตสํ หรณโต ปาฏิหาริยนฺติ วุตฺตํ, เอวํ สติ ยุตฺตเมตํฯ อถ วา ภควโต จ สาสนสฺส จ ปฏิปกฺขา ติตฺถิยา, เตสํ หรณโต ปาฏิหาริยํฯ เต หิ ทิฏฺฐิหรณวเสน ทิฏฺฐิปฺปกาสเน อสมตฺถภาเวน จ อิทฺธิอาเทสนานุสาสนีหิ หริตา อปนีตา โหนฺตีติฯ ปฏีติ วา อยํ สทฺโท ปจฺฉาติ เอตสฺส อตฺถํ โพเธติ ‘‘ตสฺมิํ ปฏิปวิฏฺฐมฺหิ, อญฺโญ อาคญฺฉิ พฺราหฺมโณ’’ติอาทีสุ (จูฬนิ. วตฺถุคาถา 4) วิย, ตสฺมา สมาหิเต จิตฺเต วิคตูปกฺกิเลเสน กตกิจฺเจน ปจฺฉา หริตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ ปฏิหาริยํ, อตฺตโน วา อุปกฺกิเลเสสุ จตุตฺถชฺฌานมคฺเคหิ หริเตสุ ปจฺฉา หรณํ ปฏิหาริยํ, อิทฺธิอาเทสนานุสาสนิโย จ วิคตูปกฺกิเลเสน กตกิจฺเจน สตฺตหิตตฺถํ ปุน ปวตฺเตตพฺพา, หริเตสุ จ อตฺตโน อุปกฺกิเลเสสุ ปรสตฺตานํ อุปกฺกิเลสหรณานิ โหนฺตีติ ปฏิหาริยานิ ภวนฺติ, ปฏิหาริยเมว ปาฏิหาริยํฯ ปฏิหาริเย วา อิทฺธิอาเทสนานุสาสนีสมุทาเย ภวํ เอเกกํ ปาฏิหาริยนฺติ วุจฺจติฯ ปฏิหาริยํ วา จตุตฺถชฺฌานํ มคฺโค จ ปฏิปกฺขหรณโต, ตตฺถ ชาตํ นิมิตฺตภูเต, ตโต วา อาคตนฺติ ปาฏิหาริยํฯ สฺวาตนายาติ สฺเว ทาตพฺพสฺส อตฺถายฯ

[44] ปํสุกูลํ อุปฺปนฺนํ โหตีติ ปริเยสมานสฺส ปฏิลาภวเสน อุปฺปนฺนํ โหติฯ วิจิตฺตปาฏิหาริยทสฺสนตฺถาว สา ปริเยสนาฯ ยสฺมา ปาณินา ผุฏฺฐมตฺเต สา โปกฺขรณี นิมฺมิตา อโหสิ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ปาณินา โปกฺขรณิํ ขณิตฺวา’’ติฯ

[46-49] ชฏิลาติ ตาปสาฯ เต หิ ชฏาธาริตาย อิธ ‘‘ชฏิลา’’ติ วุตฺตาฯ อนฺตรฏฺฐกาสุ หิมปาตสมเยติ เหมนฺตสฺส อุตุโน อพฺภนฺตรภูเต มาฆมาสสฺส อวสาเน จตสฺโส, ผคฺคุณมาสสฺส อาทิมฺหิ จตสฺโสติ เอวํ อุภินฺนมนฺตเร อฏฺฐรตฺตีสุ หิมปตนกาเลฯ เนรญฺชราย อุมฺมุชฺชนฺตีติ เกจิ ตสฺมิํ ติตฺถสมฺมเต อุทเก ปฐมํ นิมุคฺคสกลสรีรา ตโต อุมฺมุชฺชนฺตา วุฏฺฐหนฺติ อุปฺปิลวนฺติฯ นิมุชฺชนฺตีติ สสีสํ อุทเก โอสีทนฺติฯ อุมฺมุชฺชนนิมุชฺชนมฺปิ กโรนฺตีติ ปุนปฺปุนํ อุมฺมุชฺชนนิมุชฺชนานิปิ กโรนฺติฯ ตตฺถ หิ เกจิ ‘‘เอกุมฺมุชฺชเนเนว ปาปสุทฺธิ โหตี’’ติ เอวํทิฏฺฐิกา, เต อุมฺมุชฺชนเมว กตฺวา คจฺฉนฺติฯ อุมฺมุชฺชนํ ปน นิมุชฺชนมนฺตเรน นตฺถีติ อวินาภาวโต นิมุชฺชนมฺปิ เต กโรนฺติเยวฯ เยปิ ‘‘เอกนิมุชฺชเนเนว ปาปสุทฺธิ โหตี’’ติ เอวํทิฏฺฐิกา, เตปิ เอกวารเมว นิมุชฺชิตฺวา วุตฺตนเยเนว อวินาภาวโต อุมฺมุชฺชนมฺปิ กตฺวา ปกฺกมนฺติฯ อปเร ‘‘ปุนปฺปุนํ อุมฺมุชฺชนนิมุชฺชนานิ กตฺวา นหาเต ปาปสุทฺธิ โหตี’’ติ เอวํทิฏฺฐิกา, เต กาเลน กาลํ อุมฺมุชฺชนนิมุชฺชนานิ กโรนฺติฯ เต สพฺเพปิ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อุมฺมุชฺชนฺติปิ นิมุชฺชนฺติปิ อุมฺมุชฺชนนิมุชฺชนมฺปิ กโรนฺตี’’ติฯ เอตฺถ จ กิญฺจาปิ นิมุชฺชนปุพฺพกํ อุมฺมุชฺชนํ, นิมุชฺชนเมว ปน กโรนฺตา กติปยา, อุมฺมุชฺชนํ ตทุภยญฺจ กโรนฺตา พหูติ เตสํ เยภุยฺยภาวทสฺสนตฺถํ อุมฺมุชฺชนํ ปฐมํ วุตฺตํฯ

[50-51] อุทกวาหโกติ อุทโกโฆฯ เรณุหตายาติ รโชคตาย, รโชกิณฺณายาติ วุตฺตํ โหติฯ เนว จ โข ตฺวํ กสฺสป อรหาติ เอเตน ตทา กสฺสปสฺส อเสกฺขภาวํ ปฏิกฺขิปติ, นาปิ อรหตฺตมคฺคสมาปนฺโนติ เอเตน เสกฺขภาวํฯ อุภเยนปิสฺส อนริยภาวเมว ทีเปติฯ สาปิ เต ปฏิปทา นตฺถิ, ยาย ตฺวํ อรหา วา อสฺสสิ อรหตฺตมคฺคํ วา สมาปนฺโนติ อิมินา ปนสฺส กลฺยาณปุถุชฺชนภาวมฺปิ ปฏิกฺขิปติฯ ตตฺถ ปฏิปทาติ สีลวิสุทฺธิอาทโย ฉ วิสุทฺธิโยฯ ปฏิปชฺชติ เอตาย อริยมคฺโคติ ปฏิปทาฯ

อสฺสสีติ ภเวยฺยาสิฯ จิรปฏิกาติ จิรกาลโต ปฏฺฐาย, นาคทมนโต ปฏฺฐายาติ อตฺโถฯ ขาริกาชมิสฺสนฺติ เอตฺถ ขารีติ อรณีกมณฺฑลุสูจิอาทโย ตาปสปริกฺขารา, ตํ หรณกาชํ ขาริกาชํฯ อคฺคิหุตมิสฺสนฺติ ทพฺพิอาทิอคฺคิปูโชปกรณํฯ

[52-53] อุปสคฺโคติ อุปทฺทโวฯ อิทานิ อฑฺฒุฑฺฒานิ ปาฏิหาริยสหสฺสานิ เอกโต คเณตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ภควโต อธิฏฺฐาเนน ปญฺจ กฏฺฐสตานิ น ผาลิยิํสู’’ติอาทิ อารทฺธํฯ นาคทมนาทีนิ ปน โสฬส ปาฏิหาริยานิ อิธ น คณิตานิ, เตหิ สทฺธิํ โสฬสาติเรกอฑฺฒุฑฺฒปาฏิหาริยสหสฺสานีติ เวทิตพฺพํฯ

อาทิตฺตปริยายสุตฺตวณฺณนา

[54] อิทานิ ตสฺส ภิกฺขุสหสฺสสฺส อาทิตฺตปริยายเทสนาย อรหตฺตปฺปตฺติํ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ โข ภควา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ คยายํ วิหรติ คยาสีเสติ คยานามิกาย นทิยา อวิทูเร ภวตฺตา คาโม คยา นาม, ตสฺสํ คยายํ วิหรติฯ สมีปตฺเถ เจตํ ภุมฺมวจนํฯ คยาคามสฺส หิ อวิทูเร คยาติ เอกา โปกฺขรณีปิ อตฺถิ นทีปิ คยาสีสนามโก หตฺถิกุมฺภสทิโส ปิฏฺฐิปาสาโณปิฯ ยตฺถ ภิกฺขุสหสฺสสฺส โอกาโส ปโหติ, ภควา ตตฺถ วิหรติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘คยาสีเส’’ติ, คยาคามสฺส อาสนฺเน คยาสีสนามเก ปิฏฺฐิปาสาเณ วิหรตีติ วุตฺตํ โหติฯ ภิกฺขู อามนฺเตสีติ เตสํ สปฺปายธมฺมเทสนํ วิจินิตฺวา ตํ เทเสสฺสามีติ อามนฺเตสิฯ ภควา หิ ตํ อิทฺธิมยปตฺตจีวรธรํ สมณสหสฺสํ อาทาย คยาสีสํ คนฺตฺวา เตน ปริวาริโต นิสีทิตฺวา ‘‘กตรา นุ โข เอเตสํ ธมฺมกถา สปฺปายา’’ติ จินฺเตนฺโต ‘‘อิเม สายํ ปาตํ อคฺคิํ ปริจรนฺติ, อิเมสํ ทฺวาทสายตนานิ อาทิตฺตานิ สมฺปชฺชลิตานิ วิย กตฺวา ทสฺเสสฺสามิ, เอวํ อิเม อรหตฺตํ ปาปุณิตุํ สกฺขิสฺสนฺตี’’ติ สนฺนิฏฺฐานมกาสิฯ อถ เนสํ ตถา เทเสตุํ ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อาทิตฺต’’นฺติอาทินา อิมํ อาทิตฺตปริยายํ อภาสิฯ

ตตฺถ (สํ. นิ. อฏฺฐ. 3.4.23) สพฺพํ นาม จตุพฺพิธํ สพฺพสพฺพํ อายตนสพฺพํ สกฺกายสพฺพํ ปเทสสพฺพนฺติฯ ตตฺถ –