ภควา หิ ทหรกุมารเก วิย เต ภิกฺขู ปริหรนฺโต ปาฏิปททิวสโต ปฏฺฐาย ปิณฺฑปาตตฺถายปิ คามํ อปวิสิตฺวา อนฺโตวิหาเรเยว วสิฯ

ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อนตฺตลกฺขณสุตฺตวณฺณนา

[20] อามนฺเตสีติ อาสาฬฺหีปุณฺณมทิวเส ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนโต ปฏฺฐาย อนุกฺกเมน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐิเต อญฺญาสิโกณฺฑญฺญปฺปมุเข ปญฺจวคฺคิเย ‘‘อิทานิ เตสํ อาสวกฺขยาย ธมฺมํ เทเสสฺสามี’’ติ ปญฺจมิยา ปกฺขสฺส อามนฺเตสิฯ อนตฺตาติ อวสวตฺตนฏฺเฐน อสามิกฏฺเฐน สุญฺญตฏฺเฐน อตฺตปฏิกฺเขปฏฺเฐนาติ เอวํ จตูหิ การเณหิ อนตฺตาฯ ตตฺถ ‘‘อุปฺปนฺนํ รูปํ ฐิติํ มา ปาปุณาตุ, ฐานปฺปตฺตํ มา ชีรตุ, ชรปฺปตฺตํ มา ภิชฺชตุ, อุทยพฺพเยหิ มา กิลมยตู’’ติ น เอตฺถ กสฺสจิ วสีภาโว อตฺถิ, สฺวายมสฺส อวสวตฺตนฏฺโฐฯ สามิภูตสฺส กสฺสจิ อภาโว อสามิกฏฺโฐฯ นิวาสีการกเวทกอธิฏฺฐายกวิรเหน ตโต สุญฺญตา สุญฺญตฏฺโฐฯ ปรปริกปฺปิตอตฺตสภาวาภาโว เอว อตฺตปฏิกฺเขปฏฺโฐฯ อิทานิ อนตฺตตํเยว วิภาเวตุํ ‘‘รูปญฺจ หิทํ ภิกฺขเว’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อตฺตา อภวิสฺสาติ การโก เวทโก สยํวสีติ เอวํภูโต อตฺตา อภวิสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ เอวญฺหิ สติ รูปสฺส อาพาธาย สํวตฺตนํ อยุชฺชมานกํ สิยาฯ กามญฺเจตฺถ ‘‘ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, รูปํ อนตฺตา, ตสฺมา รูปํ อาพาธาย สํวตฺตตี’’ติ รูปสฺส อนตฺตตาย ทุกฺขตา วิภาวิตา วิย ทิสฺสติ, ตถาปิ ‘‘ยสฺมา รูปํ อาพาธาย สํวตฺตติ, ตสฺมา อนตฺตา’’ติ ปากฏาย สาพาธตาย รูปสฺส อตฺตสาราภาโว วิภาวิโต, ตโต เอว จ ‘‘น จ ลพฺภติ รูเป ‘เอวํ เม รูปํ โหตุ, เอวํ เม รูปํ มา อโหสี’ติ’’ รูเป กสฺสจิ อนิสฺสรตา ตสฺส จ อวสวตฺตนากาโร ทสฺสิโตฯ เวทนาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

[21] ตํ กิํมญฺญถ ภิกฺขเวติ อิทํ กสฺมา อารทฺธํ? เอตฺตเกน ฐาเนน อนตฺตลกฺขณเมว กถิตํ, น อนิจฺจทุกฺขลกฺขณานิ, อิทานิ ตานิ ทสฺเสตฺวา สโมธาเนตฺวา ตีณิปิ ลกฺขณานิ ทสฺเสตุํ อิทมารทฺธนฺติ เวทิตพฺพํฯ อนิจฺจํ ภนฺเตติ ภนฺเต ยสฺมา หุตฺวา น โหติ, ตสฺมา อนิจฺจํฯ ยสฺมา ปุพฺเพ อสนฺตํ ปจฺจยสมวาเยน หุตฺวา อุปฺปชฺชิตฺวา ปุน ภงฺคุปคมเนน น โหติ, ตสฺมา น นิจฺจนฺติ อนิจฺจํ, อทฺธุวนฺติ อธิปฺปาโยฯ อถ วา อุปฺปาทวยวนฺตตาย ตาวกาลิกตาย วิปริณามโกฏิยา นิจฺจปฺปฏิกฺเขปโตติ อิเมหิปิ การเณหิ อนิจฺจํฯ เอตฺถ ขเณ ขเณ อุปฺปชฺชนวเสน นิรุชฺฌนวเสน จ ปวตฺตนโต อุปฺปาทวยวนฺตตาฯ ตงฺขณิกตาย ตาวกาลิกตาฯ วิปริณามวนฺตตาย วิปริณามโกฏิฯ รูปญฺหิ อุปฺปาทาทิวิการาปชฺชเนน วิปริณามนฺตํ วินาสํ ปาปุณาติฯ นิจฺจสภาวาภาโว เอว นิจฺจปฏิกฺเขโปฯ อนิจฺจา หิ ธมฺมา, เตเนว อตฺตโน อนิจฺจภาเวน อตฺถโต นิจฺจตํ ปฏิกฺขิปนฺติ นามฯ

ทุกฺขํ ภนฺเตติ ภนฺเต ปฏิปีฬนากาเรน ทุกฺขํฯ อุปฺปาทชราภงฺควเสน หิ รูปสฺส นิรนฺตรํ พาธติ, ปฏิปีฬนากาเรนสฺส ทุกฺขตาฯ อถ วา สนฺตาปฏฺเฐน ทุกฺขมฏฺเฐน ทุกฺขวตฺถุกฏฺเฐน สุขปฏิกฺเขปฏฺเฐน จาติ จตูหิ การเณหิ ทุกฺขํฯ เอตฺถ จ สนฺตาโป นาม ทุกฺขทุกฺขตาทิวเสน สนฺตาปนํ ปริทหนํฯ ตโต เอวสฺส ทุสฺสหตาย ทุกฺขมตาฯ ติสฺสนฺนํ ทุกฺขตานํ สํสารทุกฺขสฺส จ อธิฏฺฐานตาย ทุกฺขวตฺถุกตาฯ สุขสภาวาภาโว เอว สุขปฏิกฺเขโปฯ วิปริณามธมฺมนฺติ ชราย มรเณน จ วิปริณามสภาวํฯ กลฺลํ นูติ ยุตฺตํ นุฯ ตนฺติ เอวํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ รูปํฯ เอตํ มมาติ ตณฺหาคาโห มมงฺการภาวโตฯ เอโสหมสฺมีติ มานคาโห อหงฺการภาวโตฯ เอโส เม อตฺตาติ ทิฏฺฐิคาโห อตฺตภาววิปลฺลาสคฺคาหโตฯ ตณฺหาคาโห เจตฺถ อฏฺฐสตตณฺหาวิจริตวเสน, มานคาโห นววิธมานวเสน, ทิฏฺฐิคาโห ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิวเสน เวทิตพฺโพฯ อิเมสํ ติณฺณํ ตณฺหามานทิฏฺฐิคาหานํ วเสน ยุตฺตํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

อิติ ภควา อนิจฺจทุกฺขวเสน อนตฺตลกฺขณํเยว ทสฺเสสิฯ ภควา หิ กตฺถจิ อนิจฺจวเสน อนตฺตตํ ทสฺเสติ, กตฺถจิ ทุกฺขวเสน, กตฺถจิ อุภยวเสนฯ ตถา หิ ‘‘จกฺขุ อตฺตาติ โย วเทยฺย, ตํ น อุปปชฺชติ, จกฺขุสฺส อุปฺปาโทปิ วโยปิ ปญฺญายติฯ ยสฺส โข ปน อุปฺปาโทปิ วโยปิ ปญฺญายติ, ‘อตฺตา เม อุปฺปชฺชติ เจว เวติ จา’ติ อิจฺจสฺส เอวมาคตํ โหติ, ตสฺมา ตํ น อุปปชฺชติฯ

‘จกฺขุ อตฺตา’ติ โย วเทยฺย, อิติ จกฺขุ อนตฺตา’’ติ อิมสฺมิญฺจ ฉฉกฺกสุตฺเต (ม. นิ. 3.422) อนิจฺจวเสน อนตฺตตํ ทสฺเสสิฯ ‘‘รูปญฺจ หิทํ, ภิกฺขเว, อตฺตา อภวิสฺส…เป.… เอวํ เม รูปํ มา อโหสี’’ติ อิมสฺมิํเยว อนตฺตลกฺขณสุตฺเต ทุกฺขวเสน อนตฺตตํ ทสฺเสสิฯ ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ, ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ, ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา, ยทนตฺตา, ตํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เม โส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทฏฺฐพฺพ’’นฺติ อิมสฺมิํ อรหนฺตสุตฺเต (สํ. นิ. 3.76-77) อุภยวเสน อนตฺตตํ ทสฺเสสิฯ กสฺมา? อนิจฺจํ ทุกฺขญฺจ ปากฏํ, อนตฺตา อปากฏํฯ ปริโภคภาชนาทีสุ หิ ภินฺเนสุ ‘‘อโห อนิจฺจ’’นฺติ วทนฺติ, ‘‘อโห อนตฺตา’’ติ ปน วตฺตา นาม นตฺถิฯ สรีเร คณฺฑปิฬกาสุ วา อุฏฺฐิตาสุ กณฺฏเกน วา วิทฺธา ‘‘อโห ทุกฺข’’นฺติ วทนฺติ, ‘‘อโห อนตฺตา’’ติ ปน วตฺตา นาม นตฺถิฯ กสฺมา? อิทญฺหิ อนตฺตลกฺขณํ นาม อวิภูตํ ทุทฺทสํ ทุปฺปญฺญาปนํฯ ตถา หิ สรภงฺคาทโยปิ สตฺถาโร นาทฺทสํสุ, กุโต ปญฺญาปนา, เตน นํ ภควา อนิจฺจวเสน วา ทุกฺขวเสน วา อุภยวเสน วา ทสฺเสสิฯ ตยิทํ อิมสฺมิมฺปิ เตปริวฏฺเฏ อนิจฺจทุกฺขวเสเนว ทสฺสิตํฯ เวทนาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

[22] ตสฺมาติหาติ ตสฺมา อิจฺเจว วุตฺตํฯ ติ-การ ห-การา นิปาตา, ยสฺมา อิเม ปญฺจกฺขนฺธา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา, ตสฺมาติ อตฺโถฯ ยํ กิญฺจีติ อนวเสสปริยาทานเมตํฯ ยนฺติ หิ สามญฺเญน อนิยมทสฺสนํ, กิญฺจีติ ปการโต เภทํ อามสิตฺวา อนิยมทสฺสนํฯ อุภเยนปิ อตีตํ วา…เป.… สนฺติเก วา อปฺปํ วา พหุํ วา ยาทิสํ วา ตาทิสํ วา นปุํสกนิทฺเทสารหํ สพฺพํ พฺยาเปตฺวา สงฺคณฺหาติ, ตสฺมา อนวเสสปริยาทานเมตํ ‘‘ยํ กิญฺจี’’ติฯ เอวญฺจ สติ อญฺเญสุปิ นปุํสกนิทฺเทสารเหสุ ปสงฺคํ ทิสฺวา ตตฺถ อธิปฺเปตตฺถํ อธิจฺจ ปวตฺตนโต อติปฺปสงฺคสฺส นิยมนตฺถํ ‘‘รูป’’นฺติ วุตฺตํฯ เอวํ ปททฺวเยนปิ รูปสฺส อเสสปริคฺคโห กโต โหติฯ อถสฺส อตีตาทิวิภาคํ อารภติ ‘‘อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติอาทินาฯ ตญฺหิ กิญฺจิ อตีตํ กิญฺจิ อนาคตาทิเภทนฺติฯ เอส นโย เวทนาทีสุปิฯ

ตตฺถ รูปํ ตาว อทฺธาสนฺตติสมยขณวเสน จตุธา อตีตํ นาม โหติ, ตถา อนาคตปจฺจุปฺปนฺนํฯ

ตตฺถ อทฺธาวเสน ตาว เอกสฺส เอกสฺมิํ ภเว ปฏิสนฺธิโต ปุพฺเพ อตีตํ, จุติโต อุทฺธมนาคตํ, อุภินฺนมนฺตเร ปจฺจุปฺปนฺนํฯ สนฺตติวเสน สภาเคกอุตุสมุฏฺฐานเอกาหารสมอุฏฺฐานญฺจ ปุพฺพาปริยวเสน วตฺตมานมฺปิ ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตโต ปุพฺเพ วิสภาคอุตุอาหารสมุฏฺฐานํ อตีตํ, ปจฺฉา อนาคตํฯ จิตฺตชํ เอกวีถิเอกชวนเอกสมาปตฺติสมุฏฺฐานํ ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตโต ปุพฺเพ อตีตํ, ปจฺฉา อนาคตํฯ กมฺมสมุฏฺฐานสฺส ปาฏิเยกฺกํ สนฺตติวเสน อตีตาทิเภโท นตฺถิฯ เตสํเยว ปน อุตุอาหารจิตฺตสมุฏฺฐานานํ อุปตฺถมฺภกวเสน ตสฺส อตีตาทิภาโว เวทิตพฺโพฯ สมยวเสน เอกมุหุตฺตปุพฺพณฺหสายนฺหรตฺติทิวาทีสุ สมเยสุ สนฺตานวเสน ปวตฺตมานํ ตํตํสมยวนฺตํ รูปํ ปจฺจุปฺปนฺนํ นาม, ตโต ปุพฺเพ อตีตํ, ปจฺฉา อนาคตํฯ ขณวเสน อุปฺปาทาทิกฺขณตฺตยปริยาปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตโต ปุพฺเพ อตีตํ, ปจฺฉา อนาคตํ, อิทเมเวตฺถ นิปฺปริยายํ, เสสา ปริยายกถาฯ

อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วาติ จกฺขาทิปญฺจวิธํ รูปํ อตฺตภาวํ อธิกิจฺจ ปวตฺตตฺตา อชฺฌตฺตํ, เสสํ ตโต พาหิรตฺตา พหิทฺธาฯ อปิจ นิยกชฺฌตฺตมฺปิ อิธ อชฺฌตฺตํ, ปรปุคฺคลิกมฺปิ จ พหิทฺธาติ เวทิตพฺพํฯ โอฬาริกํ วา สุขุมํ วาติ จกฺขาทีนิ นว, อาโปธาตุวชฺชา ติสฺโส ธาตุโย จาติ ทฺวาทสวิธํ รูปํ ฆฏฺฏนวเสน คเหตพฺพโต โอฬาริกํ, เสสํ ตโต วิปรีตตฺตา สุขุมํฯ หีนํ วา ปณีตํ วาติ เอตฺถ หีนปณีตภาโว ปริยายโต นิปฺปริยายโต จฯ ตตฺถ อกนิฏฺฐานํ รูปโต สุทสฺสีนํ รูปํ หีนํ, ตเทว สุทสฺสานํ รูปโต ปณีตํฯ เอวํ ยาว นรกสตฺตานํ รูปํ, ตาว ปริยายโต หีนปณีตตา เวทิตพฺพาฯ นิปฺปริยายโต ปน ยํ อารมฺมณํ กตฺวา อกุสลวิปากวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชติ, ตํ หีนํ อนิฏฺฐภาวโตฯ ยํ ปน อารมฺมณํ กตฺวา กุสลวิปากวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชติ, ตํ ปณีตํ อิฏฺฐภาวโตฯ ยถา หิ อกุสลวิปาโก สยํ อนิฏฺโฐ อนิฏฺเฐ เอว อุปฺปชฺชติ, น อิฏฺเฐ, เอวํ กุสลวิปาโกปิ สยํ อิฏฺโฐ อิฏฺเฐเยว อุปฺปชฺชติ, น อนิฏฺเฐฯ ยํ ทูเร สนฺติเก วาติ ยํ สุขุมํ, ตเทว ทุปฺปฏิวิชฺฌสภาวตฺตา ทูเร, อิตรํ สุปฺปฏิวิชฺฌสภาวตฺตา สนฺติเกฯ อปิเจตฺถ โอกาสโตปิ อุปาทายุปาทาย ทูรสนฺติกตา เวทิตพฺพาฯ ตํ สพฺพนฺติ ตํ อตีตาทีหิ ปเทหิ วิสุํ นิทฺทิฏฺฐํ สพฺพํ รูปํฯ สมฺมปฺปญฺญาย ทฏฺฐพฺพนฺติ สหวิปสฺสนาย มคฺคปญฺญาย ทฏฺฐพฺพํฯ

ยา กาจิ เวทนาติอาทีสุ ปน สนฺตติวเสน จ ขณวเสน จ เวทนาย อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนภาโว เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ (วิสุทฺธิ. 2.497 อาทโย) สนฺตติวเสน เอกวีถิเอกชวนเอกสมาปตฺติปริยาปนฺนา เอกวิธวิสยสมาโยคปฺปวตฺตา จ ทิวสมฺปิ พุทฺธรูปํ ปสฺสนฺตสฺส ธมฺมํ สุณนฺตสฺส ปวตฺตสทฺธาทิสหิตเวทนา ปจฺจุปฺปนฺนา, ตโต ปุพฺเพ อตีตา, ปจฺฉา อนาคตาฯ ขณวเสน ขณตฺตยปริยาปนฺนา ปจฺจุปฺปนฺนา, ตโต ปุพฺเพ อตีตา, ปจฺฉา อนาคตาฯ อชฺฌตฺตพหิทฺธาเภโท นิยกชฺฌตฺตวเสน เวทิตพฺโพฯ โอฬาริกสุขุมเภโท ‘‘อกุสลา เวทนา โอฬาริกา, กุสลาพฺยากตา เวทนา สุขุมา’’ติอาทินา นเยน วิภงฺเค (วิภ. 11) วุตฺเตน ชาติสภาวปุคฺคลโลกิยโลกุตฺตรวเสน เวทิตพฺโพฯ ชาติวเสน ตาว อกุสลเวทนา สาวชฺชกิริยเหตุโต กิเลสสนฺตาปสภาวโต จ อวูปสนฺตวุตฺตีติ กุสลเวทนาย โอฬาริกา, สพฺยาปารโต สอุสฺสาหโต สวิปากโต กิเลสสนฺตาปสภาวโต สาวชฺชโต จ วิปากาพฺยากตาย โอฬาริกา, สวิปากโต กิเลสสนฺตาปสภาวโต สพฺยาปชฺชโต สาวชฺชโต จ กิริยาพฺยากตาย โอฬาริกา, กุสลาพฺยากตา ปน วุตฺตวิปริยายโต อกุสลาย สุขุมาฯ ทฺเวปิ กุสลากุสลเวทนา สพฺยาปารโต สอุสฺสาหโต สวิปากโต จ ยถาโยคํ ทุวิธายปิ อพฺยากตาย โอฬาริกา, วุตฺตวิปริยาเยน ทุวิธาปิ อพฺยากตา ตาหิ สุขุมาฯ เอวํ ตาว ชาติวเสน โอฬาริกสุขุมตา เวทิตพฺพาฯ

สภาววเสน ปน ทุกฺขเวทนา นิรสฺสาทโต สวิปฺผารโต อุพฺเพชนียโต อภิภวนโต จ อิตราหิ ทฺวีหิ โอฬาริกา, อิตรา ปน ทฺเว สาตโต สนฺตโต ปณีตโต มนาปโต มชฺฌตฺตโต จ ยถาโยคํ ทุกฺขาย สุขุมาฯ อุโภ ปน สุขทุกฺขา สวิปฺผารโต โขภกรณโต ปากฏโต จ อทุกฺขมสุขาย โอฬาริกา, สา วุตฺตวิปริยาเยน ตทุภยโต สุขุมาฯ เอวํ สภาววเสน โอฬาริกสุขุมตา เวทิตพฺพาฯ ปุคฺคลวเสน ปน อสมาปนฺนสฺส เวทนา นานารมฺมณวิกฺขิตฺตภาวโต สมาปนฺนสฺส เวทนาย โอฬาริกา, วิปริยาเยน อิตรา สุขุมาฯ เอวํ ปุคฺคลวเสน โอฬาริกสุขุมตา เวทิตพฺพาฯ โลกิยโลกุตฺตรวเสน ปน สาสวา เวทนา โลกิยาฯ

สา อาสวุปฺปตฺติเหตุโต โอฆนิยโต โยคนิยโต คนฺถนิยโต นีวรณิยโต อุปาทานิยโต สํกิเลสิกโต ปุถุชฺชนสาธารณโต จ อนาสวาย โอฬาริกา, สา วิปริยาเยน สาสวาย สุขุมาฯ เอวํ โลกิยโลกุตฺตรวเสน โอฬาริกสุขุมตา เวทิตพฺพาฯ

ตตฺถ ชาติอาทิวเสน สมฺเภโท ปริหริตพฺโพฯ อกุสลวิปากกายวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา หิ เวทนา ชาติวเสน อพฺยากตตฺตา สุขุมาปิ สมานา สภาวาทิวเสน โอฬาริกา โหติฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘อพฺยากตา เวทนา สุขุมา, ทุกฺขา เวทนา โอฬาริกาฯ อสมาปนฺนสฺส เวทนา โอฬาริกา, สาสวา เวทนา โอฬาริกา’’ติ (วิภ. 11)ฯ ยถา จ ทุกฺขเวทนา, เอวํ สุขาทโยปิ ชาติวเสน โอฬาริกา, สภาวาทิวเสน สุขุมา โหนฺติฯ ตสฺมา ยถา ชาติอาทิวเสน สมฺเภโท น โหติ, ตถา เวทนานํ โอฬาริกสุขุมตา เวทิตพฺพาฯ เสยฺยถิทํ – อพฺยากตา ชาติวเสน กุสลากุสลาหิ สุขุมาฯ น ตตฺถ ‘‘กตมา อพฺยากตา, กิํ ทุกฺขา, กิํ สุขา, กิํ สมาปนฺนสฺส, กิํ อสมาปนฺนสฺส, กิํ สาสวา, กิํ อนาสวา’’ติ เอวํ สภาวาทิเภโท ปรามสิตพฺโพฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ

อปิจ ‘‘ตํ ตํ วา ปน เวทนํ อุปาทายุปาทาย เวทนา โอฬาริกา สุขุมา ทฏฺฐพฺพา’’ติ วจนโต อกุสลาทีสุปิ โลภสหคตาย โทสสหคตเวทนา อคฺคิ วิย อตฺตโน นิสฺสยทหนโต โอฬาริกา, โลภสหคตา สุขุมาฯ โทสสหคตาปิ นิยตา โอฬาริกา, อนิยตา สุขุมาฯ นิยตาปิ กปฺปฏฺฐิติกา โอฬาริกา, อิตรา สุขุมาฯ กปฺปฏฺฐิติกาสุปิ อสงฺขาริกา โอฬาริกา, อิตรา สุขุมาฯ โลภสหคตา ปน ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตา โอฬาริกา, อิตรา สุขุมาฯ สาปิ นิยตา กปฺปฏฺฐิติกา อสงฺขาริกา โอฬาริกา, อิตรา สุขุมา, อวิเสเสน อกุสลา พหุวิปากา โอฬาริกา, อปฺปวิปากา สุขุมาฯ กุสลา ปน อปฺปวิปากา โอฬาริกา, พหุวิปากา สุขุมาฯ

อปิจ กามาวจรกุสลา โอฬาริกา, รูปาวจรา สุขุมา, ตโต อรูปาวจรา, ตโต โลกุตฺตราฯ กามาวจรา จ ทานมยา โอฬาริกา, สีลมยา สุขุมา, ตโต ภาวนามยาฯ

ภาวนามยาปิ ทุเหตุกา โอฬาริกา , ติเหตุกา สุขุมาฯ ติเหตุกาปิ สสงฺขาริกา โอฬาริกา, อสงฺขาริกา สุขุมาฯ รูปาวจรา ปฐมชฺฌานิกา โอฬาริกา…เป.… ปญฺจมชฺฌานิกา สุขุมาวฯ อรูปาวจรา อากาสานญฺจายตนสมฺปยุตฺตา โอฬาริกา…เป.… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมฺปยุตฺตา สุขุมาวฯ โลกุตฺตรา จ โสตาปตฺติมคฺคสมฺปยุตฺตา โอฬาริกา…เป.… อรหตฺตมคฺคสมฺปยุตฺตา สุขุมาวฯ เอส นโย ตํตํภูมิวิปากกิริยเวทนาสุ ทุกฺขาทิอสมาปนฺนาทิสาสวาทิวเสน วุตฺตเวทนาสุ จฯ

โอกาสวเสน จาปิ นิรเย ทุกฺขา โอฬาริกา, ติรจฺฉานโยนิยํ สุขุมา…เป.… ปรนิมฺมิตวสวตฺตี สุขุมาวฯ ยถา จ ทุกฺขา, เอวํ สุขาปิ สพฺพตฺถ ยถานุรูปํ โยเชตพฺพาฯ วตฺถุวเสน จาปิ หีนวตฺถุกา ยา กาจิ เวทนา โอฬาริกา, ปณีตวตฺถุกา สุขุมาฯ หีนปฺปณีตเภเท ยา โอฬาริกา, สา หีนาฯ ยา จ สุขุมา, สา ปณีตาติ เวทิตพฺพาฯ ทูรปทํ ปน อกุสลา เวทนา กุสลาพฺยากตาหิ เวทนาหิ ทูเร, สนฺติกปทํ อกุสลา เวทนา อกุสลาย เวทนาย สนฺติเกติอาทินา นเยน วิภตฺตํฯ ตสฺมา อกุสลา เวทนา วิสภาคโต อสํสฏฺฐโต อสริกฺขโต จ กุสลาพฺยากตาหิ ทูเร, ตถา กุสลาพฺยากตา อกุสลายฯ เอส นโย สพฺพวาเรสุฯ อกุสลา ปน เวทนา สภาคโต จ สํสฏฺฐโต จ สริกฺขโต จ อกุสลาย สนฺติเกติฯ ตํตํเวทนาสมฺปยุตฺตานํ ปน สญฺญาทีนมฺปิ เอวเมว เวทิตพฺพํฯ

[23] สุตวาติ อาคมาธิคมสงฺขาเตน พาหุสจฺเจน สมนฺนาคตตฺตา สุตวาฯ นิพฺพินฺทตีติ อุกฺกณฺฐติฯ เอตฺถ จ นิพฺพิทาติ วุฏฺฐานคามินีวิปสฺสนา อธิปฺเปตาฯ นิพฺพินฺทํ วิรชฺชตีติ เอตฺถ วิราควเสน จตฺตาโร มคฺคา กถิตาฯ วิราคา วิมุจฺจตีติ วิราเคน มคฺเคเนว เหตุภูเตน ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺติวเสน วิมุจฺจติฯ อิมินา จตฺตาริ สามญฺญผลานิ กถิตานิฯ วิมุตฺตสฺมิํ วิมุตฺตมิติ ญาณํ โหตีติ อิมินา ปน ปจฺจเวกฺขณญาณํ กถิตํฯ ขีณา ชาตีติอาทีหิ ตสฺส ภูมิฯ เตน หิ ญาเณน อริยสาวโก ปจฺจเวกฺขนฺโต ‘‘ขีณา ชาตี’’ติอาทีนิ ปชานาติฯ กตมา ปนสฺส ชาติ ขีณา, กถญฺจ นํ ปชานาตีติ? น ตาวสฺส อตีตา ชาติ ขีณา ปุพฺเพว ขีณตฺตา, น อนาคตา อนาคเต วายามาภาวโต, น ปจฺจุปฺปนฺนาฯ

ยา ปน มคฺคสฺส อภาวิตตฺตา อุปฺปชฺเชยฺย เอกจตุปญฺจโวการภเวสุ เอกจตุปญฺจกฺขนฺธปฺปเภทา ชาติ, สา มคฺคสฺส ภาวิตตฺตา อนุปฺปาทธมฺมตํ อาปชฺชเนน ขีณา, ตํ โส มคฺคภาวนาย ปหีนกิเลเส ปจฺจเวกฺขิตฺวา กิเลสาภาเว วิชฺชมานมฺปิ กมฺมํ อายติํ อปฺปฏิสนฺธิกํ โหตีติ ชานนฺโต ปชานาติฯ

วุสิตนฺติ วุตฺถํ ปริวุตฺถํ, กตํ จริตํ นิฏฺฐิตนฺติ อตฺโถฯ พฺรหฺมจริยนฺติ มคฺคพฺรหฺมจริยํฯ ปุถุชฺชนกลฺยาณเกน หิ สทฺธิํ สตฺต เสกฺขา มคฺคพฺรหฺมจริยํ วสนฺติ นาม, ขีณาสโว วุตฺถวาโส, ตสฺมา อริยสาวโก อตฺตโน พฺรหฺมจริยวาสํ ปจฺจเวกฺขนฺโต ‘‘วุสิตํ พฺรหฺมจริย’’นฺติ ปชานาติฯ กตํ กรณียนฺติ จตูสุ สจฺเจสุ จตูหิ มคฺเคหิ ปริญฺญาปหานสจฺฉิกิริยาภาวนาวเสน โสฬสวิธมฺปิ กิจฺจํ นิฏฺฐาปิตนฺติ อตฺโถฯ ปุถุชฺชนกลฺยาณกาทโย หิ ตํ กิจฺจํ กโรนฺติ, ขีณาสโว กตกรณีโยฯ ตสฺมา อริยสาวโก อตฺตโน กรณียํ ปจฺจเวกฺขนฺโต ‘‘กตํ กรณีย’’นฺติ ปชานาติฯ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ อิทานิ ปุน อิตฺถภาวาย เอวํโสฬสกิจฺจภาวาย, กิเลสกฺขยาย วา มคฺคภาวนากิจฺจํ เม นตฺถีติ ปชานาติฯ อถ วา อิตฺถตฺตายาติ อิตฺถภาวา อิมสฺมา เอวํปการา อิทานิ วตฺตมานกฺขนฺธสนฺตานา อปรํ ขนฺธสนฺตานํ มยฺหํ นตฺถิ, อิเม ปน ปญฺจกฺขนฺธา ปริญฺญาตา ติฏฺฐนฺติ ฉินฺนมูลกา รุกฺขา วิยฯ เต จริมกวิญฺญาณนิโรเธน อนุปาทาโน วิย ชาตเวโท นิพฺพายิสฺสนฺตีติ ปชานาติฯ

[24] อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ เต ภิกฺขู สกมนา ตุฏฺฐมนา, ปีติโสมนสฺเสหิ วา สมตฺตมนา หุตฺวา กรวีกรุตมญฺชุนา กณฺณสุเขน ปณฺฑิตชนหทยานํ อมตาภิเสกสทิเสน พฺรหฺมสฺสเรน ภาสโต ภควโต วจนํ สุกถิตํ สุลปิตํ ‘‘เอวเมตํ ภควา, เอวเมตํ สุคตา’’ติ มตฺถเกน สมฺปฏิจฺฉนฺตา อนุโมทิํสุ เจว สมฺปฏิจฺฉิํสุ จาติ อตฺโถฯ อยญฺหิ อภินนฺท-สทฺโท ‘‘อภินนฺทติ อภิวทตี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 3.5; 4.114, 118) ตณฺหายปิ อาคโตฯ ‘‘อนฺนเมวาภินนฺทนฺติ, อุภเย เทวมานุสา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 1.43) อุปคมเนปิฯ

‘‘จิรปฺปวาสิํ ปุริสํ, ทูรโต โสตฺถิมาคตํ;

ญาติมิตฺตา สุหชฺชา จ, อภินนฺทนฺติ อาคต’’นฺติฯ (ธ. ป. 219; วิ. ว. 861) –

อาทีสุ สมฺปฏิจฺฉเนปิฯ ‘‘อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.205) อนุโมทเนปิฯ สฺวายมิธ อนุโมทนสมฺปฏิจฺฉเนสุ ยุชฺชติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อนุโมทิํสุ เจว สมฺปฏิจฺฉิํสุ จา’’ติฯ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตานิ วิมุจฺจิํสูติ อนุปฺปาทนิโรเธน นิรุชฺฌมาเนหิ อาสเวหิ อนุปาทาย อคฺคเหตฺวา กญฺจิ ธมฺมํ ‘‘อหํ มมา’’ติ อนาทิยิตฺวาว จิตฺตานิ วิมุจฺจิํสุฯ ฉ อรหนฺโตติ ภควตา สทฺธิํ ฉ ชนา อรหนฺโตฯ อญฺเญสํ ปน เทวพฺรหฺมานมฺปิ อรหตฺตปฺปตฺติสมฺภวโต อิทํ มนุสฺสอรหนฺเตเยว สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ฉ มนุสฺสา อรหนฺโต โหนฺตี’’ติฯ

อนตฺตลกฺขณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปญฺจวคฺคิยกถา นิฏฺฐิตาฯ

ยสสฺส ปพฺพชฺชากถาวณฺณนา

[25] อิทานิ ยสสฺส ปพฺพชฺชํ ทสฺเสตุํ ‘‘เตน โข ปน สมเยนา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺรายํ อนุตฺตานปทวณฺณนา – เหมนฺติโกติอาทีสุ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.42; อ. นิ. อฏฺฐ. 2.3.39) ยตฺถ สุขํ โหติ เหมนฺตกาเล วสิตุํ, อยํ เหมนฺติโกฯ อิตเรสุปิ เอเสว นโยฯ อยํ ปเนตฺถ วจนตฺโถ – เหมนฺเต วาโส เหมนฺตํ อุตฺตรปทโลเปน, เหมนฺตํ อรหตีติ เหมนฺติโกฯ อิตเรสุปิ เอเสว นโยฯ ตตฺถ วสฺสิโก ปาสาโท นาติอุจฺโจ โหติ นาตินีโจ, ทฺวารวาตปานานิปิสฺส นาติพหูนิ นาติตนูนิ, ภูมตฺถรณปจฺจตฺถรณขชฺชโภชฺชานิเปตฺถ มิสฺสกาเนว วฏฺฏนฺติฯ เหมนฺติเก ถมฺภาปิ ภิตฺติโยปิ นีจา โหนฺติ, ทฺวารวาตปานานิ ตนุกานิ สุขุมฉิทฺทานิ, อุณฺหปฺปเวสนตฺถาย ภิตฺตินิยฺยูหานิ หริยนฺติ, ภูมตฺถรณปจฺจตฺถรณนิวาสนปารุปนานิ ปเนตฺถ อุณฺหวิกิริยานิ กมฺพลาทีนิ วฏฺฏนฺติ, ขชฺชโภชฺชํ สินิทฺธํ กฏุกสนฺนิสฺสิตญฺจฯ คิมฺหิเก ถมฺภาปิ ภิตฺติโยปิ อุจฺจา โหนฺติ, ทฺวารวาตปานานิ ปเนตฺถ พหูนิ วิปุลชาตานิ โหนฺติ, ภูมตฺถรณานิ สีตวิกิริยานิ ทุกูลมยานิ วฏฺฏนฺติ, ขชฺชโภชฺชานิ มธุรรสสีตวิกิริยานิ, วาตปานสมีเปสุ เจตฺถ นวา จาฏิโย ฐเปตฺวา อุทกสฺส ปูเรตฺวา นีลุปฺปลาทีหิ สญฺฉาเทนฺติ, เตสุ เตสุ ปเทเสสุ อุทกยนฺตานิ กโรนฺติ, เยหิ เทเว วสฺสนฺเต วิย อุทกธารา นิกฺขมนฺติฯ