10. ปถวีขณนสิกฺขาปทวณฺณนา

[84-86] ทสเม เอกินฺทฺริยนฺติ ‘‘กายินฺทฺริยํ อตฺถี’’ติ มญฺญมานา วทนฺติฯ มุฏฺฐิปฺปมาณาติ มุฏฺฐินา สงฺคเหตพฺพปฺปมาณาฯ เอตฺถ กิญฺจาปิ เยภุยฺยปํสุํ อปฺปปํสุญฺจ ปถวิํ วตฺวา อุปฑฺฒปํสุกา ปถวี น วุตฺตา, ตถาปิ ปณฺณตฺติวชฺชสิกฺขาปเทสุ สาวเสสปญฺญตฺติยาปิ สมฺภวโต อุปฑฺฒปํสุกายปิ ปถวิยา ปาจิตฺติยเมวาติ คเหตพฺพํฯ เกจิ ปน ‘‘สพฺพจฺฉนฺนาทีสุ อุปฑฺเฒ ทุกฺกฏสฺส วุตฺตตฺตา อิธาปิ ทุกฺกฏํ ยุตฺต’’นฺติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ ปาจิตฺติยวตฺถุกญฺจ อนาปตฺติวตฺถุกญฺจ ทุวิธํ ปถวิํ ฐเปตฺวา อญฺญิสฺสา ทุกฺกฏวตฺถุกาย ตติยาย ปถวิยา อภาวโตฯ ทฺเวเยว หิ ปถวิโย วุตฺตา ‘‘ชาตา จ ปถวี อชาตา จ ปถวี’’ติฯ ตสฺมา ทฺวีสุ อญฺญตราย ปถวิยา ภวิตพฺพํ, วินยวินิจฺฉเย จ สมฺปตฺเต ครุเกเยว ฐาตพฺพตฺตา น สกฺกา เอตฺถ อนาปตฺติยา ภวิตุํฯ สพฺพจฺฉนฺนาทีสุ ปน อุปฑฺเฒ ทุกฺกฏํ ยุตฺตํ ตตฺถ ตาทิสสฺส ทุกฺกฏวตฺถุโน สพฺภาวาฯ

‘‘โปกฺขรณิํ ขณา’’ติ วทติ, วฏฺฏตีติ ‘‘อิมสฺมิํ โอกาเส’’ติ อนิยเมตฺวา วุตฺตตฺตา วฏฺฏติฯ ‘‘อิมํ วลฺลิํ ขณา’’ติ วุตฺเตปิ ปถวีขณนํ สนฺธาย ปวตฺตโวหารตฺตา อิมินาว สิกฺขาปเทน อาปตฺติ, น ภูตคามปาตพฺยตายฯ กุเฏหีติ ฆเฏหิฯ ตนุกกทฺทโมติ อุทกมิสฺสกกทฺทโมฯ โส จ อุทกคติกตฺตา วฏฺฏติฯ โอมกจาตุมาสนฺติ อูนจาตุมาสํฯ โอวฏฺฐนฺติ เทเวน โอวฏฺฐํฯ อกตปพฺภาเรติ อวฬญฺชนฏฺฐานทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ ตาทิเส หิ วมฺมิกสฺส สพฺภาโวติฯ มูสิกุกฺกุรํ นาม มูสิกาหิ ขณิตฺวา พหิ กตปํสุราสิฯ เอเสว นโยติ โอมกจาตุมาสโอวฏฺโฐเยว วฏฺฏตีติ อตฺโถฯ

เอกทิวสมฺปิ น วฏฺฏตีติ โอวฏฺฐเอกทิวสาติกฺกนฺโตปิ วิโกเปตุํ น วฏฺฏติฯ ‘‘เหฏฺฐาภูมิสมฺพนฺเธปิ จ โคกณฺฏเก ภูมิโต ฉินฺทิตฺวา อุทฺธํ ฐิตตฺตา อจฺจุคฺคตมตฺถกโต ฉินฺทิตฺวา คเหตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติฯ สกฏฺฐาเน อติฏฺฐมานํ กตฺวา ปาเทหิ มทฺทิตฺวา ฉินฺทิตฺวา อาโลฬิตกทฺทมมฺปิ คเหตุํ วฏฺฏติฯ ตโตติ ตโต ปุราณเสนาสนโตฯ อิฏฺฐกํ คณฺหามีติอาทิ สุทฺธจิตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อุทเกนาติ อุชุกํ อากาสโตเยว ปตนกอุทเกนฯ ‘‘สเจ ปน อญฺญตฺถ ปหริตฺวา ปติเตน อุทเกน เตมิตํ โหติ, วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติฯ อุจฺจาเลตฺวาติ อุกฺขิปิตฺวาฯ เตน อปเทเสนาติ เตน เลเสนฯ

[87-88] อวิสยตฺตา อนาปตฺตีติ เอตฺถ สเจปิ นิพฺพาเปตุํ สกฺกา โหติ, ปฐมํ สุทฺธจิตฺเตน ทินฺนตฺตา ‘‘ทหตู’’ติ สลฺลกฺเขตฺวาปิ ติฏฺฐติ, อนาปตฺติฯ โอวฏฺฐํ ฉนฺนนฺติ ปฐมํ โอวฏฺฐํ ปจฺฉา ฉนฺนํฯ เสสํ อุตฺตานเมวฯ ชาตปถวี, ปถวีสญฺญิตา, ขณนขณาปนานํ อญฺญตรนฺติ อิมานิ ปเนตฺถ ตีณิ องฺคานิฯ

ปถวีขณนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิฏฺฐิโต มุสาวาทวคฺโค ปฐโมฯ

2. ภูตคามวคฺโค

1. ภูตคามสิกฺขาปทวณฺณนา

[89] เสนาสนวคฺคสฺส ปฐเม นิคฺคเหตุํ อสกฺโกนฺโตติ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺโตฯ อิมินา ปน วจเนน ทารกสฺส ตตฺถ อุปนีตภาโว เตน จ ทิฏฺฐภาโว วุตฺโตเยวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตน หิ ภิกฺขุนา ตํ รุกฺขํ ฉินฺทิตุํ อารทฺเธ ตตฺถ นิพฺพตฺตา เอกา ตรุณปุตฺตา เทวธีตา ปุตฺตํ องฺเกนาทาย ฐิตา ตํ ยาจิ ‘‘มา เม สามิ วิมานํ ฉินฺทิ, น สกฺขิสฺสามิ ปุตฺตกํ อาทาย อนาวาสา วิจริตุ’’นฺติฯ โส ‘‘อหํ อญฺญตฺถ อีทิสํ รุกฺขํ น ลภิสฺสามี’’ติ ตสฺสา วจนํ นาทิยิฯ สา ‘‘อิมมฺปิ ตาว ทารกํ โอโลเกตฺวา โอรมิสฺสตี’’ติ ปุตฺตํ รุกฺขสาขาย ฐเปสิฯ โส ภิกฺขุ อุกฺขิตฺตํ ผรสุํ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺโต ทารกสฺส พาหํ ฉินฺทิฯ เอวญฺจ สยิโต วิมาเน สยิโต นาม โหตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘รุกฺขฏฺฐกทิพฺพวิมาเน นิปนฺนสฺสา’’ติฯ

รุกฺขฏฺฐกทิพฺพวิมาเนติ จ สาขฏฺฐกวิมานํ สนฺธาย วุตฺตํฯ รุกฺขสฺส อุปริ นิพฺพตฺตญฺหิ วิมานํ รุกฺขปฏิพทฺธตฺตา ‘‘รุกฺขฏฺฐกวิมาน’’นฺติ วุจฺจติฯ สาขฏฺฐกวิมานํ ปน สพฺพสาขาสนฺนิสฺสิตํ หุตฺวา ติฏฺฐติฯ ตตฺถ ยํ รุกฺขฏฺฐกวิมานํ โหติ, ตํ ยาว รุกฺขสฺส มูลมตฺตมฺปิ ติฏฺฐติ, ตาว น นสฺสติฯ สาขฏฺฐกวิมานํ ปน สาขาสุ ภิชฺชมานาสุ ตตฺถ ตตฺเถว ภิชฺชิตฺวา สพฺพสาขาสุ ภินฺนาสุ สพฺพํ ภิชฺชติ, อิทมฺปิ จ วิมานํ สาขฏฺฐกํ, ตสฺมา รุกฺเข ฉินฺเน ตํ วิมานํ สพฺพโส วินฏฺฐํ, เตเนว สา เทวตา ภควโต สนฺติกา ลทฺเธ อญฺญสฺมิํ วิมาเน วสิฯ