เมนู

1. มหาขนฺธกํ

โพธิกถาวณฺณนา

อิทานิ อุภโตวิภงฺคานนฺตรํ สงฺคหมาโรปิตสฺส มหาวคฺคจูฬวคฺคสงฺคหิตสฺส ขนฺธกสฺส อตฺถสํวณฺณนํ อารภิตุกาโม ‘‘อุภินฺนํ ปาติโมกฺขาน’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อุภินฺนํ ปาติโมกฺขานนฺติ อุภินฺนํ ปาติโมกฺขวิภงฺคานํฯ ปาติโมกฺขคฺคหเณน เหตฺถ เตสํ วิภงฺโค อเภเทน คหิโตฯ ยํ ขนฺธกํ สงฺคายิํสูติ สมฺพนฺโธฯ ขนฺธานํ สมูโห ขนฺธโก, ขนฺธานํ วา ปกาสนโต ทีปนโต ขนฺธโกฯ ‘‘ขนฺธา’’ติ เจตฺถ ปพฺพชฺชุปสมฺปทาทิวินยกมฺมสงฺขาตา จาริตฺตวาริตฺตสิกฺขาปทสงฺขาตา จ ปญฺญตฺติโย อธิปฺเปตาฯ ปพฺพชฺชาทีนิ หิ ภควตา ปญฺญตฺตตฺตา ‘‘ปญฺญตฺติโย’’ติ วุจฺจนฺติฯ ปญฺญตฺติยญฺจ ขนฺธสทฺโท ทิสฺสติ ‘‘ทารุกฺขนฺโธ อคฺคิกฺขนฺโธ’’ติอาทีสุ วิยฯ อปิจ ภาคราสฏฺฐตาเปตฺถ ยุชฺชติเยว ตาสํ ปญฺญตฺตีนํ ภาคโต ราสิโต จ วิภตฺตตฺตาฯ ขนฺธโกวิทาติ ปญฺญตฺติภาคราสฏฺฐวเสน ขนฺธฏฺเฐ โกวิทาฯ

ปทภาชนีเย เยสํ ปทานํ อตฺถา เยหิ อฏฺฐกถานเยหิ ปกาสิตาติ โยเชตพฺพํฯ เต เจ ปุน วเทยฺยามาติ เต เจ อฏฺฐกถานเย ปุนปิ วเทยฺยามฯ อถ วา ปทภาชนีเย เยสํ ปทานํ เย อตฺถา เหฏฺฐา ปกาสิตา, เต เจ อตฺเถ ปุน วเทยฺยามาติ โยเชตพฺพํฯ อิมสฺมิํ ปกฺเข หิ-สทฺโท ปทปูรเณ ทฏฺฐพฺโพฯ ปริโยสานนฺติ สํวณฺณนาปริโยสานํฯ อุตฺตานา เจว เย อตฺถาติ เย อตฺถา ปุพฺเพ อปกาสิตาปิ อุตฺตานา อคมฺภีราฯ

[1] วิเสสการณํ นตฺถีติ ‘‘เยน สมเยน อายสฺมโต สาริปุตฺตตฺเถรสฺส สิกฺขาปทปญฺญตฺติยาจนเหตุภูโต ปริวิตกฺโก อุทปาทิ, เตน สมเยนา’’ติอาทินา วุตฺตการณํ วิย อิธ วิเสสการณํ นตฺถิฯ อยมภิลาโปติ ‘‘เตน สมเยนา’’ติ อยมภิลาโปฯ กิํ ปเนตสฺส วจเน ปโยชนนฺติ ยทิ วิเสสการณํ นตฺถิ, เอตสฺส วจเน กิํ ปโยชนนฺติ อธิปฺปาโยฯ นิทานทสฺสนํ ปโยชนนฺติ โยเชตพฺพํฯ ตเมว วิภาเวตุํ ‘‘ยา หิ ภควตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

มหาเวลา วิย มหาเวลา, วิปุลวาลุกปุญฺชตาย มหนฺโต เวลาตโฏ วิยาติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘มหนฺเต วาลิกราสิมฺหีติ อตฺโถ’’ติฯ อุรุ มรุ สิกตา วาลุกา วณฺณุ วาลิกาติ อิเม สทฺทา สมานตฺถา, พฺยญฺชนเมว นานํฯ เตนาห ‘‘อุรูติ วาลิกา วุจฺจตี’’ติฯ

อิโต ปฏฺฐาย จ –

ยสฺมา สุตฺตนฺตปาฬีนํ, อตฺโถ สงฺเขปวณฺณิโต;

ตสฺมา มยํ กริสฺสาม, ตาสํ อตฺถสฺส ทีปนํฯ

นชฺชาติ (อุทา. อฏฺฐ. 1) นทติ สนฺทตีติ นที, ตสฺสา นชฺชา, นทิยา นินฺนคายาติ อตฺโถฯ เนรญฺชรายาติ ‘‘เนลญฺชลายา’’ติ วตฺตพฺเพ ล-การสฺส ร-การํ กตฺวา ‘‘เนรญฺชรายา’’ติ วุตฺตํ, กทฺทมเสวาลปณกาทิโทสรหิตสลิลายาติ อตฺโถฯ เกจิ ‘‘นีลํชลายาติ วตฺตพฺเพ เนรญฺชรายาติ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ, นามเมว วา เอตํ ตสฺสา นทิยาติ เวทิตพฺพํฯ ตสฺสา นทิยา ตีเร ยตฺถ ภควา วิหาสิ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘โพธิรุกฺขมูเล’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ ญาณ’’นฺติ (จูฬว. ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทส 121) เอตฺถ มคฺคญาณํ โพธีติ วุตฺตํ, ‘‘ปปฺโปติ โพธิํ วรภูริเมธโส’’ติ (ที. นิ. 3.217) เอตฺถ สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตทุภยมฺปิ โพธิํ ภควา เอตฺถ ปตฺโตติ รุกฺโขปิ ‘‘โพธิรุกฺโข’’ตฺเวว นามํ ลภิฯ อถ วา สตฺต โพชฺฌงฺเค พุชฺฌตีติ ภควา โพธิฯ เตน พุชฺฌนฺเตน สนฺนิสฺสิตตฺตา โส รุกฺโข ‘‘โพธิรุกฺโข’’ติ นามํ ลภิฯ อฏฺฐกถายํ ปน เอกเทเสเนว อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ ญาณ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ มูเลติ สมีเปฯ ปฐมาภิสมฺพุทฺโธติ อนุนาสิกโลเปนายํ นิทฺเทโสติ อาห ‘‘ปฐมํ อภิสมฺพุทฺโธ’’ติฯ ปฐมนฺติ จ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส, ตสฺมา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา สพฺพปฐมํ โพธิรุกฺขมูเล วิหรตีติ เอวเมตฺถ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ

อถ โข ภควาติ เอตฺถ อถาติ ตสฺมิํ สมเยติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพ อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํ, ยสฺมิํ สมเย อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา โพธิรุกฺขมูเล วิหรติ, ตสฺมิํ สมเยติ อตฺโถฯ เตเนว อุทานปาฬิยํ (อุทา. 2) ‘‘เตน โข ปน สมเยน ภควา สตฺตาหํ เอกปลฺลงฺเกน นิสินฺโน โหติ วิมุตฺติสุขปฏิสํเวที’’ติ วุตฺตํฯ อถาติ วา ปจฺฉาติ อิมสฺมิํ อตฺเถ นิปาโต, ตสฺมา อภิสมฺโพธิโต ปจฺฉาติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพฯ โขติ ปทปูรเณ นิปาโตฯ สตฺต อหานิ สตฺตาหํฯ อจฺจนฺตสํโยเค เจตํ อุปโยควจนํฯ ยสฺมา ภควา ตํ สตฺตาหํ นิรนฺตรตาย อจฺจนฺตเมว ผลสมาปตฺติสุเขน วิหาสิ, ตสฺมา ‘‘สตฺตาห’’นฺติ อจฺจนฺตสํโยควเสน อุปโยควจนํ วุตฺตํฯ เอกปลฺลงฺเกนาติ วิสาขปุณฺณมาย อนตฺถงฺคเตเยว สูริเย อปราชิตปลฺลงฺกวเสน วชิราสเน นิสินฺนกาลโต ปฏฺฐาย สกิมฺปิ อนุฏฺฐหิตฺวา ยถาภุชิเตน เอเกเนว ปลฺลงฺเกนฯ

วิมุตฺติสุขปฏิสํเวทีติ เอตฺถ ตทงฺควิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณวิมุตฺตีสุ ปญฺจสุ ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺติสงฺขาตา ภควโต ผลวิมุตฺติ อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘วิมุตฺติสุขํ ผลสมาปตฺติสุขํ ปฏิสํเวทยมาโน’’ติฯ วิมุตฺตีติ จ อุปกฺกิเลเสหิ ปฏิปฺปสฺสทฺธิวเสน จิตฺตสฺส วิมุตฺตภาโว, จิตฺตเมว วา ตถา วิมุตฺตํ เวทิตพฺพํฯ ตาย วิมุตฺติยา ชาตํ, สมฺปยุตฺตํ วา สุขํ วิมุตฺติสุขํฯ ‘‘ยายํ, ภนฺเต, อุเปกฺขา สนฺเต สุเข วุตฺตา ภควตา’’ติ (ม. นิ. 2.88) วจนโต อุเปกฺขาปิ เจตฺถ สุขมิจฺเจว เวทิตพฺพาฯ ตถา หิ วุตฺตํ สมฺโมหวิโนทนิยํ (วิภ. อฏฺฐ. 232) ‘‘อุเปกฺขา ปน สนฺตตฺตา, สุขมิจฺเจว ภาสิตา’’ติฯ ภควา หิ จตุตฺถชฺฌานิกํ อรหตฺตผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชติ, น อิตรํฯ อถ วา ‘‘เตสํ วูปสโม สุโข’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.221, 272) ยถา สงฺขารทุกฺขวูปสโม ‘‘สุโข’’ติ วุจฺจติ, เอวํ สกลกิเลสทุกฺขูปสมภาวโต อคฺคผเล ลพฺภมานา ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺติ เอว อิธ ‘‘สุข’’นฺติ เวทิตพฺพาฯ

อถาติ อธิการตฺเถ นิปาโต, โขติ ปทปูรเณฯ เตสุ อธิการตฺเถน ‘‘อถา’’ติ อิมินา วิมุตฺติสุขปฏิสํเวทนโต อญฺญํ อธิการํ ทสฺเสติฯ โก ปเนโสติ? ปฏิจฺจสมอุปฺปาทมนสิกาโรฯ รตฺติยาติ อวยวสมฺพนฺเธ สามิวจนํฯ

ปฐมนฺติ อจฺจนฺตสํโยคตฺเถ อุปโยควจนํ ฯ ภควา หิ ตสฺสา รตฺติยา สกลมฺปิ ปฐมํ ยามํ เตเนว มนสิกาเรน ยุตฺโต อโหสีติฯ

ปจฺจยาการนฺติ อวิชฺชาทิปจฺจยธมฺมํฯ ปฏิจฺจาติ ปฏิมุขํ คนฺตฺวา, การณสามคฺคิํ อปฏิกฺขิปิตฺวาติ อตฺโถฯ ปฏิมุขคมนญฺจ ปจฺจยสฺส การณสามคฺคิยา องฺคภาเวน ผลสฺส อุปฺปาทนเมวฯ อปฏิกฺขิปิตฺวาติ ปน วินา ตาย การณสามคฺคิยา องฺคภาวํ อคนฺตฺวา สยเมว น อุปฺปาเทตีติ อตฺโถฯ เอเตน การณพหุตา ทสฺสิตาฯ อวิชฺชาทิเอเกกเหตุสีเสน หิ เหตุสมูโห นิทฺทิฏฺโฐฯ สหิเตติ สมุทิเต, อวินิพฺภุตฺเตติ อตฺโถฯ อวิชฺชาทิโก หิ ปจฺจยธมฺโม สหิเตเยว อญฺญมญฺญํ อวินิพฺโภควุตฺติธมฺเม อุปฺปาเทติฯ อิมินา ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมพหุตา ทสฺสิตาฯ อุภเยนปิ ‘‘เอกํ น เอกโต’’ติอาทินโย (วิภ. อฏฺฐ. 226 สงฺขารปทนิทฺเทส; วิสุทฺธิ. 2.617) ทีปิโต โหติฯ เอกโต หิ การณโต น อิธ กิญฺจิ เอกํ ผลมตฺถิ, น อเนกํ, นาปิ อเนเกหิ การเณหิ เอกํ, อเนเกหิ ปน การเณหิ อเนกเมว โหติฯ ตถา หิ อเนเกหิ อุตุปถวีพีชสลิลสงฺขาเตหิ การเณหิ อเนกเมว รูปคนฺธรสาทิองฺกุรสงฺขาตํ ผลมุปฺปชฺชมานํ ทิสฺสติฯ ยํ ปเนตํ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณ’’นฺติ เอเกกเหตุผลทีปนํ กตํ, ตตฺถ ปโยชนํ น วิชฺชติฯ

ภควา หิ กตฺถจิ ปธานตฺตา กตฺถจิ ปากฏตฺตา กตฺถจิ อสาธารณตฺตา เทสนาวิลาสสฺส จ เวเนยฺยานญฺจ อนุรูปโต เอกเมว เหตุํ วา ผลํ วา ทีเปติฯ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’ติ หิ เอกเมว เหตุํ ผลญฺจาหฯ ผสฺโส หิ เวทนาย ปธานเหตุ ยถาผสฺสํ เวทนาววตฺถานโตฯ เวทนา จ ผสฺสสฺส ปธานผลํ ยถาเวทนํ ผสฺสววตฺถานโตฯ ‘‘เสมฺหสมุฏฺฐานา อาพาธา’’ติ (มหานิ. 5) ปากฏตฺตา เอกํ เหตุํ อาหฯ ปากโฏ หิ เอตฺถ เสมฺโห, น กมฺมาทโยฯ ‘‘เย เกจิ, ภิกฺขเว, อกุสลา ธมฺมา, สพฺเพเต อโยนิโสมนสิการมูลกา’’ติ อสาธารณตฺตา เอกํ เหตุํ อาหฯ อสาธารโณ หิ อโยนิโสมนสิกาโร อกุสลานํ, สาธารณานิ วตฺถารมฺมณาทีนีติฯ

ตสฺมา อวิชฺชา ตาเวตฺถ วิชฺชมาเนสุปิ อญฺเญสุ วตฺถารมฺมณสหชาตธมฺมาทีสุ สงฺขารการเณสุ ‘‘อสฺสาทานุปสฺสิโน ตณฺหา ปวฑฺฒตี’’ติ (สํ. นิ. 2.52) จ ‘‘อวิชฺชาสมุทยา อาสวสมุทโย’’ติ (ม. นิ. 1.104) จ วจนโต อญฺเญสมฺปิ ตณฺหาทีนํ สงฺขารเหตูนํ เหตูติ ปธานตฺตา, ‘‘อวิทฺวา, ภิกฺขเว, อวิชฺชาคโต ปุญฺญาภิสงฺขารมฺปิ อภิสงฺขโรตี’’ติ ปากฏตฺตา อสาธารณตฺตา จ สงฺขารานํ เหตุภาเวน ทีปิตาติ เวทิตพฺพาฯ เอวํ สพฺพตฺถ เอเกกเหตุผลทีปเน ยถาสมฺภวํ นโย เนตพฺโพฯ เตนาหุ โปราณา –

‘‘เอกํ น เอกโต อิธ, นาเนกมเนกโตปิ โน เอกํ;

ผลมตฺถิ อตฺถิ ปน เอก-เหตุผลทีปเน อตฺโถ’’ติฯ

ปจฺเจตุมรหตีติ ปฏิจฺโจฯ โย หิ นํ ปจฺเจติ อภิสเมติ, ตสฺส อจฺจนฺตเมว ทุกฺขวูปสมาย สํวตฺตติฯ สมฺมา สห จ อุปฺปาเทตีติ สมุปฺปาโทฯ ปจฺจยธมฺโม หิ อตฺตโน ผลํ อุปฺปาเทนฺโต สมฺปุณฺณเมว อุปฺปาเทติ, น วิกลํฯ เย จ ธมฺเม อุปฺปาเทติ, เต สพฺเพ สเหว อุปฺปาเทติ, น เอเกกํฯ อิติ ปฏิจฺโจ จ โส สมุปฺปาโท จาติ ปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ วิตฺถาโรติ ปฏิจฺจสมุปฺปาทปทวณฺณนาปปญฺโจฯ มยมฺปิ ตํ อติปปญฺจภยา อิธ น ทสฺสยิสฺสาม, เอวํ ปรโต วกฺขมานมฺปิ วิตฺถารํฯ อนุโลมปฏิโลมนฺติ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส ‘‘วิสมํ จนฺทิมสูริยา ปริวตฺตนฺตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 4.70) วิยฯ สฺเววาติ โส เอว ปจฺจยากาโรฯ ปุริมนเยน วา วุตฺโตติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติอาทินา นเยน วุตฺโต ปจฺจยากาโรฯ ปวตฺติยาติ สํสารปฺปวตฺติยาฯ มนสิ อกาสีติ โย โย ปจฺจยธมฺโม ยสฺส ยสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมสฺส ยถา ยถา เหตุปจฺจยาทินา ปจฺจยภาเวน ปจฺจโย โหติ, ตํ สพฺพํ อวิปรีตํ อปริหาเปตฺวา อนวเสสโต ปจฺจเวกฺขณวเสน จิตฺเต อกาสีติ อตฺโถฯ

อวิชฺชาปจฺจยาติอาทีสุ (วิภ. อฏฺฐ. 225; วิสุทฺธิ. 2.586-587; อุทา. อฏฺฐ. 1) อวินฺทิยํ กายทุจฺจริตาทิํ วินฺทตีติ อวิชฺชา, วินฺทิยํ กายสุจริตาทิํ น วินฺทตีติ อวิชฺชา, ธมฺมานํ อวิปรีตสภาวํ อวิทิตํ กโรตีติ อวิชฺชา, อนฺตวิรหิเต สํสาเร ภวาทีสุ สตฺเต ชวาเปตีติ อวิชฺชา, อวิชฺชมาเนสุ ชวติ, วิชฺชมาเนสุ น ชวตีติ อวิชฺชา, วิชฺชาปฏิปกฺขาติ วา อวิชฺชาฯ สา ‘‘ทุกฺเข อญฺญาณ’’นฺติอาทินา จตุพฺพิธา เวทิตพฺพาฯ ปฏิจฺจ นํ น วินา ผลํ เอติ อุปฺปชฺชติ เจว ปวตฺตติ จาติ ปจฺจโย, อุปการฏฺโฐ วา ปจฺจโยฯ

อวิชฺชา จ สา ปจฺจโย จาติ อวิชฺชาปจฺจโย , ตสฺมา อวิชฺชาปจฺจยาฯ สงฺขโรนฺตีติ สงฺขารา, โลกิยา กุสลากุสลเจตนาฯ เต ปุญฺญาปุญฺญาเนญฺจาภิสงฺขารวเสน ติวิธา เวทิตพฺพาฯ วิชานาตีติ วิญฺญาณํ, ตํ โลกิยวิปากวิญฺญาณวเสน พาตฺติํสวิธํฯ นมตีติ นามํ, เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยํฯ รุปฺปตีติ รูปํ, ภูตรูปํ จกฺขาทิอุปาทารูปญฺจฯ อายตนฺติ, อายตญฺจ สํสารทุกฺขํ นยตีติ อายตนํ ฯ ผุสตีติ ผสฺโสฯ เวทยตีติ เวทนาฯ อิทมฺปิ ทฺวยํ ทฺวารวเสน ฉพฺพิธํ, วิปากวเสน คหเณ พาตฺติํสวิธํฯ ตสฺสติ ปริตสฺสตีติ ตณฺหา, สา กามตณฺหาทิวเสน สงฺเขปโต ติวิธา, วิตฺถารโต อฏฺฐสตวิธา จฯ อุปาทิยตีติ อุปาทานํ, ตํ กามุปาทานาทิวสเอน จตุพฺพิธํฯ

ภวติ ภาวยติ จาติ ภโว, โส กมฺโมปปตฺติเภทโต ทุวิโธฯ ชนนํ ชาติฯ ชีรณํ ชราฯ มรนฺติ เตนาติ มรณํฯ โสจนํ โสโกฯ ปริเทวนํ ปริเทโวฯ ทุกฺขยตีติ ทุกฺขํฯ อุปฺปาทฏฺฐิติวเสน ทฺเวธา ขนตีติ วา ทุกฺขํฯ ทุมฺมนสฺส ภาโว โทมนสฺสํฯ ภุโส อายาโส อุปายาโสฯ สมฺภวนฺตีติ นิพฺพตฺตนฺติฯ น เกวลญฺจ โสกาทีเหว, อถ โข สพฺพปเทหิ ‘‘สมฺภวนฺตี’’ติ ปทสฺส โยชนา กาตพฺพาฯ เอวญฺหิ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา สมฺภวนฺตีติ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนววตฺถานํ ทสฺสิตํ โหติฯ เตเนวาห ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา สมฺภวนฺตีติ อิมินา นเยน สพฺพปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ’’ติฯ เอวเมตสฺส…เป.… สมุทโย โหตีติ เอตฺถ ปน อยมตฺโถฯ เอวนฺติ นิทฺทิฏฺฐนยนิทสฺสนํฯ เตน อวิชฺชาทีเหว การเณหิ, น อิสฺสรนิมฺมานาทีหีติ ทสฺเสติฯ เอตสฺสาติ ยถาวุตฺตสฺสฯ เกวลสฺสาติ อสมฺมิสฺสสฺส, สกลสฺส วาฯ ทุกฺขกฺขนฺธสฺสาติ ทุกฺขสมูหสฺส, น สตฺตสฺส นาปิ สุภสุขาทีนํฯ สมุทโย โหตีติ นิพฺพตฺติ สมฺภวติฯ

อจฺจนฺตเมว สงฺขาเรหิ วิรชฺชติ เอเตนาติ วิราโค, อริยมคฺโคติ อาห ‘‘วิราคสงฺขาเตน มคฺเคนา’’ติฯ อเสสํ นิโรธา อเสสนิโรธา, อเสเสตฺวา นิสฺเสเสตฺวา นิโรธา สมุจฺฉินฺทนา อนุสยปฺปหานวเสน อคฺคมคฺเคน อวิชฺชาย อจฺจนฺตสมุคฺฆาตโตติ อตฺโถฯ ยทิปิ เหฏฺฐิมมคฺเคหิปิ ปหียมานา อวิชฺชา อจฺจนฺตสมุคฺฆาตวเสเนว ปหียติ, ตถาปิ น อนวเสสโต ปหียติฯ

อปายคมนียา หิ อวิชฺชา ปฐมมคฺเคน ปหียติ, ตถา สกิเทว อิมสฺมิํ โลเก สพฺพตฺถ จ อนริยภูมิยํ อุปปตฺติยา ปจฺจยภูตา อวิชฺชา ยถากฺกมํ ทุติยตติยมคฺเคหิ ปหียติ, น อิตราติ, อรหตฺตมคฺเคเนว ปน สา อนวเสสํ ปหียตีติฯ อนุปฺปาทนิโรโธ โหตีติ สพฺเพสํ สงฺขารานํ อนวเสสํ อนุปฺปาทนิโรโธ โหติฯ เหฏฺฐิเมน หิ มคฺคตฺตเยน เกจิ สงฺขารา นิรุชฺฌนฺติ, เกจิ น นิรุชฺฌนฺติ อวิชฺชาย สาวเสสนิโรธา, อคฺคมคฺเคน ปนสฺสา อนวเสสนิโรธา น เกจิ สงฺขารา น นิรุชฺฌนฺตีติฯ เอวํ นิรุทฺธานนฺติ เอวํ อนุปฺปาทนิโรเธน นิรุทฺธานํฯ เกวล-สทฺโท นิรวเสสวาจโก จ โหติ ‘‘เกวลา องฺคมคธา’’ติอาทีสุฯ อสมฺมิสฺสวาจโก จ ‘‘เกวลา สาลโย’’ติอาทีสุฯ ตสฺมา อุภยถาปิ อตฺถํ วทติ ‘‘สกลสฺส, สุทฺธสฺส วา’’ติฯ ตตฺถ สกลสฺสาติ อนวเสสสฺส สพฺพภวาทิคตสฺสฯ สตฺตวิรหิตสฺสาติ ปรปริกปฺปิตชีวรหิตสฺสฯ

อปิเจตฺถ กิญฺจาปิ ‘‘อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ, สงฺขารนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธ’’ติ เอตฺตาวตาปิ สกลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส อนวเสสโต นิโรโธ วุตฺโต โหติ, ตถาปิ ยถา อนุโลเม ยสฺส ยสฺส ปจฺจยธมฺมสฺส อตฺถิตาย โย โย ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺโม น นิรุชฺฌติ ปวตฺตติ เอวาติ อิมสฺส อตฺถสฺส ทสฺสนตฺถํ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา…เป.… สมุทโย โหตี’’ติ วุตฺตํฯ เอวํ ตปฺปฏิปกฺขโต ตสฺส ตสฺส ปจฺจยสฺส อภาเว โส โส ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺโม นิรุชฺฌติ น ปวตฺตตีติ ทสฺสนตฺถํ อิธ ‘‘อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ, สงฺขารนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธ, วิญฺญาณนิโรธา นามรูปนิโรโธ…เป.… ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติ วุตฺตํ, น ปน อนุโลเม วิย กาลตฺตยปริยาปนฺนสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรธทสฺสนตฺถํฯ อนาคตสฺเสว หิ อริยมคฺคภาวนาย อสติ อุปฺปชฺชนารหสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส อริยมคฺคภาวนาย นิโรโธ อิจฺฉิโตติ อยมฺปิ วิเสโส เวทิตพฺโพฯ

ยทา หเวติ เอตฺถ หเวติ พฺยตฺตนฺติ อิมสฺมิํ อตฺเถ นิปาโตฯ เกจิ ปน ‘‘หเวติ อาหเว ยุทฺเธ’’ติ อตฺถํ วทนฺติ, ‘‘โยเธถ มารํ ปญฺญาวุเธนา’’ติ (ธ. ป. 40) หิ วจนโต กิเลสมาเรน ยุชฺฌนสมเยติ เตสํ อธิปฺปาโยฯ อารมฺมณูปนิชฺฌานลกฺขเณนาติ อารมฺมณูปนิชฺฌานสภาเวนฯ ลกฺขณูปนิชฺฌานลกฺขเณนาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ตตฺถ อารมฺมณูปนิชฺฌานํ นาม อฏฺฐ สมาปตฺติโย กสิณารมฺมณสฺส อุปนิชฺฌายนโตฯ ลกฺขณูปนิชฺฌานํ นาม วิปสฺสนามคฺคผลานิฯ

วิปสฺสนา หิ ตีณิ ลกฺขณานิ อุปนิชฺฌายตีติ ลกฺขณูปนิชฺฌานํ, มคฺโค วิปสฺสนาย อาคตกิจฺจํ สาเธตีติ ลกฺขณูปนิชฺฌานํ, ผลํ ตถลกฺขณํ นิโรธสจฺจํ อุปนิชฺฌายตีติ ลกฺขณูปนิชฺฌานํฯ โน กลฺโล ปญฺโหติ อยุตฺโต ปญฺโห, ทุปฺปญฺโห เอโสติ อตฺโถฯ อาทิสทฺเทน –

‘‘ผุสตีติ อหํ น วทามิฯ ผุสตีติ จาหํ วเทยฺยํ, ตตฺรสฺส กลฺโล ปญฺโห ‘โก นุ โข, ภนฺเต, ผุสตี’ติ? เอวญฺจาหํ น วทามิ, เอวํ มํ อวทนฺตํ โย เอวํ ปุจฺเฉยฺย ‘กิํปจฺจยา นุ โข, ภนฺเต, ผสฺโส’ติ, เอส กลฺโล ปญฺโหฯ ตตฺร กลฺลํ เวยฺยากรณํ ‘สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา’ติฯ โก นุ โข, ภนฺเต, เวทยตีติ? โน กลฺโล ปญฺโหติ ภควา อโวจ, เวทยตีติ อหํ น วทามิ, เวทยตีติ จาหํ วเทยฺยํ, ตตฺรสฺส กลฺโล ปญฺโห ‘โก นุ โข, ภนฺเต, เวทยตี’ติ? เอวญฺจาหํ น วทามิฯ เอวํ มํ อวทนฺตํ โย เอวํ ปุจฺเฉยฺย ‘กิํปจฺจยา นุ โข, ภนฺเต, เวทนา’ติ, เอส กลฺโล ปญฺโหฯ ตตฺร กลฺลํ เวยฺยากรณํ ‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา’’’ติ (สํ. นิ. 2.12) –

เอวมาทิํ ปาฬิเสสํ สงฺคณฺหาติฯ

อาทินา จ นเยนาติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ปน ‘‘กตมา นุ โข, ภนฺเต, ชาติ, กสฺส จ ปนายํ ชาตีติฯ ‘โน กลฺโล ปญฺโห’ติ ภควา อโวจา’’ติ เอวมาทิํ สงฺคณฺหาติฯ นนุ เจตฺถ ‘‘กตมํ นุ โข, ภนฺเต, ชรามรณ’’นฺติ (สํ. นิ. 2.35) อิทํ สุปุจฺฉิตนฺติ? กิญฺจาปิ สุปุจฺฉิตํ, ยถา ปน สตสหสฺสคฺฆนเก สุวณฺณถาลเก วฑฺฒิตสฺส สุโภชนสฺส มตฺถเก อามลกมตฺเต คูถปิณฺเฑ ฐปิเต สพฺพํ โภชนํ ทุพฺโภชนํ โหติ ฉฑฺเฑตพฺพํ, เอวเมว ‘‘กสฺส จ ปนิทํ ชรามรณ’’นฺติ อิมินา สตฺตูปลทฺธิวาทปเทน คูถปิณฺเฑน ตํ โภชนํ ทุพฺโภชนํ วิย อยมฺปิ สพฺโพ ทุปฺปญฺโห ชาโตติฯ

โสฬส กงฺขาติ ‘‘อโหสิํ นุ โข อหํ อตีตมทฺธานํ, น นุ โข อโหสิํ, กิํ นุ โข อโหสิํ, กถํ นุ โข อโหสิํ, กิํ หุตฺวา กิํ อโหสิํ นุ โข อหํ อตีตมทฺธานํ, ภวิสฺสามิ นุ โข อหํ อนาคตมทฺธานํ, น นุ โข ภวิสฺสามิ, กิํ นุ โข ภวิสฺสามิ, กถํ นุ โข ภวิสฺสามิ, กิํ หุตฺวา กิํ ภวิสฺสามิ นุ โข อหํ อนาคตมทฺธานํ, อหํ นุ โขสฺมิ, โน นุ โขสฺมิ, กิํ นุ โขสฺมิ, กถํ นุ โขสฺมิ, อยํ นุ โข สตฺโต กุโต อาคโต, โส กุหิํ คามี ภวิสฺสตี’’ติ (สํ. นิ. 2.20; ม. นิ. 1.18) เอวมาคตา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนวิสยา โสฬสวิธา กงฺขาฯ

ตตฺถ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.18; สํ. นิ. อฏฺฐ. 2.2.20) อโหสิํ นุ โข, น นุ โขติ สสฺสตาการญฺจ อธิจฺจสมุปฺปตฺติอาการญฺจ นิสฺสาย อตีเต อตฺตโน วิชฺชมานตญฺจ อวิชฺชมานตญฺจ กงฺขติ, กิํ การณนฺติ น วตฺตพฺพํฯ อุมฺมตฺตโก วิย หิ พาลปุถุชฺชโน ยถา ตถา วา ปวตฺตติฯ อปิจ อโยนิโสมนสิกาโรเยเวตฺถ การณํฯ เอวํ อโยนิโสมนสิการสฺส ปน กิํ การณนฺติ? สฺเวว ปุถุชฺชนภาโว อริยานํ อทสฺสนาทีนิ วาฯ นนุ จ ปุถุชฺชโนปิ โยนิโส มนสิ กโรตีติฯ โก วา เอวมาห ‘‘น มนสิ กโรตี’’ติฯ น ปน ตตฺถ ปุถุชฺชนภาโว การณํ, สทฺธมฺมสวนกลฺยาณมิตฺตาทีนิ ตตฺถ การณานิ ฯ น หิ มจฺฉมํสาทีนิ อตฺตโน ปกติยา สุคนฺธานิ, อภิสงฺขารปจฺจยา ปน สุคนฺธานิปิ โหนฺติฯ

กิํ นุ โข อโหสินฺติ ชาติลิงฺคุปปตฺติโย นิสฺสาย ‘‘ขตฺติโย นุ โข อโหสิํ, พฺราหฺมณเวสฺสสุทฺทคหฏฺฐปพฺพชิตเทวมนุสฺสานํ อญฺญตโร’’ติ กงฺขติฯ

กถํ นุ โขติ สณฺฐานาการํ นิสฺสาย ‘‘ทีโฆ นุ โข อโหสิํ, รสฺสโอทาตกณฺหปฺปมาณิกอปฺปมาณิกาทีนํ อญฺญตโร’’ติ กงฺขติฯ เกจิ ปน ‘‘อิสฺสรนิมฺมานาทิํ นิสฺสาย ‘เกน นุ โข การเณน อโหสิ’นฺติ เหตุโต กงฺขตี’’ติ วทนฺติฯ

กิํ หุตฺวา กิํ อโหสินฺติ ชาติอาทีนิ นิสฺสาย ‘‘ขตฺติโย หุตฺวา นุ โข พฺราหฺมโณ อโหสิํ…เป.… เทโว หุตฺวา มนุสฺโส’’ติ อตฺตโน ปรมฺปรํ กงฺขติฯ สพฺพตฺเถว ปน อทฺธานนฺติ กาลาธิวจนเมตํ, ตญฺจ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนํ ทฏฺฐพฺพํฯ

ภวิสฺสามิ นุ โข, น นุ โขติ สสฺสตาการญฺจ อุจฺเฉทาการญฺจ นิสฺสาย อนาคเต อตฺตโน วิชฺชมานตญฺจ อวิชฺชมานตญฺจ กงฺขติฯ เสสเมตฺถ วุตฺตนยเมวฯ

อหํ นุ โขสฺมีติ อตฺตโน อตฺถิภาวํ กงฺขติฯ ยุตฺตํ ปเนตนฺติ? ยุตฺตํ อยุตฺตนฺติ กา เอตฺถ จินฺตาฯ อปิเจตฺถ อิทํ วตฺถุมฺปิ อุทาหรนฺติ, จูฬมาตาย กิร ปุตฺโต มุณฺโฑ, มหามาตาย ปุตฺโต อมุณฺโฑฯ ตํ สุตฺตํ มุณฺเฑสุํฯ โส อุฏฺฐาย ‘‘อหํ นุ โข จูฬมาตาย ปุตฺโต’’ติ จินฺเตสิฯ เอวํ ‘‘อหํ นุ โขสฺมี’’ติ กงฺขา โหติฯ

โน นุ โขสฺมีติ อตฺตโน นตฺถิภาวํ กงฺขติฯ ตตฺราปิ อิทํ วตฺถุ – เอโก กิร มจฺเฉ คณฺหนฺโต อุทเก จิรฏฺฐาเนน สีติภูตํ อตฺตโน อูรุํ ‘‘มจฺโฉ’’ติ จินฺเตตฺวา ปหริฯ อปโร สุสานปสฺเส เขตฺตํ รกฺขนฺโต ภีโต สงฺกุฏิโต สยิฯ โส ปฏิพุชฺฌิตฺวา อตฺตโน ชณฺณุกานิ ‘‘ทฺเว ยกฺขา’’ติ จินฺเตตฺวา ปหริ, เอวํ ‘‘โน นุ โขสฺมี’’ติ กงฺขติฯ

กิํ นุ โขสฺมีติ ขตฺติโยว สมาโน อตฺตโน ขตฺติยภาวํ กงฺขติ กณฺโณ วิย สูตปุตฺตสญฺญีฯ เอส นโย เสเสสุฯ เทโว ปน สมาโน เทวภาวํ อชานนฺโต นาม นตฺถิฯ โสปิ ปน ‘‘อหํ รูปี นุ โข อรูปี นุ โข’’ติอาทินา นเยน กงฺขติฯ ขตฺติยาทโย กสฺมา น ชานนฺตีติ เจ? อปฺปจฺจกฺขา เตสํ ตตฺถ ตตฺถ กุเล อุปฺปตฺติฯ คหฏฺฐาปิ จ ปาตลิกาทโย ปพฺพชิตสญฺญิโนฯ ปพฺพชิตาปิ ‘‘กุปฺปํ นุ โข เม กมฺม’’นฺติอาทินา นเยน คหฏฺฐสญฺญิโนฯ มนุสฺสาปิ จ เอกจฺเจ ราชาโน วิย อตฺตนิ เทวสญฺญิโน โหนฺติฯ

กถํ นุ โขสฺมีติ วุตฺตนยเมวฯ เกวลญฺเหตฺถ อพฺภนฺตเร ชีโว นาม อตฺถีติ คเหตฺวา ตสฺส สณฺฐานาการํ นิสฺสาย ‘‘ทีโฆ นุ โขสฺมิ, รสฺสจตุรสฺสฉฬํสอฏฺฐํสโสฬสํสาทีนํ อญฺญตรปฺปกาโร’’ติ กงฺขนฺโต ‘‘กถํ นุ โขสฺมี’’ติ กงฺขตีติ เวทิตพฺโพฯ สรีรสณฺฐานํ ปน ปจฺจุปฺปนฺนํ อชานนฺโต นาม นตฺถิฯ

กุโต อาคโต, โส กุหิํ คามี ภวิสฺสตีติ อตฺตภาวสฺส อาคติคติฏฺฐานํ กงฺขติฯ

วปยนฺตีติ วิอปยนฺติ, อิการโลเปนายํ นิทฺเทโสฯ พฺยปยนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ เตนาห ‘‘วปยนฺติ อปคจฺฉนฺตี’’ติฯ อปคมนญฺจ อนุปฺปตฺตินิโรธวเสนาติ อาห ‘‘นิรุชฺฌนฺตี’’ติฯ

[3] กทา ปนสฺส โพธิปกฺขิยธมฺมา จตุสจฺจธมฺมา วา ปาตุภวนฺติ อุปฺปชฺชนฺติ ปกาสนฺตีติ? วิปสฺสนามคฺคญาเณสุ ปวตฺตมาเนสุฯ ตตฺถ วิปสฺสนาญาเณ ตาว วิปสฺสนาญาณสมฺปยุตฺตา สติอาทโย วิปสฺสนาญาณญฺจ ยถารหํ อตฺตโน อตฺตโน วิสเยสุ ตทงฺคปฺปหานวเสน สุภสญฺญาทิเก ปชหนฺตา กายานุปสฺสนาทิวเสน วิสุํ วิสุํ อุปฺปชฺชนฺติฯ มคฺคกฺขเณ ปน เต นิพฺพานมาลมฺพิตฺวา สมุจฺเฉทวเสน ปฏิปกฺเข ปชหนฺตา จตูสุปิ อริยสจฺเจสุ อสมฺโมหปฏิเวธสาธนวเสน สกิเทว อุปฺปชฺชนฺติฯ เอวํ ตาเวตฺถ โพธิปกฺขิยธมฺมานํ อุปฺปชฺชนฏฺเฐน ปาตุภาโว เวทิตพฺโพฯ อริยสจฺจธมฺมานํ ปน โลกิยานํ วิปสฺสนากฺขเณ วิปสฺสนาย อารมฺมณกรณวเสน โลกุตฺตรานํ ตทธิมุตฺตตาวเสน มคฺคกฺขเณ นิโรธสจฺจสฺส อารมฺมณาภิสมยวเสน สพฺเพสมฺปิ กิจฺจาภิสมยวเสน ปากฏภาวโต ปกาสนฏฺเฐน ปาตุภาโว เวทิตพฺโพฯ

อิติ ภควา สติปิ สพฺพากาเรน สพฺพธมฺมานํ อตฺตโน ญาณสฺส ปากฏภาเว ปฏิจฺจสมุปฺปาทมุเขน วิปสฺสนาภินิเวสสฺส กตตฺตา นิปุณคมฺภีรสุทุทฺทสตาย ปจฺจยาการสฺส ตํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อุปฺปนฺนพลวโสมนสฺโส ปฏิปกฺขสมุจฺเฉทวิภาวเนน สทฺธิํ อตฺตโน ตทภิสมยานุภาวทีปกเมเวตฺถ อุทานํ อุทาเนสิฯ

‘‘กามา เต ปฐมา เสนา’’ติอาทินา นเยน วุตฺตปฺปการํ มารเสนนฺติ –

‘‘กามา เต ปฐมา เสนา, ทุติยา อรติ วุจฺจติ;

ตติยา ขุปฺปิปาสา เต, จตุตฺถี ตณฺหา ปวุจฺจติฯ

‘‘ปญฺจมี ถินมิทฺธํ เต, ฉฏฺฐา ภีรู ปวุจฺจติ;

สตฺตมี วิจิกิจฺฉา เต, มกฺโข ถมฺโภ จ อฏฺฐมาฯ

‘‘ลาโภ สิโลโก สกฺกาโร, มิจฺฉาลทฺโธ จ โย ยโส;

โย จตฺตานํ สมุกฺกํเส, ปเร จ อวชานติฯ

‘‘เอสา นมุจิ เต เสนา, กณฺหสฺสาภิปฺปหารินี;

น นํ อสูโร ชินาติ, เชตฺวา จ ลภเต สุข’’นฺติฯ (สุ. นิ. 438-441; มหานิ. 28) –

อิมินา นเยน วุตฺตปฺปการํ มารเสนํฯ

ตตฺถ (สุ. นิ. อฏฺฐ. 2.439-41; มหานิ. อฏฺฐ. 28) ยสฺมา อาทิโตว อคาริยภูเต สตฺเต วตฺถุกาเมสุ กิเลสกามา โมหยนฺติ, เต อภิภุยฺย อนคาริยภาวํ อุปคตานํ ปนฺเตสุ วา เสนาสเนสุ อญฺญตรญฺญตเรสุ วา อธิกุสเลสุ ธมฺเมสุ อรติ อุปฺปชฺชติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘ปพฺพชิเตน โข, อาวุโส, อภิรติ ทุกฺกรา’’ติ (สํ. นิ. 4.331)ฯ ตโต เต ปรปฏิพทฺธชีวิกตฺตา ขุปฺปิปาสา พาธติ, ตาย พาธิตานํ ปริเยสน ตณฺหา จิตฺตํ กิลมยติ, อถ เนสํ กิลนฺตจิตฺตานํ ถินมิทฺธํ โอกฺกมติ, ตโต วิเสสมนธิคจฺฉนฺตานํ ทุรภิสมฺภเวสุ อรญฺญวนปตฺเถสุ เสนาสเนสุ วิหรตํ อุตฺราสสญฺญิตา ภีรุ ชายติ, เตสํ อุสฺสงฺกิตปริสงฺกิตานํ ทีฆรตฺตํ วิเวกรสมนสฺสาทยมานานํ วิหรตํ ‘‘น สิยา นุ โข เอส มคฺโค’’ติ ปฏิปตฺติยํ วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชติ, ตํ วิโนเทตฺวา วิหรตํ อปฺปมตฺตเกน วิเสสาธิคเมน มานมกฺขถมฺภา ชายนฺติ, เตปิ วิโนเทตฺวา วิหรตํ ตโต อธิกตรํ วิเสสาธิคมํ นิสฺสาย ลาภสกฺการสิโลกา อุปฺปชฺชนฺติ, ลาภาทิมุจฺฉิตา ธมฺมปติรูปกานิ ปกาเสนฺตา มิจฺฉายสํ อธิคนฺตฺวา ตตฺถ ฐิตา ชาติอาทีหิ อตฺตานํ อุกฺกํเสนฺติ ปรํ วมฺเภนฺติ, ตสฺมา กามาทีนํ ปฐมเสนาทิภาโว เวทิตพฺโพฯ

เอวเมตํ ทสวิธํ เสนํ อุทฺทิสิตฺวา ยสฺมา สา กณฺหธมฺมสมนฺนาคตตฺตา กณฺหสฺส นมุจิโน อุปการาย สํวตฺตติ, ตสฺมา นํ ‘‘ตว เสนา’’ติ นิทฺทิสนฺเตน ‘‘เอสา นมุจิ เต เสนา, กณฺหสฺสาภิปฺปหารินี’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ อภิปฺปหารินีติ สมณพฺราหฺมณานํ ฆาตนี นิปฺโปถนี, อนฺตรายกรีติ อตฺโถฯ น นํ อสูโร ชินาติ, เชตฺวา จ ลภเต สุขนฺติ เอวํ ตว เสนํ อสูโร กาเย จ ชีวิเต จ สาเปกฺโข ปุริโส น ชินาติ, สูโร ปน ชินาติ, เชตฺวา จ มคฺคสุขํ ผลสุขญฺจ อธิคจฺฉตีติ อตฺโถฯ โสปิ พฺราหฺมโณติ โสปิ ขีณาสวพฺราหฺมโณฯ

อิทานิ ‘‘เตน โข ปน สมเยน ภควา สตฺตาหํ เอกปลฺลงฺเกน นิสินฺโน โหติ วิมุตฺติสุขปฏิสํเวทีฯ อถ โข ภควา ตสฺส สตฺตาหสฺส อจฺจเยน ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺฐหิตฺวา รตฺติยา ปฐมํ ยามํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ อนุโลมํ สาธุกํ มนสากาสิฯ รตฺติยา มชฺฌิมํ ยามํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ ปฏิโลมํ สาธุกํ มนสากาสิฯ รตฺติยา ปจฺฉิมํ ยามํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ อนุโลมปฏิโลมํ สาธุกํ มนสากาสี’’ติ เอวํ วุตฺตาย อุทานปาฬิยา (อุทา. 1) อิมิสฺสา จ ขนฺธกปาฬิยา อวิโรธํ ทสฺเสตุํ ‘‘อุทาเน ปนา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ เอตฺถ ตสฺส วเสนาติ ตสฺส ปจฺจยาการปชานนสฺส ปจฺจยกฺขยาธิคมสฺส จ วเสนฯ เอเกกเมว โกฏฺฐาสนฺติ อนุโลมปฏิโลเมสุ เอเกกเมว โกฏฺฐาสํฯ ปาฏิปทรตฺติยา เอวํ มนสากาสีติ รตฺติยา ตีสุปิ ยาเมสุ อนุโลมปฏิโลมํเยว มนสากาสิฯ ภควา กิร ฐเปตฺวา รตนฆรสตฺตาหํ เสเสสุ ฉสุ สตฺตาเหสุ อนฺตรนฺตรา ธมฺมํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา เยภุยฺเยน วิมุตฺติสุขปฏิสํเวที วิหาสิ, รตนฆรสตฺตาเห ปน อภิธมฺมปวิจยวเสเนว วิหาสิฯ ตสฺมา อนฺตรนฺตรา ธมฺมปจฺจเวกฺขณวเสน อุปฺปาทิตมนสิกาเรสุ ปาฏิปทรตฺติยา อุปฺปาทิตํ มนสิการํ สนฺธาย อิมิสฺสํ ขนฺธกปาฬิยํ เอวํ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ

โพธิกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อชปาลกถาวณฺณนา

[4] ตสฺส สตฺตาหสฺส อจฺจเยนาติ ปลฺลงฺกสตฺตาหสฺส อปคมเนนฯ ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺฐหิตฺวาติ ตโต อรหตฺตผลสมาปตฺติสมาธิโต ยถากาลปริจฺเฉทํ วุฏฺฐหิตฺวาฯ อญฺเญปิ พุทฺธตฺตกราติ วิสาขปุณฺณมิโต ปฏฺฐาย รตฺตินฺทิวํ เอวํ นิจฺจสมาหิตภาวเหตุภูตานํ พุทฺธคุณานํ อุปริ อญฺเญปิ พุทฺธตฺตสาธกาฯ ‘‘อยํ พุทฺโธ’’ติ พุทฺธภาวสฺส ปเรสํ วิภาวนา ธมฺมา กิํ นุ โข สนฺตีติ โยชนาฯ เอกจฺจานํ เทวตานนฺติ ยา อธิคตมคฺคา สจฺฉิกตนิโรธา เอกปเทเสน พุทฺธคุเณ ชานนฺติ, ตา ฐเปตฺวา ตทญฺญาสํ เทวตานํฯ อนิมิเสหีติ ธมฺมปีติวิปฺผารวเสน ปสาทวิภาวนิจฺจลทลตาย นิเมสรหิเตหิฯ รตนจงฺกเมติ เทวตาหิ มาปิเต รตนมยจงฺกเมฯ ‘‘รตนภูตานํ สตฺตนฺนํ ปกรณานํ ตตฺถ จ อนุตฺตรสฺส ธมฺมรตนสฺส สมฺมสเนน ตํ ฐานํ รตนฆรเจติยํ นาม ชาต’’นฺติปิ วทนฺติฯ เตเนว อฏฺฐสาลินิยํ (ธ. ส. อฏฺฐ. นิทานกถา) ‘‘รตนฆรํ นาม น รตนมยํ เคหํ, สตฺตนฺนํ ปน ปกรณานํ สมฺมสิตฏฺฐานํ รตนฆรนฺติ เวทิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ

กสฺมา ปนายํ อชปาลนิคฺโรโธ นาม ชาโตติ อาห ‘‘ตสฺส กิรา’’ติอาทิฯ เกจิ ปน ‘‘ยสฺมา ตตฺถ เวเท สชฺฌายิตุํ อสมตฺถา มหลฺลกพฺราหฺมณา ปาการปริกฺเขปยุตฺตานิ นิเวสนานิ กตฺวา สพฺเพ วสิํสุ, ตสฺมาสฺส ‘อชปาลนิคฺโรโธ’ติ นามํ ชาต’’นฺติ วทนฺติฯ ตตฺรายํ วจนตฺโถ – น ชปนฺตีติ อชปา, มนฺตานํ อนชฺฌายกาติ อตฺโถฯ อชปา ลนฺติ อาทิยนฺติ นิวาสํ เอตฺถาติ อชปาโลติฯ อปเร ปน วทนฺติ ‘‘ยสฺมา มชฺฌนฺหิเก สมเย อนฺโต ปวิฏฺเฐ อเช อตฺตโน ฉายาย ปาเลติ รกฺขติ, ตสฺมา ‘อชปาโล’ติสฺส นามํ รุฬฺห’’นฺติฯ สพฺพถาปิ นามเมตํ ตสฺส รุกฺขสฺสฯ

วิมุตฺติสุขํ ปฏิสํเวเทนฺโตติ ธมฺมํ วิจินนฺโตเยว อนฺตรนฺตรา วิมุตฺติสุขญฺจ ปฏิสํเวเทนฺโตฯ ‘‘ธมฺมํ วิจินนฺโต วิมุตฺติสุขญฺจ ปฏิสํเวเทนฺโต’’ติ เอวํ วา เอตฺถ ปาโฐ คเหตพฺโพฯ อุทานฏฺฐกถายมฺปิ (อุทา. อฏฺฐ. 4) หิ อยเมว ปาโฐฯ ธมฺมํ วิจินนฺโต เจตฺถ เอวํ อภิธมฺเม นยมคฺคํ สมฺมสิ ปฐมํ ธมฺมสงฺคณีปกรณํ นาม, ตโต วิภงฺคปฺปกรณํ, ธาตุกถาปกรณํ, ปุคฺคลปญฺญตฺติปฺปกรณํ, กถาวตฺถุํ นาม, ยมกํ นาม, ตโต มหาปกรณํ ปฏฺฐานํ นามาติฯ ตตฺถสฺส สณฺหสุขุมฏฺฐานมฺหิ จิตฺเต โอติณฺเณ ปีติ อุปฺปชฺชิ, ปีติยา อุปฺปนฺนาย โลหิตํ ปสีทิ, โลหิเต ปสนฺเน ฉวิ ปสีทิ, ฉวิยา ปสนฺนาย ปุรตฺถิมกายโต กูฏาคาราทิปฺปมาณา รสฺมิโย อุฏฺฐหิตฺวา อากาเส ปกฺขนฺทํ ฉทฺทนฺตนาคกุลํ วิย ปาจีนทิสาย อนนฺตานิ จกฺกวาฬานิ ปกฺขนฺทาฯ ปจฺฉิมกายโต อุฏฺฐหิตฺวา ปจฺฉิมทิสาย, ทกฺขิณํสกูฏโต อุฏฺฐหิตฺวา ทกฺขิณทิสาย, วามํสกูฏโต อุฏฺฐหิตฺวา อุตฺตรทิสาย อนนฺตานิ จกฺกวาฬานิ ปกฺขนฺทาฯ