1. ปาราชิกกณฺฑํ (ภิกฺขุนีวิภงฺควณฺณนา)

1. ปฐมปาราชิกสิกฺขาปทวณฺณนา

[656] ภิกฺขุนีวิภงฺเค โยติ โย ภิกฺขุนีนํ วิภงฺโคฯ มิคารนตฺตาติ มชฺฌปทโลเปเนตํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘มิคารมาตุยา ปน นตฺตา โหตี’’ติฯ มิคารมาตาติ วิสาขาเยตํ อธิวจนํฯ นวกมฺมาธิฏฺฐายิกนฺติ นวกมฺมสํวิธายิกํฯ พฺยญฺชนานํ ปฏิวิชฺฌิตพฺโพ อากาโร นาติคมฺภีโร, ยถาสุตํ ธารณเมว ตตฺถ กรณียนฺติ สติยา พฺยาปาโร อธิโก, ปญฺญา ตตฺถ คุณีภูตาติ วุตฺตํ ‘‘สติปุพฺพงฺคมาย ปญฺญายา’’ติฯ สติ ปุพฺพงฺคมา เอติสฺสาติ สติปุพฺพงฺคมาฯ ปุพฺพงฺคมตา เจตฺถ ปธานภาโว ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา’’ติอาทีสุ วิยฯ อตฺถคฺคหเณ ปน ปญฺญาย พฺยาปาโร อธิโก ปฏิวิชฺฌิตพฺพสฺส อตฺถสฺส อติคมฺภีรตฺตาติ อาห ‘‘ปญฺญาปุพฺพงฺคมาย สติยา’’ติฯ อาลสิยวิรหิตาติ โกสชฺชรหิตาฯ ยถา อญฺญา กุสีตา นิสินฺนฏฺฐาเน นิสินฺนาว โหนฺติ, ฐิตฏฺฐาเน ฐิตาว, เอวํ อหุตฺวา วิปฺผาริเกน จิตฺเตน สพฺพกิจฺจํ นิปฺผาเทติฯ

สพฺพา ภิกฺขุนิโย สตฺถุลทฺธูปสมฺปทา สงฺฆโต ลทฺธูปสมฺปทาติ ทุวิธาฯ ครุธมฺมปอคฺคหเณน หิ ลทฺธูปสมฺปทา มหาปชาปติโคตมี สตฺถุสนฺติกาว ลทฺธูปสมฺปทตฺตา สตฺถุลทฺธูปสมฺปทา นามฯ เสสา สพฺพาปิ สงฺฆโต ลทฺธูปสมฺปทาฯ ตาปิ เอกโตอุปสมฺปนฺนา อุภโตอุปสมฺปนฺนาติ ทุวิธาฯ ตตฺถ ยา ตา มหาปชาปติโคตมิยา สทฺธิํ นิกฺขนฺตา ปญฺจสตา สากิยานิโย, ตา เอกโตอุปสมฺปนฺนา ภิกฺขุสงฺฆโต เอว ลทฺธูปสมฺปทตฺตา, อิตรา อุภโตอุปสมฺปนฺนา อุภโตสงฺเฆ อุปสมฺปนฺนตฺตาฯ

เอหิภิกฺขุนีภาเวน อุปสมฺปนฺนา ปน ภิกฺขุนิโย น สนฺติ ตาสํ ตถา อุปสมฺปทาย อภาวโตฯ ยทิ เอวํ ‘‘เอหิ ภิกฺขุนี’’ติ อิธ กสฺมา วุตฺตนฺติ? เทสนาย โสตปติตภาวโตฯ อยญฺหิ โสตปติตตา นาม กตฺถจิ ลพฺภมานสฺสปิ อคฺคหเณน โหติ, ยถา อภิธมฺเม มโนธาตุนิทฺเทเส (ธ. ส. 160-161) ลพฺภมานมฺปิ ฌานงฺคํ ปญฺจวิญฺญาณโสเต ปติตาย น อุทฺธฏํ กตฺถจิ เทสนาย อสมฺภวโต, ยถา ตตฺเถว วตฺถุนิทฺเทเส (ธ. ส. 984 อาทโย) หทยวตฺถุฯ กตฺถจิ อลพฺภมานสฺสปิ คหณวเสน ยถาฐิตกปฺปีนิทฺเทเสฯ ยถาห –

‘‘กตโม จ ปุคฺคโล ฐิตกปฺปี? อยญฺจ ปุคฺคโล โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน อสฺส, กปฺปสฺส จ อุฑฺฑยฺหนเวลา อสฺส, เนว ตาว กปฺโป อุฑฺฑยฺเหยฺย, ยาวายํ ปุคฺคโล น โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกเรยฺยา’’ติ (ปุ. ป. 17)ฯ

เอวมิธาปิ อลพฺภมานคหณวเสน เวทิตพฺพํฯ ปริกปฺปวจนญฺเหตํ ‘‘สเจ ภควา ภิกฺขุนีภาวโยคฺยํ กญฺจิ มาตุคามํ ‘เอหิ ภิกฺขุนี’ติ วเทยฺย, เอวํ ภิกฺขุนีภาโว สิยา’’ติฯ

กสฺมา ปน ภควา เอวํ น กเถสีติ? ตถา กตาธิการานํ อภาวโตฯ เย ปน ‘‘อนาสนฺนาสนฺนิหิตภาวโต’’ติ การณํ วตฺวา ‘‘ภิกฺขู เอว หิ สตฺถุ อาสนฺนจาริโน สทา สนฺนิหิตา จ โหนฺติ, ตสฺมา เต เอว ‘เอหิภิกฺขู’ติ วตฺตพฺพตํ อรหนฺติ, น ภิกฺขุนิโย’’ติ วทนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํ สตฺถุ อาสนฺนทูรภาวสฺส ภพฺพาภพฺพภาวสิทฺธตฺตาฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘สงฺฆาฏิกณฺเณ เจปิ เม, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ คเหตฺวา ปิฏฺฐิโต ปิฏฺฐิโต อนุพนฺโธ อสฺส ปาเท ปาทํ นิกฺขิปนฺโต, โส จ โหติ อภิชฺฌาลุ กาเมสุ ติพฺพสาราโค พฺยาปนฺนจิตฺโต ปทุฏฺฐมนสงฺกปฺโป มุฏฺฐสฺสติ อสมฺปชาโน อสมาหิโต วิพฺภนฺตจิตฺโต ปากตินฺทฺริโย, อถ โข โส อารกาว มยฺหํ, อหญฺจ ตสฺสฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ธมฺมญฺหิ โส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ น ปสฺสติ, ธมฺมํ อปสฺสนฺโต น มํ ปสฺสติฯ

โยชนสเต เจปิ โส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิหเรยฺย, โส จ โหติ อนภิชฺฌาลุ กาเมสุ น ติพฺพสาราโค อพฺยาปนฺนจิตฺโต อปฺปทุฏฺฐมนสงฺกปฺโป อุปฏฺฐิตสฺสติ สมฺปชาโน สมาหิโต เอกคฺคจิตฺโต สํวุตินฺทฺริโย, อถ โข โส สนฺติเกว มยฺหํ, อหญฺจ ตสฺสฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ธมฺมญฺหิ โส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปสฺสติ, ธมฺมํ ปสฺสนฺโต มํ ปสฺสตี’’ติ (อิติวุ. 92)ฯ

ตสฺมา อการณํ เทสโต สตฺถุ อาสนฺนานาสนฺนตาฯ อกตาธิการตาย ปน ภิกฺขุนีนํ เอหิภิกฺขุนูปสมฺปทาย อโยคฺยตา เวทิตพฺพาฯ

ยทิ เอวํ ยํ ตํ เถรีคาถาสุ ภทฺทาย กุณฺฑลเกสาย วุตฺตํ –

‘‘นิหจฺจ ชาณุํ วนฺทิตฺวา, สมฺมุขา อญฺชลิํ อกํ;

เอหิ ภทฺเทติ มํ อวจ, สา เม อาสูปสมฺปทา’’ติฯ (เถรีคา. 109);

ตถา อปทาเนปิ –

‘‘อายาจิโต ตทา อาห, เอหิ ภทฺเทติ นายโก;

ตทาหํ อุปสมฺปนฺนา, ปริตฺตํ โตยมทฺทส’’นฺติฯ (อป. เถรี 2.3.44);

ตํ กถนฺติ? นยิทํ เอหิภิกฺขุนีภาเวน อุปสมฺปทํ สนฺธาย วุตฺตํ, อุปสมฺปทาย ปน เหตุภาวโต ‘‘ยา สตฺถุ อาณตฺติ, สา เม อาสูปสมฺปทา’’ติ วุตฺตาฯ ตถา หิ วุตฺตํ อฏฺฐกถายํ (เถรีคา. อฏฺฐ. 111) ‘‘เอหิ ภทฺเท ภิกฺขุนุปสฺสยํ คนฺตฺวา ภิกฺขุนีนํ สนฺติเก ปพฺพช อุปสมฺปชฺชสฺสูติ มํ อวจ อาณาเปสิ, สา สตฺถุ อาณา มยฺหํ อุปสมฺปทาย การณตฺตา อุปสมฺปทา อาสิ อโหสี’’ติฯ อปทานคาถายมฺปิ เอวเมว อตฺโถ คเหตพฺโพฯ ตสฺมา ภิกฺขุนีนํ เอหิภิกฺขุนูปสมฺปทา นตฺถิเยวาติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํฯ ยถา เจตํ โสตปติตวเสน ‘‘เอหิ ภิกฺขุนี’’ติ วุตฺตํ, เอวํ ‘‘ตีหิ สรณคมเนหิ อุปสมฺปนฺนาติ ภิกฺขุนี’’ติ อิทมฺปิ โสตปติตวเสเนว วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ สรณคมนูปสมฺปทายปิ ภิกฺขุนีนํ อสมฺภวโตฯ

[659] ภิกฺขุวิภงฺเค ‘‘กายสํสคฺคํ สาทิเยยฺยา’’ติ อวตฺวา ‘‘สมาปชฺเชยฺยา’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘ภิกฺขุ อาปตฺติยา น กาเรตพฺโพ’’ติ วุตฺตํฯ ตพฺพหุลนเยนาติ กิริยาสมุฏฺฐานสฺเสว พหุลภาวโตฯ ทิสฺสติ หิ ตพฺพหุลนเยน ตพฺโพหาโร ยถา ‘‘พฺราหฺมณคาโม’’ติฯ

พฺราหฺมณคาเมปิ หิ อนฺตมโส รชกาทีนิ ปญฺจ กุลานิ สนฺติฯ สาติ กิริยาสมุฏฺฐานตาฯ

[662] ตเถวาติ กายสํสคฺคราเคน อวสฺสุโตเยวาติ อตฺโถฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ

ปฐมปาราชิกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ทุติยปาราชิกสิกฺขาปทวณฺณนา

[666] ทุติเย ‘‘กิสฺส ปน ตฺวํ อยฺเย ชานํ ปาราชิกํ ธมฺมํ อชฺฌาปนฺน’’นฺติ วจนโต ‘‘อุทฺทิฏฺฐา โข อยฺยาโย อฏฺฐ ปาราชิกา ธมฺมา’’ติอาทิวจนโต จ ภิกฺขุนีวิภงฺคํ ปตฺวา สาธารณานิ สิกฺขาปทานิ ภิกฺขูนํ อุปฺปนฺนวตฺถุสฺมิํเยว ‘‘ยา ปน ภิกฺขุนี ฉนฺทโส เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺย, อนฺตมโส ติรจฺฉานคเตนปิ, ปาราชิกา โหติ อสํวาสา’’ติอาทินา นเยน สวิเสสมฺปิ อวิเสสมฺปิ มาติกํ ฐเปตฺวา อนุกฺกเมน ปทภาชนํ อาปตฺติเภทํ ติกจฺเฉทํ อนาปตฺติวารญฺจ อนวเสสํ วตฺวา วิตฺถาเรสิฯ สงฺคีติการเกหิ ปน อสาธารณปญฺญตฺติโยเยว อิธ วิตฺถาริตาติ เวทิตพฺพาฯ

อถ อุปริเมสุ ทฺวีสุ อปญฺญตฺเตสุ อฏฺฐนฺนํ ปาราชิกานํ อญฺญตรนฺติ อิทํ วจนํ น ยุชฺชตีติ อาห ‘‘อิทญฺจ ปาราชิกํ ปจฺฉา ปญฺญตฺต’’นฺติอาทิฯ ยทิ เอวํ อิมสฺมิํ โอกาเส กสฺมา ฐปิตนฺติ อาห ‘‘ปุริเมน ปน สทฺธิํ ยุคฬตฺตา’’ติอาทิ, ปุริเมน สทฺธิํ เอกสมฺพนฺธภาวโต อิธ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘อฏฺฐนฺนํ ปาราชิกานํ อญฺญตร’’นฺติ วจนโต จ วชฺชปฏิจฺฉาทิกํ ยา ปฏิจฺฉาเทติ, สาปิ วชฺชปฏิจฺฉาทิกาเยวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ กิญฺจาปิ วชฺชปฏิจฺฉาทนํ เปมวเสน โหติ, ตถาปิ สิกฺขาปทวีติกฺกมจิตฺตํ โทมนสฺสิตเมว โหตีติ กตฺวา ‘‘ทุกฺขเวทน’’นฺติ วุตฺตํฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ

ทุติยปาราชิกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ