อุปติสฺสตฺเถโร ปน ‘‘ยสฺมา อนาทริยวเสเนว อาปชฺชิตพฺพตฺตา เกวลํ อกุสลเมว, ตญฺจ ปกติยา วชฺชํ, สญฺจิจฺจ วีติกฺกมนญฺจ โทมนสฺสิตสฺเสว โหติ, ตสฺมา โลกวชฺชํ อกุสลจิตฺตํ ทุกฺขเวทน’’นฺติ อาหฯ อนาทริยํ, อนาปตฺติการณาภาโว, อปริมณฺฑลนิวาสนนฺติ อิมานิ ปเนตฺถ ตีณิ องฺคานิฯ ยถา เจตฺถ, เอวํ สพฺพตฺถ ปุริมานิ ทฺเว ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตปฏิปกฺขกรณญฺจาติ ตีณิเยว โหนฺติฯ

[577] ทุติยาทีสุ อเนกปฺปการํ คิหิปารุตนฺติ เสตปฏปารุตํ ปริพฺพาชกปารุตํ เอกสาฏกปารุตนฺติอาทิ อเนกปฺปเภทํ คิหิปารุตํฯ ตสฺสตฺโถ ขนฺธเกเยว อาวิ ภวิสฺสติฯ วิหาเรปีติ พุทฺธุปฏฺฐานาทิกาลํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

[578] ‘‘สุปฺปฏิจฺฉนฺโน’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘สสีสํ ปารุโต สพฺพถา สุปฺปฏิจฺฉนฺนตฺตา สุปฺปฏิจฺฉนฺโน นาม โหตี’’ติ ยสฺส สิยา, ตํ สนฺธายาห ‘‘น สสีสํ ปารุเตนา’’ติอาทิฯ

[582] เอกสฺมิํ ปน ฐาเน ฐตฺวาติ เอตฺถ ‘‘คจฺฉนฺโตปิ ปริสฺสยาภาวํ โอโลเกตุํ ลภติเยว, ตถา คาเม ปูช’’นฺติ ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ

ปริมณฺฑลวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อุชฺชคฺฆิกวคฺควณฺณนา

[586] ทุติยวคฺเค หสนียสฺมิํ วตฺถุสฺมินฺติ หาสชนเก การเณฯ

อุชฺชคฺฆิกวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ขมฺภกตวคฺควณฺณนา

[603] ตติยวคฺเค ปตฺเต สญฺญา ปตฺตสญฺญา, สา อสฺส อตฺถีติ ปตฺตสญฺญี, อตฺตโน ภาชเน อุปนิพนฺธสญฺญี หุตฺวาติ อตฺโถฯ พฺยญฺชนํ ปน อนาทิยิตฺวา อตฺถมตฺตเมว ทสฺเสตุํ ‘‘ปตฺเต สญฺญํ กตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ

[604] โอโลณีติ เอกา พฺยญฺชนวิกติฯ ‘‘โย โกจิ สุทฺโธ กญฺชิกตกฺกาทิรสโอ’’ติ เกจิฯ

สากสูเปยฺย-คฺคหเณน ยา กาจิ สูเปยฺยสาเกหิ กตา พฺยญฺชนวิกติ วุตฺตาฯ มํสรสาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน อวเสสา สพฺพาปิ พฺยญฺชนวิกติ สงฺคหิตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตเนว มาติกาฏฺฐกถายํ (กงฺขา. อฏฺฐ. สมสูปกปฏิคฺคหณสิกฺขาปทวณฺณนา) วุตฺตํ ‘‘ฐเปตฺวา ปน สูปํ อวเสสา สพฺพาปิ สูเปยฺยา พฺยญฺชนวิกติ รสรโส นาม โหตี’’ติฯ

[605] สมปุณฺณนฺติ อธิฏฺฐานุปคสฺส ปตฺตสฺส อนฺโตมุขวฏฺฏิเลขํ อนติกฺกาเมตฺวา รจิตํฯ สมภริตนฺติ ตสฺเสว เววจนํฯ ผลาผลาทีติ อาทิ-สทฺเทน โอทนาทิมฺปิ สงฺคณฺหาติฯ เหฏฺฐา โอโรหตีติ สมนฺตา โอกาสสพฺภาวโต จาลิยมานํ เหฏฺฐา ภสฺสติฯ มตฺถเก ถูปีกตํ ปูวเมว วฏํสกสทิสตฺตา ‘‘ปูววฏํสก’’นฺติ วุตฺตํฯ ปุปฺผวฏํสกาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

ยสฺมา ‘‘สมติตฺติโก ปิณฺฑปาโต ปฏิคฺคเหตพฺโพ’’ติ วจนํ ปิณฺฑปาโต สมฺปุณฺโณ ปฏิคฺคเหตพฺโพติ ทีเปติ, ตสฺมา อตฺตโน หตฺถคเต ปตฺเต ปิณฺฑปาโต ทิยฺยมาโน ถูปีกโตปิ เจ โหติ, วฏฺฏตีติ ทีเปติฯ ‘‘ถูปีกตํ ปิณฺฑปาตํ ปฏิคฺคณฺหาติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ หิ วจนํ ปฐมํ ถูปีกตํ ปิณฺฑปาตํ ปจฺฉา ปฏิคฺคณฺหโต อาปตฺตีติ ทีเปติฯ ‘‘ปตฺเต ปฏิคฺคณฺหโต จ ถูปีกตํ โหติ, วฏฺฏติ อถูปีกตสฺส ปฏิคฺคหิตตฺตา, ปโยโค ปน นตฺถิ อญฺญตฺร ปุพฺพเทสา’’ติ เกนจิ วุตฺตํ, ตํ น สารโต ปจฺเจตพฺพํฯ ‘‘น ถูปีกตํ ปิณฺฑปาตํ ปฏิคฺคณฺหาตี’’ติ วจนํ ปฐมํ ถูปีกตสฺเสว ปจฺฉา ปฏิคฺคณฺหนํ ทีเปติฯ น หิ หตฺถคเตปิ ปตฺเต ทิยฺยมานํ ถูปีกตํ คณฺหนฺโต ถูปีกตํ ปิณฺฑปาตํ ปฏิคฺคณฺหนฺโต นาม น โหติ, น จ เตน สมติตฺติโก ปิณฺฑปาโต ปฏิคฺคหิโตติ สกฺกา วิญฺญาตุํฯ ‘‘ถูปีกต’’นฺติ จ ภาวนปุํสกนิทฺเทเส คยฺหมาเน อยมตฺโถ สุฏฺฐุตรํ ปากโฏเยวาติฯ

ขมฺภกตวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. สกฺกจฺจวคฺควณฺณนา

[608] จตุตฺถวคฺเค สปทานนฺติ เอตฺถ ทานํ วุจฺจติ อวขณฺฑนํ, อเปตํ ทานโต อปทานํ, อนวขณฺฑนนฺติ อตฺโถฯ สห อปทาเนน สปทานํ, อวขณฺฑนวิรหิตํ , อนุปฏิปาฏิยาติ วุตฺตํ โหติฯ เตนาห ‘‘ตตฺถ ตตฺถ โอธิํ อกตฺวา อนุปฏิปาฏิยา’’ติฯ

[611] ยสฺมิํ สมเย ‘‘ปาโณ น หนฺตพฺโพ’’ติ ราชาโน เภริํ จราเปนฺติ, อยํ มาฆาตสมโย นามฯ อิธ อนาปตฺติยํ คิลาโน น อาคโต, ตสฺมา คิลานสฺสปิ อาปตฺติฯ สูโปทนวิญฺญตฺติสิกฺขาปเท อสญฺจิจฺจ อสฺสติยาติ เอตฺถ ‘‘มุเข ปกฺขิปิตฺวา ปุน วิปฺปฏิสารี หุตฺวา ฉฑฺเฑนฺตสฺส อรุจิยา ปวิสนฺเต ‘อสญฺจิจฺจา’ติ วุจฺจติ, วิญฺญตฺติมฺปิ อวิญฺญตฺติมฺปิ เอตสฺมิํ ฐาเน ฐิตํ สหสา คเหตฺวา ภุญฺชนฺเต ‘อสฺสติยา’ติ วุจฺจตี’’ติ ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ

[614-615] อุชฺฌาเน สญฺญา อุชฺฌานสญฺญา, สา อสฺส อตฺถีติ อุชฺฌานสญฺญีฯ ‘‘มยูรณฺฑํ อติมหนฺต’’นฺติ วจนโต มยูรณฺฑปฺปมาโณ กพโฬ น วฏฺฏติฯ เกจิ ปน ‘‘มยูรณฺฑโต มหนฺโต น วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ, ‘‘นาติมหนฺต’’นฺติ จ อติมหนฺตสฺเสว ปฏิกฺขิตฺตตฺตา ขุทฺทเก อาปตฺติ น ทิสฺสติฯ ‘‘มยูรณฺฑํ อติมหนฺตํ, กุกฺกุฏณฺฑํ อติขุทฺทกํ, เตสํ เวมชฺฌปฺปมาโณ’’ติ อิมินา ปน สารุปฺปวเสน ขุทฺทกมฺปิ ปฏิกฺขิปิตฺวา ปริจฺเฉโท น ทสฺสิโตติ เวทิตพฺพํฯ

สกฺกจฺจวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. กพฬวคฺควณฺณนา

[618] ปญฺจมวคฺเค สพฺพํ หตฺถนฺติ เอตฺถ หตฺถ-สทฺโท ตเทกเทเสสุ องฺคุลีสุ ทฏฺฐพฺโพ ‘‘หตฺถมุทฺทา’’ติอาทีสุ วิย, สมุทาเย ปวตฺตโวหารสฺส อวยเวปิ วตฺตนโต เอกงฺคุลิมฺปิ มุเข ปกฺขิปิตุํ น วฏฺฏติฯ

กพฬวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. สุรุสุรุวคฺควณฺณนา

[627] ฉฏฺฐวคฺเค สีตีกโตติ สีตฏฺโฏ, สีตปีฬิโตติ วุตฺตํ โหติฯ สิลกพุทฺโธติ ปริหาสวจนเมตํฯ สิลกญฺหิ กญฺจิ ทิสฺวา ‘‘พุทฺโธ อย’’นฺติ โวหรนฺติฯ