เมนู

น ตสฺส วเสน กมฺมภาโว ลพฺภตีติ วิญฺญตฺติชนกวเสน กายทฺวาเร ปวตฺตตฺตา ตสฺส จิตฺตสฺส วเสน อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส มโนกมฺมภาโว น ลพฺภตีติ อตฺโถฯ สิกฺขาปทสฺส เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ปญฺญตฺติภาวโต ‘‘สพฺพญฺเจตํ อาปตฺติยํ ยุชฺชตี’’ติ วุตฺตํฯ น หิ ยถาวุตฺตสมุฏฺฐานาทิ ปญฺญตฺติยํ ยุชฺชติฯ

ปกิณฺณกกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

วินีตวตฺถุวณฺณนา

อิทํ กินฺติ กเถตุกมฺยตาย ปุจฺฉติฯ วินีตานิ วินิจฺฉิตานิ วตฺถูนิ วินีตวตฺถูนิฯ ตานิ หิ ‘‘อาปตฺติํ ตฺวํ ภิกฺขุ อาปนฺโน ปาราชิกํฯ อนาปตฺติ ภิกฺขุ ปาราชิกสฺส, อาปตฺติ สงฺฆาทิเสสสฺสฯ อนาปตฺติ ภิกฺขุ อสาทิยนฺตสฺสา’’ติอาทินา ภควตาเยว วินิจฺฉิตานิ ฯ เตนาห ‘‘ภควตา สยํ วินิจฺฉิตาน’’นฺติฯ อุทฺทานคาถาติ อุทฺเทสคาถา, สงฺคหคาถาติ วุตฺตํ โหติฯ วตฺถุคาถาติ ‘‘เตน โข ปน สมเยน อญฺญตโร ภิกฺขู’’ติอาทิกา นิทานวตฺถุทีปิกา วินีตวตฺถุปาฬิเยว เตสํ เตสํ วตฺถูนํ คนฺถนโต ‘‘วตฺถุคาถา’’ติ วุตฺตา, น ฉนฺโทวิจิติลกฺขเณนฯ คาถานํ วตฺถุ วตฺถุคาถาติ เอวํ วา เอตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เอตฺถาติ วินีตวตฺถูสุฯ ทุติยาทีนนฺติ ทุติยปาราชิกาทีนํฯ ทุติยาทีนิ วินิจฺฉินิตพฺพานีติ โยเชตพฺพํฯ สิปฺปิกานนฺติ จิตฺตการาทิสิปฺปิกานํฯ ยํ ปสฺสิตฺวา ปสฺสิตฺวา จิตฺตการาทโย จิตฺตกมฺมาทีนิ อุคฺคณฺหนฺตา กโรนฺติ, ตํ ‘‘ปฏิจฺฉนฺนกรูป’’นฺติ วุจฺจติฯ

[67] ปุริมานิ ทฺเว วตฺถูนีติ มกฺกฏิวตฺถุํ วชฺชิปุตฺตกวตฺถุญฺจฯ ตานิ ปน กิญฺจาปิ อนุปญฺญตฺติยํ อาคตาเนว, ตถาปิ ภควตา สยํ วินิจฺฉิตวตฺถุภาวโต อทินฺนาทานาทีสุ อนุปญฺญตฺติยํ อาคตานิ รชกาทิวตฺถูนิ วิย ปุน วินีตวตฺถูสุ ปกฺขิตฺตานิฯ ยทิ เอวํ ‘‘ตสฺส กุกฺกุจฺจํ อโหสี’’ติ อิทํ วิรุชฺเฌยฺย, อนุปญฺญตฺติยญฺหิ อญฺเญ ภิกฺขู ทิสฺวา ตํ ภิกฺขุํ โจเทสุนฺติ? สจฺจเมตํ, เตหิ ปน ภิกฺขูหิ อนุปญฺญตฺติยํ วุตฺตนเยน โจเทตฺวา ‘‘นนุ, อาวุโส, ตเถว ตํ โหตี’’ติ วุตฺเต ตสฺส กุกฺกุจฺจํ อโหสีติ คเหตพฺพํฯ

‘‘ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสี’’ติ อิทญฺจ เตหิ ภิกฺขูหิ อนุปญฺญตฺติยํ วุตฺตนเยน ภควโต อาโรจิเต ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ มกฺกฏิยา เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวี’’ติ ภควตา ปุฏฺโฐ สมาโน ‘‘สจฺจํ ภควา’’ติ ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสีติ คเหตพฺพํฯ

วชฺชิปุตฺตกวตฺถุมฺหิ ปน สิกฺขํ อปฺปจฺจกฺขาย ทุพฺพลฺยํ อนาวิกตฺวา เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวิตฺวา วิพฺภมิตฺวา เย อานนฺทตฺเถรํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุน ปพฺพชฺชํ อุปสมฺปทญฺจ ยาจิํสุ, เต สนฺธาย ‘‘อฏฺฐานเมตํ, อานนฺท, อนวกาโส, ยํ ตถาคโต วชฺชีนํ วา วชฺชิปุตฺตกานํ วา การณา สาวกานํ ปาราชิกํ สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺตํ สมูหเนยฺยา’’ติอาทิ อนุปญฺญตฺติยํ วุตฺตํฯ เย ปน อวิพฺภมิตฺวา สลิงฺเค ฐิตาเยว อุปฺปนฺนกุกฺกุจฺจา ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ, เต สนฺธาย ‘‘อาปตฺติํ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, อาปนฺนา ปาราชิก’’นฺติ อิธ วุตฺตํฯ เกจิ ปน อิมํ อธิปฺปายํ อชานนฺตาว ‘‘อญฺญเมว มกฺกฏิวตฺถุ วชฺชิปุตฺตกวตฺถุ จ วินีตวตฺถูสุ อาคต’’นฺติ วทนฺติฯ

กุเส คนฺเถตฺวาติ กุสติณานิ คนฺเถตฺวาฯ เกเสหีติ มนุสฺสเกเสหิฯ ตํ ราคนฺติ กายสํสคฺคราคํฯ ญตฺวาติ สยเมว ชานิตฺวาฯ ยทิ กายสํสคฺคราเคน กตํ, กายสํสคฺคราคสิกฺขาปทสฺส วินีตวตฺถูสุ อวตฺวา อิธ กสฺมา วุตฺตนฺติ? วุจฺจเต – กิญฺจาปิ ตํ กายสํสคฺคราเคน กตํ, ตสฺส ปน ภิกฺขุโน ปาราชิกกฺเขตฺเต กตุปกฺกมตฺตา ‘‘ปาราชิกํ นุ โข อหํ อาปนฺโน’’ติ ปาราชิกวิสยํ กุกฺกุจฺจํ อโหสีติ อิธ วุตฺตํฯ เตเนวาห – ‘‘อนาปตฺติ ภิกฺขุ ปาราชิกสฺส, อาปตฺติ สงฺฆาทิเสสสฺสา’’ติฯ

[68] อติทสฺสนียาติ ทิวสมฺปิ ปสฺสนฺตานํ อติตฺติกรณโต อติวิย ทสฺสนโยคฺคาฯ วณฺณโปกฺขรตายาติ เอตฺถ โปกฺขรตา วุจฺจติ สุนฺทรภาโว, วณฺณสฺส โปกฺขรตา วณฺณโปกฺขรตา, ตาย วณฺณโปกฺขรตาย, วณฺณสมฺปตฺติยาติ อตฺโถฯ โปราณา ปน โปกฺขรนฺติ สรีรํ วทนฺติ, วณฺณํ วณฺณเมวฯ เตสํ มเตน วณฺณญฺจ โปกฺขรญฺจ วณฺณโปกฺขรานิ, เตสํ ภาโว วณฺณโปกฺขรตา, ตสฺมา วณฺณโปกฺขรตายาติ ปริสุทฺเธน วณฺเณน เจว สรีรสณฺฐานสมฺปตฺติยา จาติ อตฺโถฯ อถ วา วณฺณสมฺปนฺนํ โปกฺขรํ วณฺณโปกฺขรนฺติ อุตฺตรปทโลโป ปุพฺพปทสฺส ทฏฺฐพฺโพ, ตสฺส ภาโว วณฺณโปกฺขรตา, ตาย วณฺณโปกฺขรตาย, วณฺณสมฺปนฺนสรีรตายาติ อตฺโถฯ ปธํเสสีติ อภิภวีติ อตฺโถฯ กถํ ปน อสาทิยนฺตี นิสีทีติ อาห – ‘‘อสทฺธมฺมาธิปฺปาเยน…เป.… ขาณุกา วิยา’’ติฯ

ลิมฺปตีติ น อลฺลียติฯ กาเมสูติ วตฺถุกามกิเลสกาเมสุฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา ปทุมินิปณฺเณ อุทกพินฺทุ น สณฺฐาติ, ยถา จ สูจิมุเข สาสโป น สนฺติฏฺฐติ, เอวเมว โย อพฺภนฺตเร ทุวิเธนปิ กาเมน น ลิมฺปติ, ตสฺมิํ กาโม น สณฺฐาติ, ตมหํ พฺราหฺมณํ วทามีติฯ

[69] ปุริสสณฺฐานํ อนฺตรหิตํ, อิตฺถิสณฺฐานํ อุปฺปนฺนนฺติ ผลสฺส วินาสุปฺปาททสฺสเนน การณสฺสปิ วินาสุปฺปาทา วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปุริสินฺทฺริเย หิ นฏฺเฐ ปุริสสณฺฐานํ อนฺตรธายติ, อิตฺถินฺทฺริเย สมุปฺปนฺเน อิตฺถิสณฺฐานํ ปาตุภวติฯ ตถา หิ ‘‘ยสฺส อิตฺถินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ปุริสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชตีติ? โนฯ ยสฺส วา ปน ปุริสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส อิตฺถินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชตีติ? โน’’ติ ยมกปกรเณ (ยม. 3. อินฺทฺริยยมก.188) วุตฺตตฺตา อินฺทฺริยทฺวยสฺส เอกสฺมิํ สนฺตาเน สหปวตฺติยา อสมฺภวโต ยสฺมิํ ขเณ อิตฺถินฺทฺริยํ ปาตุภวติ, ตโต ปุพฺเพ สตฺตรสมจิตฺตโต ปฏฺฐาย ปุริสินฺทฺริยํ นุปฺปชฺชติฯ ตโต ปุพฺเพ อุปฺปนฺเนสุ จ ปุริสินฺทฺริเยสุ สหชรูเปหิ สทฺธิํ กเมน นิรุทฺเธสุ ตสฺมิํ สนฺตาเน อิตฺถินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชติฯ ตโต ปุริสสณฺฐานากาเรน ปวตฺเตสุ กมฺมชรูเปสุ เสสรูเปสุ จ กญฺจิ กาลํ ปวตฺติตฺวา นิรุทฺเธสุ อิตฺถิสณฺฐานากาเรน จ จตุชรูปสนฺตติยา ปวตฺตาย ปุริสสณฺฐานํ อนฺตรหิตํ, อิตฺถิสณฺฐานํ ปาตุภูตนฺติ วุจฺจติฯ อิตฺถิยา ปุริสลิงฺคปาตุภาเวปิ อยเมว นโย เวทิตพฺโพฯ

ปุริสลิงฺคํ อุตฺตมํ, อิตฺถิลิงฺคํ หีนนฺติ อิมินา จ ปุริสินฺทฺริยสฺส อุตฺตมภาโว, อิตฺถินฺทฺริยสฺส จ หีนภาโว วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ น หิ อินฺทฺริยสฺส หีนุกฺกฏฺฐภาวํ วินา ตนฺนิสฺสยสฺส ลิงฺคสฺส หีนุกฺกฏฺฐตา สมฺภวติฯ ปุริสลิงฺคํ พลวอกุสเลน อนฺตรธายตีติอาทินาปิ อินฺทฺริยสฺเสว วินาสุปฺปาทา วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อินฺทฺริเย หิ วินฏฺเฐ อุปฺปนฺเน จ ตนฺนิสฺสยสฺส ลิงฺคสฺสปิ อนฺตรธานํ ปติฏฺฐานญฺจ สมฺภวติฯ

กถํ ปเนตฺถ ปุริสลิงฺคํ พลวอกอุสเลน อนฺตรธายติ, อิตฺถิลิงฺคํ ทุพฺพลกุสเลน ปติฏฺฐาตีติ? วุจฺจเต – ปฏิสนฺธิยํ ตาว ปุริสินฺทฺริยุปฺปาทกํ อนุปหตสามตฺถิยํ พลวกุสลกมฺมํ ยาวตายุกํ ปุริสินฺทฺริยเมว อุปฺปาเทติ, อนฺตรา ปน เกนจิ ลทฺธปจฺจเยน ปารทาริกตฺตาทินา พลวอกุสลกมฺเมน อุปหตสามตฺถิยํ ตเทว ปฏิสนฺธิทายกํ กุสลกมฺมํ ทุพฺพลีภูตํ ปุริสินฺทฺริยํ อนุปฺปาเทตฺวา อตฺตโน สามตฺถิยานุรูปํ อิตฺถินฺทฺริยํ ปวตฺเต อุปฺปาเทติฯ ยทา ปน ปฏิสนฺธิทานกาเลเยว เกนจิ ลทฺธปจฺจเยน ปารทาริกตฺตาทินา พลวอกุสลกมฺเมน ปุริสินฺทฺริยุปฺปาทนสามตฺถิยํ อุปหตํ โหติ, ตทา ทุพฺพลีภูตํ กุสลกมฺมํ ปุริสินฺทฺริยํ อนุปฺปาเทตฺวา ปฏิสนฺธิยํเยว อิตฺถินฺทฺริยํ อุปฺปาเทติฯ ตสฺมา ‘‘ปุริสลิงฺคํ พลวอกุสเลน อนฺตรธายติ, อิตฺถิลิงฺคํ ทุพฺพลกุสเลน ปติฏฺฐาตี’’ติ วุจฺจติฯ

ทุพฺพลอกุสเลน อนฺตรธายตีติ ปารทาริกตฺตาทิพลวอกุสลกมฺมสฺส ปุริสินฺทฺริยุปฺปาทนวิพนฺธกสฺส ทุพฺพลภาเว สติ อนฺตรธายนฺตํ อิตฺถิลิงฺคํ ทุพฺพลอกุสเลน อนฺตรธายตีติ วุตฺตํฯ ตถา หิ ปารทาริกตฺตาทินา พลวอกุสลกมฺเมน พาหิตตฺตา ปุริสินฺทฺริยุปฺปาทเน อสมตฺถํ ปฏิสนฺธิยํ อิตฺถิยา อิตฺถินฺทฺริยุปฺปาทกํ ทุพฺพลกุสลกมฺมํ ยทา ปวตฺติยํ พฺรหฺมจริยวาสมิจฺฉาจารปฏิวิรติวเสน ปุริสตฺตปตฺถนาวเสน วา กตุปจิตพลวกุสลกมฺเมน อาหิตสามตฺถิยํ ปุริสินฺทฺริยุปฺปาทเน สมตฺถํ อิตฺถินฺทฺริยํ อนุปฺปาเทตฺวา อตฺตโน สามตฺถิยานุรูปํ ปุริสินฺทฺริยํ อุปฺปาเทติ, ตทา ปุริสินฺทฺริยุปฺปาทนวิพนฺธกสฺส พลวอกุสลกมฺมสฺส ทุพฺพลภาเว สติ ตํ อิตฺถินฺทฺริยํ อนฺตรหิตนฺติ ‘‘อิตฺถิลิงฺคํ อนฺตรธายนฺตํ ทุพฺพลอกุสเลน อนฺตรธายตี’’ติ วุจฺจติฯ ยถาวุตฺตนเยเนว พลวตา กุสลกมฺเมน ปุริสินฺทฺริยสฺส อุปฺปาทิตตฺตา ‘‘ปุริสลิงฺคํ พลวกุสเลน ปติฏฺฐาตี’’ติ วุจฺจติฯ ปุพฺเพ อิตฺถิภูตสฺส ปฏิสนฺธิยํ ปุริสินฺทฺริยุปฺปาเทปิ อยํ นโย เวทิตพฺโพฯ อุภยมฺปิ อกุสเลน อนฺตรธายติ, กุสเลน ปฏิลพฺภตีติ อิทํ สุคติภวํ สนฺธาย วุตฺตํ, ทุคฺคติยํ ปน อุภินฺนํ อุปฺปตฺติ วินาโส จ อกุสลกมฺเมเนวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อุภินฺนมฺปิ สหเสยฺยาปตฺติ โหตีติ ‘‘โย ปน ภิกฺขุ มาตุคาเมน สหเสยฺยํ กปฺเปยฺย, ปาจิตฺติยํฯ ยา ปน ภิกฺขุนี ปุริเสน สหเสยฺยํ กปฺเปยฺย, ปาจิตฺติย’’นฺติ วุตฺตตฺตา อุภินฺนมฺปิ สหเสยฺยวเสน ปาจิตฺติยาปตฺติ โหติฯ ทุกฺขีติ เจโตทุกฺขสมงฺคิตาย ทุกฺขีฯ ทุมฺมโนติ โทเสน ทุฏฺฐมโน, วิรูปมโน วา โทมนสฺสาภิภูตตายฯ ‘‘สมสฺสาเสตพฺโพ’’ติ วตฺวา สมสฺสาเสตพฺพวิธิํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โหตุ มา จินฺตยิตฺถา’’ติอาทิมาหฯ อนาวโฏติ อวาริโตฯ ธมฺโมติ ปริยตฺติปฏิปตฺติปฏิเวธสงฺขาโต ติวิโธปิ สทฺธมฺโมฯ

สคฺโค จ มคฺโค จ สคฺคมคฺโค, สคฺคสฺส วา มคฺโค สคฺคมคฺโค, สคฺคูปปตฺติสาธิกา ปฏิปตฺติฯ ภิกฺขุนิยา สทฺธิํ สํวิธาย อทฺธานคมเน อาปตฺติ ปริหริตพฺพาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สํวิทหนํ ปริโมเจตฺวา’’ติ อาหฯ ‘‘มยํ อสุกํ นาม ฐานํ คจฺฉามา’’ติ วตฺวา ‘‘เอหิ สทฺธิํ คมิสฺสามา’’ติอาทินา อสํวิทหิตตฺตา อนาปตฺติฯ

พหิคาเมติ อตฺตโน วสนคามโต พหิฯ คามนฺตรนทีปารรตฺติวิปฺปวาสคณโอหียนาปตฺตีหิ อนาปตฺตีติ ‘‘ทุติยิกา ภิกฺขุนี ปกฺกนฺตา วา โหตี’’ติอาทินา (ปาจิ. 693) วุตฺตอนาปตฺติลกฺขเณหิ สํสนฺทนโต วุตฺตํฯ อาราธิกาติ จิตฺตาราธเน สมตฺถาฯ ตา โกเปตฺวาติ ตา ปริจฺจชิตฺวาฯ ลชฺชินิโย…เป.… ลพฺภตีติ ‘‘สงฺคเห อสติ อุกฺกณฺฐิตฺวา วิพฺภเมยฺยาปี’’ติ สงฺคหวเสเนว วุตฺตํฯ อลชฺชินิโย…เป.… ลพฺภตีติ อลชฺชิภาวโต อสนฺตปกฺขํ ภชนฺตีติ วุตฺตํฯ อญฺญาติกา…เป.… วฏฺฏตีติ อิทํ ปน อิมิสฺสา อาเวณิกํ กตฺวา อฏฺฐกถายํ อนุญฺญาตนฺติ วทนฺติฯ ภิกฺขุภาเวปีติ ภิกฺขุกาเลปิฯ ปริสาวจโรติ อุปชฺฌาโย จ อาจริโย จ หุตฺวา ปริสุปฏฺฐาโกฯ อญฺญสฺส สนฺติเก นิสฺสโย คเหตพฺโพติ ตสฺส สนฺติเก อุปสมฺปนฺเนหิ สทฺธิวิหาริเกหิ อญฺญสฺส อาจริยสฺส สนฺติเก นิสฺสโย คเหตพฺโพฯ ตํ นิสฺสาย วสนฺเตหิปีติ อนฺเตวาสิเก สนฺธาย วทติฯ อุปชฺฌา คเหตพฺพาติ อุปสมฺปทตฺถํ อุปชฺฌา คเหตพฺพา, อญฺญสฺส สนฺติเก อุปสมฺปชฺชิตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

วินยกมฺมนฺติ วิกปฺปนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ปุน กาตพฺพนฺติ ปุน วิกปฺเปตพฺพํฯ ปุน ปฏิคฺคเหตฺวา สตฺตาหํ วฏฺฏตีติ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุนีนํ สนฺนิธิ ภิกฺขูหิ, ภิกฺขูนํ สนฺนิธิ ภิกฺขุนีหิ ปฏิคฺคาหาเปตฺวา ปริภุญฺชิตุ’’นฺติ (จูฬว. 421) วจนโต ปุน ปฏิคฺคหิตํ ตทหุ สามิสมฺปิ วฏฺฏตีติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ สตฺตเม ทิวเสติ อิทํ ตญฺจ นิสฺสคฺคิยํ อนาปชฺชิตฺวาว ปุนปิ สตฺตาหํ ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏตีติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ ยสฺมา ปน ภิกฺขุนิยา นิสฺสคฺคิยํ ภิกฺขุสฺส วฏฺฏติ, ภิกฺขุสฺส นิสฺสคฺคิยํ ภิกฺขุนิยา วฏฺฏติ, ตสฺมา อฏฺฐเมปิ ทิวเส ลิงฺคปริวตฺเต สติ อนิสฺสชฺชิตฺวาว อนฺโตสตฺตาเห ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏตีติ วทนฺติฯ ตํ ปกตตฺโต รกฺขตีติ อปริวตฺตลิงฺโค ตํ ปฏิคฺคหณวิชหนโต รกฺขติ, อวิภตฺตตาย ปฏิคฺคหณํ น วิชหตีติ อธิปฺปาโยฯ สามํ คเหตฺวาน นิกฺขิเปยฺยาติ ปฏิคฺคเหตฺวา สยํ นิกฺขิเปยฺยฯ

ปริภุญฺชนฺตสฺส อาปตฺตีติ ลิงฺคปริวตฺเต สติ ปฏิคฺคหณวิชหนโต ปุน ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภุญฺชนฺตสฺส อาปตฺติฯ

‘‘หีนายาวตฺตเนนาติ ปาราชิกํ อาปนฺนสฺส คิหิภาวูปคมเนนา’’ติ ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํ, ตํ สุวุตฺตํฯ น หิ ปาราชิกํ อนาปนฺนสฺส สิกฺขํ อปฺปจฺจกฺขาย ‘‘วิพฺภมิสฺสามี’’ติ คิหิลิงฺคคฺคหณมตฺเตน ภิกฺขุภาโว วินสฺสติฯ ปาราชิกํ อาปนฺโน จ ภิกฺขุลิงฺเค ฐิโต ยาว น ปฏิชานาติ, ตาว อตฺเถว ตสฺส ภิกฺขุภาโว, น โส อนุปสมฺปนฺนสงฺขฺยํ คจฺฉติฯ ตถา หิ โส สํวาสํ สาทิยนฺโตปิ เถยฺยสํวาสโก น โหติ, สหเสยฺยาทิอาปตฺติํ น ชเนติ, โอมสวาเท ปาจิตฺติยญฺจ ชเนติฯ เตเนว ‘‘อสุทฺโธ โหติ ปุคฺคโล อญฺญตรํ ปาราชิกํ ธมฺมํ อชฺฌาปนฺโน, ตญฺเจ สุทฺธทิฏฺฐิ สมาโน โอกาสํ การาเปตฺวา อกฺโกสาธิปฺปาโย วเทติ, อาปตฺติ โอมสวาทสฺสา’’ติ (ปารา. 389) โอมสวาเท ปาจิตฺติยํ วุตฺตํฯ อสติ หิ ภิกฺขุภาเว ทุกฺกฏํ ภเวยฺย, สติ จ ภิกฺขุภาเว ปฏิคฺคหิตสฺส ปฏิคฺคหณวิชหนํ นาม อยุตฺตํ, ตสฺมา สพฺพโส ภิกฺขุภาวสฺส อภาวโต ปาราชิกํ อาปชฺชิตฺวา คิหิลิงฺคคฺคหเณน คิหิภาวูปคมนํ อิธ ‘‘หีนายาวตฺตน’’นฺติ อธิปฺเปตํ, น ปน ปกตตฺตสฺส คิหิลิงฺคคฺคหณมตฺตํฯ เตเนว กตฺถจิ สิกฺขาปจฺจกฺขาเนน สมานคติกตฺตา หีนายาวตฺตนํ วิสุํ น คณฺหนฺติฯ สิกฺขาปจฺจกฺขาเนน ปฏิคฺคหณวิชหเน วุตฺเต ปาราชิกํ อาปนฺนสฺส คิหิภาวูปคมเนน สพฺพโส ภิกฺขุภาวสฺส อภาวโต วตฺตพฺพเมว นตฺถีติฯ ตถา หิ พุทฺธทตฺตาจริเยน อตฺตโน วินยวินิจฺฉเย –

‘‘อจฺเฉทคาหนิรเปกฺขนิสคฺคโต จ,

สิกฺขาปฺปหานมรเณหิ จ ลิงฺคเภทา;

ทาเนน ตสฺส จ ปรสฺส อภิกฺขุกสฺส,

สพฺพํ ปฏิคฺคหณเมติ วินาสเมว’’นฺติฯ –

เอตฺตกเมว วุตฺตํฯ ตถา ธมฺมสิริตฺเถเรนปิ –

‘‘สิกฺขามรณลิงฺเคหิ, อนเปกฺขวิสคฺคโต;

อจฺเฉทานุปสมฺปนฺน-ทานา คาโหปสมฺมตี’’ติฯ –

วุตฺตํ ฯ ยทิ จ ปกตตฺตสฺส คิหิลิงฺคคฺคหณมตฺเตนปิ ปฏิคฺคหณํ วิชเหยฺย, เตปิ อาจริยา วิสุํ ตมฺปิ วเทยฺยุํ, น วุตฺตญฺจ, ตโต วิญฺญายติ ‘‘ปกตตฺตสฺส คิหิลิงฺคคฺคหณมตฺตํ อิธ หีนายาวตฺตนนฺติ นาธิปฺเปต’’นฺติฯ ภิกฺขุนิยา ปน สิกฺขาปจฺจกฺขานสฺส อภาวโต คิหิลิงฺคคฺคหณมตฺเตนปิ ปฏิคฺคหณํ วิชหติฯ

อนเปกฺขวิสฺสชฺชเนนาติ อญฺญสฺส อทตฺวาว อนตฺถิกตาย ‘‘นตฺถิ อิมินา กมฺมํ, น อิทานิ นํ ปริภุญฺชิสฺสามี’’ติ วตฺถูสุ วา ‘‘ปุน ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภุญฺชิสฺสามี’’ติ ปฏิคฺคหเณ วา อนเปกฺขวิสฺสชฺชเนนฯ อจฺฉินฺทิตฺวา คาเหนาติ โจราทีหิ อจฺฉินฺทิตฺวา คหเณนฯ

เอตฺถาติ ภิกฺขุวิหาเรฯ อุปโรปกาติ เตน โรปิตา รุกฺขคจฺฉาฯ เตรสสุ สมฺมุตีสูติ ภตฺตุทฺเทสกเสนาสนปญฺญาปกภณฺฑาคาริกจีวรปฏิคฺคาหกจีวรภาชกยาคุภาชกผลภาชกขชฺชภาชกอปฺปมตฺตกวิสฺสชฺชกสาฏิยคฺคาหาปกปตฺตคฺคาหาปกอารามิกเปสกสามเณรเปสกสมฺมุติสงฺขาตาสุ เตรสสุ สมฺมุตีสุฯ กามํ ปุริมิกาย ปจฺฉิมิกาย จ เสนาสนคฺคาโห ปฏิปฺปสฺสมฺภติเยว, ปุริมิกาย ปน เสนาสนคฺคาเห ปฏิปฺปสฺสทฺเธ ปจฺฉิมิกาย อญฺญตฺถ อุปคนฺตุํ สกฺกาติ ปุริมิกาย เสนาสนคฺคาหปฏิปฺปสฺสทฺธิํ วิสุํ ทสฺเสตฺวา ปจฺฉิมิกาย เสนาสนคฺคาเห ปฏิปฺปสฺสทฺเธ น สกฺกา อญฺญตฺถ อุปคนฺตุนฺติ ตตฺถ ภิกฺขูหิ กตฺตพฺพสงฺคหํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สเจ ปจฺฉิมิกาย เสนาสเน คหิเต’’ติอาทิมาหฯ

ปกฺขมานตฺตเมว ทาตพฺพนฺติ ภิกฺขุนีนํ ปฏิจฺฉนฺนายปิ อาปตฺติยา มานตฺตจารสฺเสว อนุญฺญาตตฺตาฯ ปุน ปกฺขมานตฺตเมว ทาตพฺพนฺติ ภิกฺขุกาเล จิณฺณมานตฺตาภาวโตฯ ภิกฺขุนีหิ อพฺภานกมฺมํ กาตพฺพนฺติ ภิกฺขุกาเล จิณฺณมานตฺตตาย ภิกฺขุนีกาเลปิ จิณฺณมานตฺตา อิจฺเจว สงฺขฺยํ คจฺฉตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ สเจ อกุสลวิปาเก…เป.… ฉารตฺตํ มานตฺตเมว ทาตพฺพนฺติ มานตฺตํ จรนฺตสฺส ลิงฺคปริวตฺตาธิการตฺตา วุตฺตํฯ สเจ ปน ภิกฺขุกาเล ปฏิจฺฉนฺนาย สาธารณาปตฺติยา ปริวสนฺตสฺส อสมาทิณฺณปริวาสสฺส วา ลิงฺคํ ปริวตฺตติ, ตสฺส ภิกฺขุนีกาเล ปกฺขมานตฺตํ จรนฺตสฺส อกุสลวิปาเก ปริกฺขีเณ ปุน ลิงฺเค ปริวตฺติเต ปริวาสํ ทตฺวา ปริวุตฺถปริวาสสฺส ฉารตฺตํ มานตฺตํ ทาตพฺพนฺติ วทนฺติฯ

สญฺจริตฺตาปตฺตีติ สาธารณาปตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ ปริวาสทานํ นตฺถีติ ภิกฺขุกาเล อปฺปฏิจฺฉนฺนภาวโตฯ ภิกฺขุนีกาเล ปน อาโรจิตาปิ สาธารณาปตฺติ สเจ ภิกฺขุกาเล อนาโรจิตา, ปฏิจฺฉนฺนาว โหตีติ วทนฺติฯ ภิกฺขูหิ มานตฺเต อทินฺเนติ อจิณฺณมานตฺตาย ลิงฺคปริวตฺเต สติฯ ภิกฺขุนีภาเว ฐิตายปิ ตา สุปฺปฏิปฺปสฺสทฺธา เอวาติ สมฺพนฺโธฯ ยา อาปตฺติโย ปุพฺเพ ปฏิปฺปสฺสทฺธาติ ยา อสาธารณาปตฺติโย ปุพฺเพ ภิกฺขุภาเว ปฏิปฺปสฺสทฺธาฯ ‘‘ปาราชิกํ อาปนฺนสฺส ลิงฺคปริวตฺเต สติ สนฺตานสฺส เอกตฺตา น ปุน โส อุปสมฺปทํ ลภติ, ตถา วิพฺภนฺตาปิ ภิกฺขุนี ลิงฺคปริวตฺเต สติ ปุน อุปสมฺปทํ น ลภตี’’ติ วทนฺติฯ

[71] ‘‘อนุปาทินฺนเกสูติ อธิการตฺตา อุปาทินฺนเกปิ เอเสว นโยติ วุตฺต’’นฺติ จูฬคณฺฐิปเท มชฺฌิมคณฺฐิปเท จ วุตฺตํ, ตํ ทุวุตฺตํฯ น หิ อุปาทินฺนเกสุ นิมิตฺเต อุปกฺกมนฺตสฺส ทุกฺกฏํ ทิสฺสติฯ ตถา หิ อุปาทินฺนเกสุ นิมิตฺเต อปฺปเวเสตฺวา พหิ อุปกฺกมนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยํ วุตฺตํ ‘‘น จ, ภิกฺขเว, รตฺตจิตฺเตน องฺคชาตํ ฉุปิตพฺพํ, โย ฉุเปยฺย, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ (มหาว. 252) วุตฺตตฺตาฯ เอตฺถ จ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ อฏฺฐกถายํ ปุพฺเพ วิจาริตเมวฯ ทุกฺกฏเมวาติ โมจนราคสฺส อภาวโตฯ ตเถวาติ มุจฺจตุ วา มา วาติ อิมมตฺถํ อติทิสฺสติฯ

อวิสโยติ อสาทิยนํ นาม เอวรูเป ฐาเน ทุกฺกรนฺติ กตฺวา วุตฺตํฯ มาตุคามสฺส วจนํ คเหตฺวาติ ‘‘อหํ วายมิสฺสามิ, ตฺวํ มา วายมี’’ติอาทินา วุตฺตวจนํ คเหตฺวาฯ อุภยวายาเมเนว อาปตฺตีติ สญฺญาย ‘‘ตฺวํ มา วายมี’’ติ วุตฺตํฯ

[73] วฏฺฏกเตติ อิมสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วิวเฏ’’ติ อาหฯ ‘‘ปาราชิกภเยน อากาสคตเมว กตฺวา ปเวสนาทีนิ กโรนฺตสฺส สหสา ตาลุกํ วา ปสฺสํ วา องฺคชาตํ ผุสติ เจ, ทุกฺกฏเมว เมถุนราคสฺส อภาวโต’’ติ วทนฺติ, อุปปริกฺขิตฺวา คเหตพฺโพฯ สุผุสิตาติ สุฏฺฐุ ปิหิตาฯ อนฺโตมุเข โอกาโส นตฺถีติ ทนฺตานํ สุปิหิตภาวโต อนฺโตมุเข ปเวเสตุํ โอกาโส นตฺถิฯ

อุปฺปาฏิเต ปน โอฏฺฐมํเส ทนฺเตสุเยว อุปกฺกมนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยนฺติ ปตงฺคมุขมณฺฑูกสฺส มุขสณฺฐาเน วิย วณสงฺเขปวเสน ถุลฺลจฺจยํฯ ‘‘เมถุนราเคน อิตฺถิยา อปฺปเวเสนฺโต นิมิตฺเตน นิมิตฺตํ ฉุปติ, ถุลฺลจฺจย’’นฺติ อิมินา วา ลกฺขเณน สมานตฺตา อิธ ถุลฺลจฺจยํ วุตฺตํฯ พหิ นิกฺขนฺตทนฺตชิวฺหาสุปิ เอเสว นโยฯ

อมุจฺจนฺเต ถุลฺลจฺจยนฺติ ‘‘เจเตติ อุปกฺกมติ น มุจฺจติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ (ปารา. 262) วจนโตฯ นิชฺฌามตณฺหิกาทีติ อาทิ-สทฺเทน ขุปฺปิปาสิกาทิเปตีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ อลฺลียิตุมฺปิ น สกฺกาติ นิชฺฌามตณฺหิกานํ โลมกูเปหิ สมุฏฺฐิตอคฺคิชาลาหิ นิจฺจํ ปชฺชลิตสรีรตาย ขุปฺปิปาสิกาทีนํ อติวิย ปฏิกูลวิรูปพีภจฺฉอฏฺฐิจมฺมาวสิฏฺฐนิจฺจาตุรสรีรตาย อามสิตุมฺปิ น สกฺกาฯ เทวตา วิย สมฺปตฺติํ อนุโภนฺตีติ เอตฺถ ยาสนฺติ สามิวจนํ ยาติ ปจฺจตฺตวจเนน วิปริณาเมตฺวา โยเชตพฺพํ ‘‘ยา เทวตา วิย สมฺปตฺติํ อนุโภนฺตี’’ติฯ ทสฺสนาทีสุ ทสฺสนํ นาม ภิกฺขุนา ตาสํ ทสฺสนํ, คหณมฺปิ ภิกฺขุนาว ตาสํ องฺคปจฺจงฺคคหณํฯ อามสนาทีนิ ปน ตาสํ กิจฺจานิฯ ตตฺถ อามสนํ นาม อตฺตโน สรีเรน ภิกฺขุโน สรีรสฺส อุปริ อามสนมตฺตํ, ผุสนํ ตโต ทฬฺหตรํ กตฺวา สมฺผุสนํ, ฆฏฺฏนํ ตโตปิ ทฬฺหตรํ กตฺวา สรีเรน สรีรสฺส ฆฏฺฏนํฯ วิสญฺญํ กตฺวาติ ยถา โส กตมฺปิ อุปกฺกมนํ น ชานาติ, เอวํ กตฺวาฯ ยทิปิ อามสนาทิ ตสฺสา กิจฺจํ, ตถาปิ เตเนว อนาปตฺติํ อวตฺวา ‘‘ตํ ปุคฺคลํ วิสญฺญํ กตฺวา’’ติ วจนโต อกตวิสญฺโญ ชานิตฺวา สาทิยติ เจ, ปาราชิกเมวฯ ภิกฺขุโน ปน ทสฺสนคหเณสุ สติ อสาทิยนํ นาม น โหตีติ ทสฺสนคหเณสุ ปญฺญายมาเนสุ อนาปตฺติ น วุตฺตาฯ ยทิ ปน ปฐมํ ทสฺสนคหเณสุ สติ ปจฺฉา ตํ ปุคฺคลํ วิสญฺญํ กตฺวา อามสนาทีนิ กโรนฺตี อตฺตโน มโนรถํ ปูเรตฺวา คจฺฉติ, นตฺถิ ปาราชิกํฯ

อุปหตกายปฺปสาโทติ อนฏฺเฐปิ กายปฺปสาเท กายวิญฺญาณุปฺปาทเน อสมตฺถตาปาทนวเสน วาตปิตฺตาทีหิ อุปหตกายปฺปสาโทฯ เสวนจิตฺตวเสน อาปตฺตีติ ยถา สนฺถตนิมิตฺตวเสน อุปาทินฺนผสฺสํ อวินฺทนฺตสฺสปิ เสวนจิตฺตวเสน อาปตฺติ, เอวมิธาปิ ปิตฺตวาตาทินา อุปหตกายปฺปสาทตฺตา อเวทิยนฺตสฺสปิ เสวนจิตฺตวเสน อาปตฺติฯ

นนุ จ ฉุปิตมตฺตวตฺถุสฺมิํ ‘‘เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวิสฺสามีติ ฉุปิตมตฺเต วิปฺปฏิสารี อโหสี’’ติ วุตฺตตฺตา เมถุนสฺส ปุพฺพปโยเค ทุกฺกเฏน ภวิตพฺพํ, อถ กสฺมา ‘‘อาปตฺติ สงฺฆาทิเสสสฺสา’’ติ วุตฺตนฺติ อิมํ อนฺโตลีนโจทนํ มนสิกตฺวา ตํ ปริหริตุํ ‘‘โย เมถุน’’นฺติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ สีสนฺติ มคฺเคน มคฺคปฏิปาทนํฯ ตญฺหิ ปโยคานํ มตฺถกสทิสตฺตา ‘‘สีส’’นฺติ วุตฺตํ ตโต ปรํ ปโยคาภาวโตฯ ทุกฺกเฏ ติฏฺฐนฺตีติ ทุกฺกฏํ ชเนนฺติฯ ทุกฺกฏญฺหิ ชเนนฺตา หตฺถคฺคาหาทโย ปโยคา ‘‘ทุกฺกเฏ ติฏฺฐนฺตี’’ติ วุตฺตา อญฺญิสฺสา อาปตฺติยา ชนกวเสน อปฺปวตฺตนโตฯ

[74] ชาติปุปฺผคุมฺพานนฺติ ชาติสุมนคุมฺพานํฯ อุสฺสนฺนตายาติ พาหุลฺลตายฯ อุปจาเรติ อาสนฺนปฺปเทเสฯ เตน วาตุปตฺถมฺเภนาติ ‘‘องฺคมงฺคานิ วาตุปตฺถทฺธานิ โหนฺตี’’ติ เอวํ วุตฺตวาตุปตฺถมฺเภนฯ อิมินา นิทฺโทกฺกมนสฺส การณํ วุตฺตํฯ เอกรสนฺติ อาวชฺชนาทิวีถิจิตฺเตหิ อพฺโพกิณฺณํฯ

[76] สงฺคามสีสโยโธ ภิกฺขูติ ยสฺมา กิเลสารีหิ อนภิภูโต หุตฺวา เต ปราเชสิ, ตสฺมา สงฺคามมุเข โยธสทิโส ภิกฺขุฯ

[77] อุปฺปนฺเน วตฺถุสฺมินฺติ เมถุนวตฺถุสฺมิํ อุปฺปนฺเนฯ ปริวตฺตกทฺวารเมวาติ สํวรณวิวรณวเสน อิโต จิโต จ ปริวตฺตนโยคฺคทฺวารเมวฯ รุกฺขสูจิกณฺฏกทฺวารนฺติ รุกฺขสูจิทฺวารํ กณฺฏกทฺวารญฺจฯ ‘‘รุกฺขสูจิทฺวารํ กณฺฏกทฺวาร’’มิจฺเจว วา ปาโฐฯ ยํ อุโภสุ ปสฺเสสุ รุกฺขถมฺเภ นิขณิตฺวา ตตฺถ วิชฺฌิตฺวา มชฺเฌ ทฺเว ติสฺโส รุกฺขสูจิโย ปเวเสตฺวา กโรนฺติ, ตํ รุกฺขสูจิทฺวารํฯ ยํ ปเวสนนิกฺขมนกาเล อปเนตฺวา ถกนโยคฺคํ, เอกาย พหูหิ วา กณฺฏกสาขาหิ กตํ, ตํ กณฺฏกทฺวารํจกฺกลกยุตฺตทฺวารนฺติ เหฏฺฐา เอตํ จกฺกํ โยเชตฺวา กตํ มหาทฺวารํ, ยํ น สกฺกา เอเกน สํวริตุํ วิวริตุญฺจฯ โคปฺเผตฺวาติ รชฺชูหิ คนฺเถตฺวาฯ เอกํ ทุสฺสสาณิทฺวารเมวาติ เอตฺถ กิลญฺชสาณิทฺวารมฺปิ สงฺคหํ คจฺฉติฯ

ยตฺถ ทฺวารํ สํวริตฺวา นิปชฺชิตุํ น สกฺกา โหติ, ตตฺถ กตฺตพฺพวิธิํ ทสฺเสตุํ ‘‘สเจ พหูนํ วฬญฺชนฏฺฐานํ โหตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ พหูนํ อวฬญฺชนฏฺฐาเนปิ เอกํ อาปุจฺฉิตฺวา นิปชฺชิตุํ วฏฺฏติเยวฯ อถ ภิกฺขู…เป.… นิสินฺนา โหนฺตีติ อิทํ ตตฺถ ภิกฺขูนํ สนฺนิหิตภาวสนฺทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ

‘‘นิสินฺโน วา ปน โหตุ นิปนฺโน วา, เยน เกนจิ อิริยาปเถน สมนฺนาคโต สเจ ตตฺถ สนฺนิหิโต โหติ, อาโภคํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ เกจิ ปน ‘‘นิสินฺนา โหนฺตีติ วจนโต สเจ นิปนฺนา โหนฺติ, อาโภคํ กาตุํ น วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ, ตํ น สุนฺทรํฯ ยทิ หิ ‘‘นิสินฺนา โหนฺตี’’ติ วจนโต นิปนฺเน อาโภคํ กาตุํ น วฏฺฏติ, ฐิเตปิ จงฺกมนฺเตปิ อาโภคํ กาตุํ น วฏฺฏติฯ น หิ นิสินฺนวจนํ นิปนฺนํเยว นิวตฺเตติ, ตสฺมา ‘‘นิสินฺนา โหนฺตี’’ติ อิทํ ตตฺถ เตสํ อตฺถิตามตฺตสนฺทสฺสนตฺถํ, น เสสอิริยาปถสมงฺคิตานิวตฺตนตฺถํฯ เอวํ สนฺเตปิ นิปชฺชิตฺวา นิทฺทายนฺโต อสนฺตปกฺเข ฐิตตฺตา อาโภคารโห น โหตีติ อมฺหากํ ขนฺติฯ อสนฺตปกฺเข ฐิตตฺตาเยว หิ รโห นิสชฺชาย นิปชฺชิตฺวา นิทฺทายนฺโต อนาปตฺติํ น กโรตีติ วุตฺตํฯ ทฺวารสํวรณํ นาม ภิกฺขุนีอาทีนํ ปเวสนนิวารณตฺถนฺติ อาห – ‘‘ภิกฺขุนิํ วา มาตุคามํ วา อาปุจฺฉิตุํ น วฏฺฏตี’’ติฯ ‘‘อิตฺถิอุภโตพฺยญฺชนกํ อิตฺถิปณฺฑกญฺจ อาปุจฺฉิตุํ น วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติฯ มาตุคามสฺส อนฺโตคพฺเภ ฐิตภาวํ ชานิตฺวาปิ ทฺวาเร ยถาวุตฺตวิธิํ กตฺวา นิปชฺชนฺตสฺส อนาปตฺติฯ นิสฺเสณิํ อาโรเปตฺวาติ อุปริตลํ อาโรเปตฺวา วิสงฺขริตฺวา ภูมิยํ ปาเตตฺวา ฉินฺทิตฺวา วา นิปชฺชิตุมฺปิ วฏฺฏติฯ ทฺเวปิ ทฺวารานิ ชคฺคิตพฺพานีติ เอตฺถ สเจ เอกสฺมิํ ทฺวาเร กวาฏํ วา นตฺถิ, เหฏฺฐา วุตฺตนเยน สํวริตุํ วา น สกฺกา, อิตรํ ทฺวารํ อสํวริตฺวาปิ นิปชฺชิตุํ วฏฺฏติฯ

ภิกฺขาจารา ปฏิกฺกมฺมาติ ภิกฺขาจารโต นิวตฺติตฺวาฯ ทฺวารปาลสฺสาติ ทฺวารโกฏฺฐเก มหาทฺวาเร นิสฺเสณิมูเล วา ฐตฺวา ทฺวารรกฺขณกสฺสฯ ปจฺฉิมานํ ภาโรติ เอกานุพนฺธวเสน อาคจฺฉนฺเต สนฺธาย วุตฺตํฯ อสํวุตทฺวาเร อนฺโตคพฺเภ วาติ โยเชตพฺพํฯ พหิ วาติ คพฺภโต พหิฯ นิปชฺชนกาเลปิ…เป.… วฏฺฏติเยวาติ เอตฺถ ‘‘ทฺวารชคฺคนกสฺส ตทธีนตฺตา ตทา ตสฺส ตตฺถ สนฺนิหิตาสนฺนิหิตภาวํ อนุปธาเรตฺวาปิ อาโภคํ กาตุํ วฏฺฏติเยวา’’ติ วทนฺติฯ

เยน เกนจิ ปริกฺขิตฺเตติ ปากาเรน วา วติยา วา เยน เกนจิ ปริกฺขิตฺเตฯ ‘‘ปริกฺเขปสฺส อุจฺจโต ปมาณํ สหเสยฺยปฺปโหนเก วุตฺตนเยน เวทิตพฺพ’’นฺติ วทนฺติฯ ยทิ ปน เอกสฺมิํ ปเทเส ปริกฺเขโป วุตฺตปฺปมาณโต นีจตโร โหติ, วฏฺฏติฯ

มหาปริเวณํ โหตีติ มหนฺตํ องฺคณํ โหติฯ มหาโพธิยงฺคณโลหปาสาทยงฺคณสทิสนฺติ พหุสญฺจารทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, น มหาปริจฺเฉททสฺสนตฺถํฯ อรุเณ อุคฺคเต อุฏฺฐหติ, อนาปตฺตีติ สุทฺธจิตฺเตน นิปนฺนสฺส นิทฺทายนฺตสฺเสว อรุเณ อุคฺคเตเยว นิทฺทาวเสเนว อนาปตฺติฯ ปพุชฺฌิตฺวา ปุน สุปติ, อาปตฺตีติ อรุเณ อุคฺคเต ปพุชฺฌิตฺวา อรุณุคฺคมนํ อชานิตฺวาปิ อนุฏฺฐหิตฺวาว สยิตสนฺตาเนน สยนฺตสฺส อาปตฺติ, ปุรารุเณ ปพุชฺฌิตฺวาปิ อชานิตฺวา สยิตสนฺตาเนน สยนฺตสฺสปิ อรุเณ อุคฺคเต อาปตฺติเยวฯ ยถาปริจฺเฉทเมว วุฏฺฐาตีติ อรุเณ อุคฺคเตเยว อุฏฺฐหติฯ ตสฺส อาปตฺตีติ อสุทฺธจิตฺเตเนว นิปนฺนตฺตา นิทฺทายนฺตสฺสปิ อรุเณ อุคฺคเต ทิวาปฏิสลฺลานมูลิกา อาปตฺติฯ ‘‘เอวํ นิปชฺชนฺโต อนาทริยทุกฺกฏาปิ น มุจฺจตี’’ติ วุตฺตตฺตา อสุทฺธจิตฺเตน นิปชฺชนฺโต อรุณุคฺคมนโต ปุเรตรํ อุฏฺฐหนฺโตปิ อนุฏฺฐหนฺโตปิ นิปชฺชนกาเลเยว อนาทริยทุกฺกฏํ อาปชฺชติ, ทิวาปฏิสลฺลานมูลิกํ ปน ทุกฺกฏํ อรุเณ อุคฺคเตเยว อาปชฺชติฯ

ยํ ปเนตฺถ ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํ ‘‘รตฺติํ ทฺวารํ สํวริตฺวา นิปนฺโน สเจ อรุณุคฺคมนเวลายํ ทฺวาเร วิวเฏปิ นิปชฺชติ, ตสฺส อาปตฺติ อเขตฺเต สํวริตฺวา นิปนฺนตฺตาฯ อรุณุคฺคมนเวลายํ วิวเฏปิ ทฺวาเร ‘‘นิปชฺชิสฺสามี’’ติ รตฺติํ ทฺวารํ สํวริตฺวาปิ นิปนฺนสฺส อเขตฺเต ปิหิตตฺตา นิปชฺชนกาเล อนาทริยทุกฺกฏํ, อรุเณ อุคฺคเต นิปชฺชนมูลทุกฺกฏญฺจ โหติฯ รตฺติํ ปิหิเตปิ อปิหิเตปิ ทฺวาเร นิปนฺนสฺส อรุณุคฺคมนกฺขเณเยว อปิหิตทฺวาเร ปิหิเต ปิหิตทฺวาเร จ ปุน วิวริตฺวา ปิหิเต เขตฺเต ปิหิตตฺตา อนาปตฺตี’’ติ, ตํ อฏฺฐกถาย น สเมติฯ รตฺติํ ทฺวารํ อสํวริตฺวา นิปนฺนสฺเสว หิ อรุณุคฺคมเน อาปตฺติ อฏฺฐกถายํ ทสฺสิตา, ตสฺมา เขตฺเต วา ปิหิตํ โหตุ อเขตฺเต วา, สํวรณเมเวตฺถ ปมาณนฺติ อมฺหากํ ขนฺติฯ

นิทฺทาวเสน นิปชฺชตีติ นิทฺทาภิภูตตาย เอกปสฺเสน นิปชฺชติ, เอวํ ปน นิปนฺโน นิปนฺโน นาม น โหตีติ อนาปตฺติ วุตฺตาฯ อปสฺสาย สุปนฺตสฺสาติ กฏิยา ปิฏฺฐิเวมชฺฌสฺส จ อนฺตเร อปฺปมตฺตกมฺปิ ปเทสํ ภูมิํ อผุสาเปตฺวา ถมฺภาทิํ อปสฺสาย สุปนฺตสฺสฯ สหสาว วุฏฺฐาตีติ ปกฺขลิตฺวา ปติโต วิย สหสา วุฏฺฐาติฯ

ตตฺเถว สยติ น วุฏฺฐาตีติ นิทฺทาภิภูตตาย สุปนฺโต น วุฏฺฐาติ, น มุจฺฉาปเรโตฯ เตเนว ‘‘อวิสยตฺตา อาปตฺติ น ทิสฺสตี’’ติ น วุตฺตํฯ

เอกภงฺเคนาติ เอกสฺส ปสฺสสฺส ภญฺชเนน, เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ปาเท ภูมิโต อโมเจตฺวาว เอกํ ปสฺสํ ภญฺชิตฺวา นาเมตฺวา นิปนฺโนติ วุตฺตํ โหติฯ มหาอฏฺฐกถายํ ปน มหาปทุมตฺเถเรน วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ มุจฺฉิตฺวา ปติตตฺตา เถเรน ‘‘อวิสยตฺตา อาปตฺติ น ทิสฺสตี’’ติ วุตฺตํฯ อาจริยา ปน ยถา ยกฺขคหิตโก พนฺธิตฺวา นิปชฺชาปิโต จ ปรวโส โหติ, เอวํ อปรวสตฺตา มุจฺฉิตฺวา ปติโต กญฺจิ กาลํ ชานิตฺวาปิ นิปชฺชตีติ อนาปตฺติํ น วทนฺติฯ โย จ ยกฺขคหิตโก, โย จ พนฺธิตฺวา นิปชฺชาปิโตติ อิมสฺส มหาอฏฺฐกถาวาทสฺส ปจฺฉิมตฺตา โสเยว ปมาณโต คเหตพฺโพฯ ตถา จ วกฺขติ ‘‘สพฺพตฺถ โย โย อฏฺฐกถาวาโท วา เถรวาโท วา ปจฺฉา วุจฺจติ, โสว ปมาณโต ทฏฺฐพฺโพ’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.92)ฯ ยกฺขคหิตคฺคหเณเนว เจตฺถ วิสญฺญีภูโตปิ สงฺคหิโตติ เวทิตพฺพํฯ เอกภงฺเคน นิปนฺโน ปน อตฺถโต อนิปนฺนตฺตา มุจฺจติเยวาติ มหาอฏฺฐกถาวาเทน โส อปฺปฏิกฺขิตฺโตว โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ทิวา สํวริตฺวา นิปนฺนสฺส เกนจิ วิวเฏปิ ทฺวาเร อนาปตฺติ นิปชฺชนกาเล สํวริตฺวา นิปนฺนตฺตาฯ สเจ ทิวา สํวริตฺวา ทฺวารสมีเป นิปนฺโน ปจฺฉา สยเมว ทฺวารํ วิวรติ, เอวมฺปิ วฏฺฏติฯ อจิตฺตกา จายํ อาปตฺติ กิริยา จ อกิริยา จฯ

[78] ‘‘อปเท ปทํ กโรนฺโต วิยา’’ติ วตฺวา ปุน ตเมวตฺถํ อาวิกโรนฺโต ‘‘อากาเส ปทํ ทสฺเสนฺโต วิยา’’ติ อาหฯ เอตทคฺคนฺติ เอโส อคฺโคฯ ยทิทนฺติ โย อยํฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวฯ

วินีตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ตตฺริทนฺติอาทิ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถเมวฯ

อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺฐกถาย สารตฺถทีปนิยํ

ปฐมปาราชิกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ทุติยปาราชิกํ