ปกิณฺณกกถาวณฺณนา

ปกิณฺณกนฺติ โวมิสฺสกนยํฯ สมุฏฺฐานนฺติ อุปฺปตฺติการณํฯ กิริยาติอาทิ นิทสฺสนมตฺตํ, อกิริยาทีนมฺปิ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ เวทนายาติ สหโยเค กรณวจนํ, เวทนาย สห กุสลญฺจาติ วุตฺตํ โหติฯ สพฺพสงฺคาหกวเสนาติ สพฺเพสํ สิกฺขาปทานํ สงฺคาหกวเสนฯ ฉ สิกฺขาปทสมุฏฺฐานานีติ กาโย วาจา กายวาจา กายจิตฺตํ วาจาจิตฺตํ กายวาจาจิตฺตนฺติ เอวํ วุตฺตานิ ฉ อาปตฺติสมุฏฺฐานานิฯ อาปตฺติเยว หิ สิกฺขาปทสีเสน วุตฺตาฯ สมุฏฺฐานาทโย หิ อาปตฺติยา โหนฺติ, น สิกฺขาปทสฺส, อิเมสุ ปน ฉสุ สมุฏฺฐาเนสุ ปุริมานิ ตีณิ อจิตฺตกานิ, ปจฺฉิมานิ สจิตฺตกานิฯ เตสุ เอเกน วา ทฺวีหิ วา ตีหิ วา จตูหิ วา ฉหิ วา สมุฏฺฐาเนหิ อาปตฺติโย สมุฏฺฐหนฺติ, ปญฺจสมุฏฺฐานา อาปตฺติ นาม นตฺถิฯ ตตฺถ เอกสมุฏฺฐานา จตุตฺเถน จ ปญฺจเมน จ ฉฏฺเฐน จ สมุฏฺฐาเนน สมุฏฺฐาติ, น อญฺเญนฯ ทฺวิสมุฏฺฐานา ปฐมจตุตฺเถหิ จ ทุติยปญฺจเมหิ จ ตติยฉฏฺเฐหิ จ จตุตฺถฉฏฺเฐหิ จ ปญฺจมฉฏฺเฐหิ จ สมุฏฺฐาเนหิ สมุฏฺฐาติ, น อญฺเญหิฯ ติสมุฏฺฐานา ปฐเมหิ จ ตีหิ, ปจฺฉิเมหิ จ ตีหิ สมุฏฺฐาเนหิ สมุฏฺฐาติ, น อญฺเญหิฯ จตุสมุฏฺฐานา ปฐมตติยจตุตฺถฉฏฺเฐหิ จ ทุติยตติยปญฺจมฉฏฺเฐหิ จ สมุฏฺฐาเนหิ สมุฏฺฐาติ, น อญฺเญหิฯ ฉสมุฏฺฐานา ฉหิปิ สมุฏฺฐาติฯ

สิกฺขาปทํ นาม อตฺถิ ฉสมุฏฺฐานนฺติ เอตฺถาปิ สิกฺขาปทสีเสน อาปตฺติ วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ เตเนว วกฺขติ ‘‘สพฺพญฺเจตํ อาปตฺติยํ ยุชฺชติ, สิกฺขาปทสีเสน ปน สพฺพอฏฺฐกถาสุ เทสนา อารุฬฺหา’’ติฯ กายาทีหิ ฉหิ สมุฏฺฐานํ อุปฺปตฺติ, ฉ วา สมุฏฺฐานานิ เอตสฺสาติ ฉสมุฏฺฐานํฯ อตฺถิ จตุสมุฏฺฐานนฺติ กาโย กายวาจา กายจิตฺตํ กายวาจาจิตฺตนฺติ อิมานิ จตฺตาริ, วาจา กายวาจา วาจาจิตฺตํ กายวาจาจิตฺตนฺติ อิมานิ วา จตฺตาริ สมุฏฺฐานานิ เอตสฺสาติ จตุสมุฏฺฐานํฯ อตฺถิ ติสมุฏฺฐานนฺติ กาโย วาจา กายวาจาติ อิมานิ ตีณิ, กายจิตฺตํ วาจาจิตฺตํ กายวาจาจิตฺตนฺติ อิมานิ วา ตีณิ สมุฏฺฐานานิ เอตสฺสาติ ติสมุฏฺฐานํฯ ทฺวิสมุฏฺฐานํ เอกสมุฏฺฐานญฺจ สมุฏฺฐานสีสวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘อตฺถิ กถินสมุฏฺฐาน’’นฺติอาทิมาหฯ เตรส หิ สมุฏฺฐานสีสานิ ปฐมปาราชิกสมุฏฺฐานํ อทินฺนาทานสมุฏฺฐานํ สญฺจริตฺตสมุฏฺฐานํ สมนุภาสนสมุฏฺฐานํ กถินสมุฏฺฐานํ เอฬกโลมสมุฏฺฐานํ ปทโสธมฺมสมุฏฺฐานํ อทฺธานสมุฏฺฐานํ เถยฺยสตฺถสมุฏฺฐานํ ธมฺมเทสนาสมุฏฺฐานํ ภูตาโรจนสมุฏฺฐานํ โจริวุฏฺฐาปนสมุฏฺฐานํ อนนุญฺญาตสมุฏฺฐานนฺติฯ

ตตฺถ ‘‘อตฺถิ ฉสมุฏฺฐาน’’นฺติ อิมินา สญฺจริตฺตสมุฏฺฐานํ วุตฺตํฯ ‘‘อตฺถิ จตุสมุฏฺฐาน’’นฺติ อิมินา ปน อทฺธานสมุฏฺฐานํ อนนุญฺญาตสมุฏฺฐานญฺจ สงฺคหิตํฯ ยญฺหิ ปฐมตติยจตุตฺถฉฏฺเฐหิ สมุฏฺฐาติ, อิทํ อทฺธานสมุฏฺฐานํฯ ยํ ปน ทุติยตติยปญฺจมฉฏฺเฐหิ สมุฏฺฐาติ, อิทํ อนนุญฺญาตสมุฏฺฐานํฯ ‘‘อตฺถิ ติสมุฏฺฐาน’’นฺติ อิมินา อทินฺนาทานสมุฏฺฐานํ ภูตาโรจนสมุฏฺฐานญฺจ สงฺคหิตํฯ ยญฺหิ สจิตฺตเกหิ ตีหิ สมุฏฺฐาเนหิ สมุฏฺฐาติ, อิทํ อทินฺนาทานสมุฏฺฐานํฯ ยํ ปน อจิตฺตเกหิ ตีหิ สมุฏฺฐาติ, อิทํ ภูตาโรจนสมุฏฺฐานํฯ ‘‘อตฺถิ กถินสมุฏฺฐาน’’นฺติอาทินา ปน อวเสสสมุฏฺฐานสีเสน ทฺวิสมุฏฺฐานํ เอกสมุฏฺฐานญฺจ สงฺคณฺหาติฯ ตถา หิ ยํ ตติยฉฏฺเฐหิ สมุฏฺฐาติ, อิทํ กถินสมุฏฺฐานนฺติ วุจฺจติฯ ยํ ปฐมจตุตฺเถหิ สมุฏฺฐาติ, อิทํ เอฬกโลมสมุฏฺฐานํฯ ยํ ฉฏฺเฐเนว สมุฏฺฐาติ, อิทํ ธุรนิกฺเขปสมุฏฺฐานํ, สมนุภาสนสมุฏฺฐานนฺติปิ ตสฺเสว นามํฯ อาทิ-สทฺทสงฺคหิเตสุ ปน ปฐมปาราชิกสมุฏฺฐานปทโสธมฺมเถยฺยสตฺถธมฺมเทสนาโจริวุฏฺฐาปนสมุฏฺฐาเนสุ ยํ กายจิตฺตโต สมุฏฺฐาติ, อิทํ ปฐมปาราชิกสมุฏฺฐานํฯ ยํ ทุติยปญฺจเมหิ สมุฏฺฐาติ, อิทํ ปทโสธมฺมสมุฏฺฐานํฯ ยํ จตุตฺถฉฏฺเฐหิ สมุฏฺฐาติ, อิทํ เถยฺยสตฺถสมุฏฺฐานํฯ ยํ ปญฺจเมเนว สมุฏฺฐาติ, อิทํ ธมฺมเทสนาสมุฏฺฐานํฯ ยํ ปญฺจมฉฏฺเฐหิ สมุฏฺฐาติ, อิทํ โจริวุฏฺฐาปนสมุฏฺฐานนฺติ เวทิตพฺพํฯ

เอวํ สมุฏฺฐานสีเสน สพฺพสิกฺขาปทานิ เตรสธา ทสฺเสตฺวา อิทานิ กิริยาวเสน ปญฺจธา ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺราปิ กิญฺจิ กิริยโต สมุฏฺฐาตี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ กิญฺจีติ สิกฺขาปทสีเสน อาปตฺติํ วทติฯ ตสฺมา ยา กาเยน วา วาจาย วา ปถวีขณนาทีสุ วิย วีติกฺกมํ กโรนฺตสฺส โหติ, อยํ กิริยโต สมุฏฺฐาติ นามฯ ยา กายวาจาย กตฺตพฺพํ อกโรนฺตสฺส โหติ ปฐมกถินาปตฺติ วิย, อยํ อกิริยโต สมุฏฺฐาติ นามฯ ยา กโรนฺตสฺส จ อกโรนฺตสฺส จ โหติ อญฺญาติกาย ภิกฺขุนิยา หตฺถโต จีวรปฏิคฺคหณาปตฺติ วิย, อยํ กิริยากิริยโต สมุฏฺฐาติ นามฯ ยา สิยา กโรนฺตสฺส จ สิยา อกโรนฺตสฺส จ โหติ รูปิยปฏิคฺคหณาปตฺติ วิย, อยํ สิยา กิริยโต สิยา อกิริยโต สมุฏฺฐาติ นามฯ ยา สิยา กโรนฺตสฺส จ สิยา กโรนฺตสฺส จ อกโรนฺตสฺส จ โหติ กุฏิการาปตฺติ วิย, อยํ สิยา กิริยโต สิยา กิริยากิริยโต สมุฏฺฐาติ นามฯ

อิทานิ สพฺพสิกฺขาปทานิ สญฺญาวเสน ทฺวิธา กตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺราปิ อตฺถิ สญฺญาวิโมกฺข’’นฺติอาทิมาหฯ สญฺญาย อภาเวน วิโมกฺโข อสฺสาติ สญฺญาวิโมกฺขนฺติ มชฺเฌปทโลปสมาโส ทฏฺฐพฺโพฯ ยโต หิ วีติกฺกมสญฺญาอภาเวน มุจฺจติ, อิทํ สญฺญาวิโมกฺขนฺติ วุจฺจติฯ จิตฺตงฺคํ ลภติเยวาติ กายจิตฺตาทิสจิตฺตกสมุฏฺฐาเนเหว สมุฏฺฐหนโต ฯ ‘‘ลภติเยวา’’ติ อวธารเณน โน น ลภตีติ ทสฺเสติฯ ตสฺมา ยํ จิตฺตงฺคํ ลภติ, น ลภติ จ, ตํ ‘‘อิตร’’นฺติ วุตฺตํ อิตร-สทฺทสฺส วุตฺตปฏิโยควิสยตฺตาฯ

ปุน สพฺพสิกฺขาปทานิ จิตฺตวเสน ทฺวิธา ทสฺเสนฺโต ‘‘ปุน อตฺถิ สจิตฺตก’’นฺติอาทิมาหฯ ยํ สเหว จิตฺเตน อาปชฺชตีติ ยํ สจิตฺตเกเนว สมุฏฺฐาเนน อาปชฺชติ, โน อจิตฺตเกนฯ วินาปีติ อปิ-สทฺเทน สหาปิ จิตฺเตน อาปชฺชตีติ ทสฺเสติฯ ยญฺหิ กทาจิ อจิตฺตเกน, กทาจิ สจิตฺตเกน สมุฏฺฐาเนน สมุฏฺฐาติ, ตํ อจิตฺตกนฺติ วุจฺจติฯ เอตฺถ จ สญฺญาทุกํ อนาปตฺติมุเขน, สจิตฺตกทุกํ อาปตฺติมุเขน วุตฺตนฺติ อิทเมเตสํ นานากรณนฺติ เวทิตพฺพํฯ

โลกวชฺชทุกสฺส เหฏฺฐา วุตฺตลกฺขณตฺตา ตํ อวิภชิตฺวา อิทานิ สพฺพสิกฺขาปทานิ กมฺมวเสน ทุวิธานิ, กุสลาทิวเสน เวทนาวเสน จ ติวิธานิ โหนฺตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กมฺมกุสลเวทนาวเสนา’’ติอาทิมาหฯ เอตฺถ ปน กิญฺจาปิ อฏฺฐกถาสุ อาคตนเยน กายกมฺมํ วจีกมฺมนฺติ กมฺมวเสน ทุกํ วุตฺตํ, ติกเมว ปน ทสฺเสตุํ วฏฺฏติฯ สพฺพเมว หิ สิกฺขาปทํ กายทฺวาเร อาปชฺชิตพฺพโต วจีทฺวาเร อาปชฺชิตพฺพโต กายวจีทฺวาเร อาปชฺชิตพฺพโต จ ติวิธํ โหติฯ เตเนว มาติกาฏฺฐกถายํ (กงฺขา. อฏฺฐ. ปฐมปาราชิกวณฺณนา) วุตฺตํ ‘‘สพฺพาว กายกมฺมวจีกมฺมตทุภยวเสน ติวิธา โหนฺติฯ ตตฺถ กายทฺวาเร อาปชฺชิตพฺพา กายกมฺมนฺติ วุจฺจติ, วจีทฺวาเร อาปชฺชิตพฺพา วจีกมฺมนฺติ วุจฺจติ, อุภยตฺถ อาปชฺชิตพฺพา กายกมฺมวจีกมฺม’’นฺติฯ ตโตเยว จ อทินฺนาทานสิกฺขาปทาทีสุ กายกมฺมวจีกมฺมนฺติ ตทุภยวเสน ทสฺสิตํฯ

อตฺถิ ปน สิกฺขาปทํ กุสลนฺติอาทินา อาปตฺติํ อาปชฺชนฺโต กุสลจิตฺตสมงฺคี วา อาปชฺชติ อกุสลจิตฺตสมงฺคี วา อพฺยากตจิตฺตสมงฺคี วาติ ทสฺเสติ, น ปน กุสลาปิ อาปตฺติ อตฺถีติฯ น หิ กุสลา อาปตฺติ นาม อตฺถิ ‘‘อาปตฺตาธิกรณํ สิยา อกุสลํ สิยา อพฺยากตํ, นตฺถิ อาปตฺตาธิกรณํ กุสล’’นฺติ (ปริ. 303) วจนโตฯ ทส กามาวจรกิริยจิตฺตานีติ หสิตุปฺปาทโวฏฺฐพฺพเนหิ สทฺธิํ อฏฺฐ มหากิริยจิตฺตานิฯ ทฺวินฺนํ อภิญฺญาจิตฺตานํ อาปตฺติสมุฏฺฐาปกตฺตํ ปญฺญตฺติํ อชานนฺตสฺส อิทฺธิวิกุพฺพนาทีสุ ทฏฺฐพฺพํฯ ยํ กุสลจิตฺเตน อาปชฺชตีติ ยํ สิกฺขาปทสีเสน คหิตํ อาปตฺติํ กุสลจิตฺตสมงฺคี อาปชฺชติฯ อิมินา ปน วจเนน ตํ กุสลนฺติ อาปตฺติยา วุจฺจมาโน กุสลภาโว ปริยายโตว, น ปรมตฺถโตติ ทสฺเสติฯ กุสลจิตฺเตน หิ อาปตฺติํ อาปชฺชนฺโต สวิญฺญตฺติกํ อวิญฺญตฺติกํ วา สิกฺขาปทวีติกฺกมาการปฺปวตฺตํ รูปกฺขนฺธสงฺขาตํ อพฺยากตาปตฺติํ อาปชฺชติฯ อิตเรหิ อิตรนฺติ อิตเรหิ อกุสลาพฺยากตจิตฺเตหิ ยํ อาปชฺชติ, ตํ อิตรํ, อกุสลํ อพฺยากตญฺจาติ อตฺโถฯ อิทญฺจ อาปตฺติํ อาปชฺชนฺโต อกุสลจิตฺตสมงฺคี วา อาปชฺชติ กุสลาพฺยากตจิตฺตสมงฺคี วาติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ เอวํ สนฺเตปิ สพฺพสิกฺขาปเทสุ กิญฺจิ อกุสลจิตฺตเมว กิญฺจิ กุสลาพฺยากตวเสน ทฺวิจิตฺตํ, กิญฺจิ สพฺเพสํ วเสน ติจิตฺตนฺติ อยเมว ปเภโท ลพฺภติ, น อญฺโญติ เวทิตพฺพํฯ

ติเวทนํ ทฺวิเวทนํ เอกเวทนนฺติ อิทญฺจ ยถาวุตฺตเวทนาวเสเนว ลพฺภติ, นาญฺญถาติ ทฏฺฐพฺพํฯ นิปชฺชิตฺวา นิโรธํ สมาปนฺนสฺส สหเสยฺยวเสน ตทาการปฺปวตฺตรูปกฺขนฺธสฺเสว อาปตฺติภาวโต ‘‘อตฺถิ อเวทน’’นฺติปิ วตฺตพฺพเมตํ, กทาจิ กรหจิ ยทิจฺฉกํ สมฺภวตีติ อคฺคเหตฺวา เยภุยฺยวเสน ลพฺภมานํเยว คเหตฺวา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

อิทานิ ยถาวุตฺตสมุฏฺฐานาทีนิ อิมสฺมิํ สํวณฺณิยมานสิกฺขาปเท วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘อิมํ ปกิณฺณกํ วิทิตฺวา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ วิทิตฺวาติ อิมสฺส ‘‘เวทิตพฺพ’’นฺติ อิมินา อปรกาลกิริยาวจเนน สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ กิริยสมุฏฺฐานนฺติ อิทํ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํ ปรูปกฺกเม สติ สาทิยนฺตสฺส อกิริยสมุฏฺฐานภาวโตฯ ‘‘มโนทฺวาเร อาปตฺติ นาม นตฺถีติ อิทมฺปิ พาหุลฺลวเสเนว วุตฺต’’นฺติ วทนฺติฯ จิตฺตํ ปเนตฺถ องฺคมตฺตํ โหตีติ ปฐมปาราชิกํ กายจิตฺตโต สมุฏฺฐาตีติ จิตฺตเมตฺถ อาปตฺติยา องฺคเมว โหติฯ

น ตสฺส วเสน กมฺมภาโว ลพฺภตีติ วิญฺญตฺติชนกวเสน กายทฺวาเร ปวตฺตตฺตา ตสฺส จิตฺตสฺส วเสน อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส มโนกมฺมภาโว น ลพฺภตีติ อตฺโถฯ สิกฺขาปทสฺส เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ปญฺญตฺติภาวโต ‘‘สพฺพญฺเจตํ อาปตฺติยํ ยุชฺชตี’’ติ วุตฺตํฯ น หิ ยถาวุตฺตสมุฏฺฐานาทิ ปญฺญตฺติยํ ยุชฺชติฯ

ปกิณฺณกกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

วินีตวตฺถุวณฺณนา

อิทํ กินฺติ กเถตุกมฺยตาย ปุจฺฉติฯ วินีตานิ วินิจฺฉิตานิ วตฺถูนิ วินีตวตฺถูนิฯ ตานิ หิ ‘‘อาปตฺติํ ตฺวํ ภิกฺขุ อาปนฺโน ปาราชิกํฯ อนาปตฺติ ภิกฺขุ ปาราชิกสฺส, อาปตฺติ สงฺฆาทิเสสสฺสฯ อนาปตฺติ ภิกฺขุ อสาทิยนฺตสฺสา’’ติอาทินา ภควตาเยว วินิจฺฉิตานิ ฯ เตนาห ‘‘ภควตา สยํ วินิจฺฉิตาน’’นฺติฯ อุทฺทานคาถาติ อุทฺเทสคาถา, สงฺคหคาถาติ วุตฺตํ โหติฯ วตฺถุคาถาติ ‘‘เตน โข ปน สมเยน อญฺญตโร ภิกฺขู’’ติอาทิกา นิทานวตฺถุทีปิกา วินีตวตฺถุปาฬิเยว เตสํ เตสํ วตฺถูนํ คนฺถนโต ‘‘วตฺถุคาถา’’ติ วุตฺตา, น ฉนฺโทวิจิติลกฺขเณนฯ คาถานํ วตฺถุ วตฺถุคาถาติ เอวํ วา เอตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เอตฺถาติ วินีตวตฺถูสุฯ ทุติยาทีนนฺติ ทุติยปาราชิกาทีนํฯ ทุติยาทีนิ วินิจฺฉินิตพฺพานีติ โยเชตพฺพํฯ สิปฺปิกานนฺติ จิตฺตการาทิสิปฺปิกานํฯ ยํ ปสฺสิตฺวา ปสฺสิตฺวา จิตฺตการาทโย จิตฺตกมฺมาทีนิ อุคฺคณฺหนฺตา กโรนฺติ, ตํ ‘‘ปฏิจฺฉนฺนกรูป’’นฺติ วุจฺจติฯ

[67] ปุริมานิ ทฺเว วตฺถูนีติ มกฺกฏิวตฺถุํ วชฺชิปุตฺตกวตฺถุญฺจฯ ตานิ ปน กิญฺจาปิ อนุปญฺญตฺติยํ อาคตาเนว, ตถาปิ ภควตา สยํ วินิจฺฉิตวตฺถุภาวโต อทินฺนาทานาทีสุ อนุปญฺญตฺติยํ อาคตานิ รชกาทิวตฺถูนิ วิย ปุน วินีตวตฺถูสุ ปกฺขิตฺตานิฯ ยทิ เอวํ ‘‘ตสฺส กุกฺกุจฺจํ อโหสี’’ติ อิทํ วิรุชฺเฌยฺย, อนุปญฺญตฺติยญฺหิ อญฺเญ ภิกฺขู ทิสฺวา ตํ ภิกฺขุํ โจเทสุนฺติ? สจฺจเมตํ, เตหิ ปน ภิกฺขูหิ อนุปญฺญตฺติยํ วุตฺตนเยน โจเทตฺวา ‘‘นนุ, อาวุโส, ตเถว ตํ โหตี’’ติ วุตฺเต ตสฺส กุกฺกุจฺจํ อโหสีติ คเหตพฺพํฯ